Luận văn Định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHÙNG THỊ HẰNG HÀ ĐỊNH TỘI DANH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội – 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHÙNG THỊ HẰNG HÀ ĐỊNH TỘI DANH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành : Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Đình Nhã Hà Nội – 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn bảo đảm độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Phùng Thị Hằng Hà
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỊNH TỘI DANH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN 7 1.1 Những vấn đề lý luận về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam 7 1.2. Những vấn đề lý luận về định tội danh đối với tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 15 1.3. Phân biệt tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản với một số tội phạm khác 29 Chƣơng 2 THỰC TIỄN ĐỊNH TỘI DANH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 34 2.1. Tổng quan tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 - 2016 34 2.2. Thực tiễn định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trong trường hợp tội phạm hoàn thành và trong các trường hợp đặc biệt 41 2.3 Những hạn chế (sai lầm) trong việc định tội danh đối với tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại thành phố Hà Nội và những nguyên nhân cơ bản 51 Chƣơng 3 CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN TẠI THÀNH PHỐ HÀ NỘI 64 3.1. Yêu cầu nâng cao hiệu quả hoạt động định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại thành phố hà nội 64 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại thành phố hà nội 65 KẾT LUẬN 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 77
5. DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Những điểm khác biệt cơ bản giữa định tội danh chính thức và định tội danh không chính thức 23 Bảng 2.1. Bảng thống kê số vụ/bị cáo bị xét xử về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 – 2016 34 Bảng 2.2. Tổng số vụ/bị cáo bị xét xử về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản so với tổng số vụ/bị cáo bị xét xử thuộc nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chiếm đoạt trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 – 2016 36 Bảng 2.3. Cơ cấu tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trong nhóm tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 - 2016 37 Bảng 2.4. Bảng thống kê về số tiền bị chiếm đoạt do tội phạm lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 – 2016 39 Bảng 2.5. Cơ cấu tội chiếm đoạt tài sản theo mức hình phạt do Tòa án cấp sơ thẩm trên địa bàn thành phố Hà Nội xét xử giai đoạn 2012 – 2016 40
6. DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Thống kê số vụ/bị cáo bị xét xử về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 – 2016 35 Biểu đồ 2.2. Tổng số vụ/bị cáo bị xét xử về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản so với tổng số vụ/bị cáo bị xét xử thuộc nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chiếm đoạt trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 – 2016 36 Biểu đồ 2.3. Cơ cấu tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trong nhóm tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 – 2016 38 Biểu đồ 2.4. Thống kê về số tiền bị chiếm đoạt do tội phạm lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2012 – 2016 39 Biểu đồ 2.5. Cơ cấu tội chiếm đoạt tài sản theo mức hình phạt do Tòa án cấp sơ thẩm trên địa bàn thành phố Hà Nội xét xử giai đoạn 2012 – 2016 41
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tài sản và quyền sở hữu về tài sản là một trong những quyền quan trọng, cơ bản nhất của con người và luôn chiếm được sự quan tâm đặc biệt của các nhà lập pháp ở bất kỳ quốc gia nào. Trong các hình thái xã hội khác nhau, Nhà nước đều sử dụng các biện pháp cần thiết để bảo vệ quyền sở hữu tài sản hợp pháp của con người và những hành vi xâm hại đến quyền sở hữu của con người đều bị áp dụng những hình thức trách nhiệm pháp lý nhất định như: Trách nhiệm bồi thường, trách nhiệm hoàn trả vật, tài sản theo pháp luật dân sự hay điều tra, truy tố, xét xử một người có hành vi xâm phạm quyền sở hữu ở mức độ nghiêm trọng. Thông qua việc coi hành vi xâm phạm quyền sở hữu của con người là tội phạm và áp dụng hình phạt đối với người phạm tội, Nhà nước luôn thể hiện thái độ đấu tranh không khoan nhượng đối với loại hành vi này. Ở Việt Nam, ngay sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Nhà nước ta đã ban hành Hiến pháp và các đạo luật khác để ghi nhận, bảo vệ quyền sở hữu hợp pháp của công dân, trong đó các quy định của pháp luật hình sự giữ vai trò quan trọng. Theo cách hiểu hiện nay "Quyền sở hữu là một hệ thống các quy phạm pháp luật do Nhà nước ban hành để điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong lĩnh vực chiếm hữu, sử dụng và định đoạt các tư liệu sản xuất, tư liệu tiêu dùng, những tài sản khác theo quy định của pháp luật" [28,tr.12], thì có thể nói: sau quyền được sống, quyền được tự do thì quyền sở hữu có một vai trò to lớn thiết thân đối với đời sống con người. Tiếp theo các Hiến pháp và các văn bản pháp lý trước đó, Hiến pháp 2013 - văn bản pháp lý có giá trị pháp lý cao nhất đã ghi nhận: “Nhà nước phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Cơ cấu kinh tế nhiều thành phần với các hình thức tổ chức sản xuất, kinh doanh đa dạng, dựa trên chế độ sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân, trong đó sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể là nền tảng” [5,tr3]. 1
8. “Mọi người có quyền sở hữu về thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở, tư liệu sinh hoạt, tư liệu sản xuất, phần góp vốn trong doanh nghiệp hoặc trong các tổ chức kinh tế khác. Quyền sở hữu tư nhân và quyền thừa kế được pháp luật bảo vệ” (Điều 32 của Hiến pháp năm 2013). Thể chế hóa quy định của Hiến pháp, Bộ luật hình sự đã giành hẳn một chương quy định các tội xâm phạm sở hữu (Chương XIV Bộ luật hình sự) gồm từ Điều 133 đến Điều 145 trong đó Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản được quy định tại Điều 139. Trước đó, trong Bộ luật hình sự năm 1985, vì đề cao sở hữu tập thể, sở hữu Nhà nước nên các nhà lập pháp thời kỳ này đã tách nội dung này thành hai chương riêng: Chương các tội xâm phạm tài sản sở hữu xã hội chủ nghĩa và chương các tội xâm phạm sở hữu của công dân với các hành vi về cơ bản không có gì khác nhau, có chăng chỉ khác nhau về mức hình phạt áp dụng và một vài tình tiết định khung tăng nặng. Quá trình giải quyết vụ án một cách công minh, có căn cứ và đúng pháp luật, đồng thời bảo vệ một cách vững chắc các quyền và tự do của công dân bằng pháp luật hình sự là một trong những nguyên tắc cốt yếu trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay. Ý thức được tầm quan trọng đó, Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội đã không ngừng đẩy nhanh tiến độ, nâng cao chất lượng giải quyết, xét xử các loại vụ án, phấn đấu không để xảy ra việc kết án oan người không có tội và bỏ lọt tội phạm, hạn chế tới mức thấp nhất các bản án, quyết định bị hủy, sửa do lỗi chủ quan của Thẩm phán, đảm bảo các quyết định của Tòa án đúng pháp luật, đầy đủ, rõ ràng, dễ hiểu, có sức thuyết phục cao và có tính khả thi. Tuy nhiên, vẫn còn một số trường hợp áp dụng không đúng, chưa xem xét đầy đủ tính chất, mức độ phạm tội nên dẫn đến việc định tội danh thiếu chính xác, việc hủy án, sửa án vẫn còn ở các tội như tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, còn nhầm lẫn giữa tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Vì vậy, đã làm giảm hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung, uy tín của Tòa án nói riêng. 2
9. Trước tình hình tội phạm lừa đảo chiếm đoạt tài sản diễn biến phức tạp, có tác động tiêu cực đến các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội cũng như trước sự đòi hỏi tăng cường cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm về xâm phạm quyền sở hữu, đồng thời để phục vụ trực tiếp cho công tác thực tiễn xét xử của Tòa án, tác giả chọn đề tài: "Định tội danh đối với tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hà Nội” làm luận văn thạc sỹ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Định tội danh có ý nghĩa rất to lớn về mặt chính trị - xã hội, đạo đức và pháp luật. Vì vậy mà hoạt động định tội đã được đề cập trong rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học pháp lý ở nước ta: Về tài liệu tham khảo là sách, giáo trình, có:“Giáo trình luật hình sự phần các tội phạm - Dành cho hệ sau đại học” của tác giả Võ Khánh Vinh chủ biên, Hà Nội 2015; “Bình luận Bộ luật hình sự phần các tội phạm” của tác giả Đỗ Ngọc Quang, Hà Nội 2012; “Một số vấn đề lý luận chung về định tội danh”, Chương I, Giáo trình Luật hình sự Việt Nam - Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003 của GS.TSKH. Lê Cảm; Sách chuyên khảo “Định tội danh - Lý luận, hướng dẫn mẫu và 350 bài tập thực hành”, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004, tái bản 2011 của GS.TSKH. Lê Cảm và PGS.TS. Trịnh Quốc Toản; “Một số vấn đề lý luận về định tội danh và hướng dẫn phương pháp định tội danh”, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, 1999 của PGS.TS. Trịnh Quốc Toản. Về tài liệu tham khảo là bài viết đăng trên tạp chí chuyên ngành gồm có: “Định tội danh - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn”, Tạp chí Tòa án nhân dân các số 3, 4, 5, 8, 11 năm 1999 của GS.TSKH. Lê Cảm; “Yếu tố chức vụ, quyền hạn trong các tội xâm phạm sở hữu; Một số vấn đề đồng phạm trong các tội xâm phạm sở hữu; Đối tượng của các tội xâm phạm sở hữu; Vấn đề định tội danh trong các tội xâm phạm sở hữu”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật các số 11, 6, 2, 8 năm 1997 của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Chí; “Tìm hiểu khái niệm và những đặc trưng cơ bản của tội phạm theo luật hình sự Việt Nam”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 6, 2001 của GS. TSKH. Đào Trí Úc; “Thay đổi định tội danh một số vấn đề lý luận và thực 3
10. tiễn”, Tạp chí Tòa án nhân dân số 11, 2003 của GS.TS. Võ Khánh Vinh; v.v Những giáo trình, sách chuyên khảo và các bài nghiên cứu trên đã khái quát được những vấn đề lý luận chung liên quan đến hoạt động định tội danh và thực tiễn định tội danh; phân tích, đánh giá, nhận định những yếu tố liên quan đến định tội danh, đồng thời phân biệt định tội danh giữa các tội phạm trong Bộ luật hình sự năm 1999 Tuy vậy, hiện nay vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên biệt về vấn đề định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hà Nội. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của việc nghiên cứu đề tài này là phân tích khoa học để làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh nói chung và định tội danh đối với tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nói riêng, từ đó đưa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hà Nội. Theo đó nhiệm vụ nghiên cứu là làm rõ một số vấn đề sau: - Khái niệm, đặc điểm của định tội danh. - Cơ sở pháp lý, căn cứ pháp lý của việc định tội danh. - Định tội danh trong một số trường hợp đặc biệt. - Đặc điểm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. - Đặc điểm và yêu cầu định tội danh đối với tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. - Thực trạng định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Về đối tượng nghiên cứu, đề tài tập trung nghiên cứu về thực tiễn định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội trên cơ sở Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung ngày 19/6/2009 và Bộ luật hình sự 2015 (chưa có hiệu lực) Về phạm vi nghiên cứu là các quy định của Bộ luật hình sự về tội phạm nói chung và tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nói riêng; thực tiễn định tội danh của Tòa án hai cấp thành phố Hà Nội đối với tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản giai đoạn từ 2012 đến 2016 trên địa bàn thành phố Hà Nội. 4
11. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin về chủ nghĩa duy vật biện chứng, và duy vật lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp quyền, quan điểm, định hướng của Đảng về chính sách hình sự; quan điểm, đường lối xử lý các tội xâm phạm sở hữu nói chung và tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nói riêng. Phương pháp nghiên cứu cụ thể bao gồm: phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, nhất là phân tích và tổng hợp số liệu dựa trên những bản án, quyết định, số liệu thống kê, báo cáo tổng kết của các cấp Tòa án; sử dụng phương pháp so sánh pháp luật để đối chiếu với các quy định của pháp luật nhằm tìm ra những điểm mới trong quá trình nghiên cứu. 6. Lý luận và thực tiễn của luận văn Trong công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay, việc nghiên cứu để làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh nói chung và định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nói riêng luôn là một trong những yêu cầu cơ bản, đồng thời cũng là nhiệm vụ của khoa học luật hình sự. Điều này có ý nghĩa rất quan trọng, được thể hiện trên ba bình diện chủ yếu dưới đây: a) Về mặt lập pháp, bên cạnh các quy định hiện hành như Bộ luật hình sự năm 1999, được sửa đổi bổ sung năm 2009, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, thì các quy định và hướng dẫn về việc định tội danh nói chung và định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nói riêng vẫn còn rời rạc, nằm rải rác trong nhiều văn bản pháp luật khác nhau như Thông tư liên tịch số 02/2001/TTLT- TANDTC-VKSNDTC-BCA- BTP ngày 25/12/2001 của Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Tư pháp, Bộ Công an hướng dẫn áp dụng một số quy định tại chương XIV "Các tội xâm phạm sở hữu của Bộ luật hình sự năm 1999", Nghị quyết số 01/2001/NQ-HĐTP ngày 15/03/2001 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao về việc hướng dẫn áp dụng một số quy định của các điều 139, 193, 194, 278, 279, và 289 Bộ luật hình sự năm 1999 dẫn đến tình trạng thiếu thống nhất, thiếu đồng bộ trong việc giải thích pháp luật. 5
12. b) Về mặt thực tiễn, xuất phát từ thực tiễn định tội danh đối với tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn cả nước nói chung và ở Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội nói riêng đã cho thấy sự yếu kém của một bộ phận cán bộ, công chức trong việc nhận thức cũng như áp dụng đúng đắn các quy định của pháp luật hình sự, dẫn đến hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm chưa cao, đôi khi còn bỏ lọt tội phạm, gây thiệt hại cho các quyền và tự do của công dân, làm giảm hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm. c) Về mặt lý luận, vấn đề định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tuy đã được đề cập trong nhiều công trình nghiên cứu khác nhau nhưng hiện chưa có một nghiên cứu nào đề cập đến việc định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hà Nội. Vì vậy: - Thông qua việc nghiên cứu đề tài nhằm làm rõ những khía cạnh pháp lý về định tội danh nói chung và định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại thành phố Hà Nội nói riêng là góp phần xây dựng, hoàn thiện trên lý thuyết định tội danh trong khoa học luật hình sự. - Là tài liệu tham khảo cho các cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt là Tòa án trong việc định tội danh giải quyết vụ án hình sự được đúng đắn. - Là cơ sở để đưa ra các kiến nghị hoàn thiện pháp luật hình sự liên quan đến định tội danh nói chung và định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nói riêng. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương: Chương 1. Những vấn đề chung về định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Chương 2. Thực tiễn định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại thành phố Hà Nội. Chương 3. Các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động định tội danh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại thành phố Hà Nội. 6
13. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỊNH TỘI DANH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN 1.1 Những vấn đề lý luận về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam 1.1.1. Khái niệm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Đến nay, Bộ luật hình sự 1999 đã thi hành được hơn 10 năm và được sửa đổi, bổ sung lần gần đây nhất vào năm 2015 (chưa có hiệu lực). Ở Bộ luật hình sự năm 1985, lừa đảo chiếm đoạt tài sản được quy định thành hai tội: Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản xã hội chủ nghĩa quy định tại Điều 134 và tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản công dân được quy định tại Điều 157. Tuy nhiên, đến Bộ luật hình sự năm 1999 thì còn chỉ quy định thành một tội danh lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại Điều 139, áp dụng cho tất cả các hình thức sở hữu. Điều này thể hiện Đảng và Nhà nước ta đã không còn phân biệt vị trí, vai trò của từng loại hình thức sở hữu mà coi việc kiên quyết đấu tranh với tất cả các tội xâm phạm sở hữu với các hình thức khác nhau là nhiệm vụ chung của toàn xã hội. Trong Bộ luật hình sự, nhóm tội xâm phạm sở hữu được chia thành hai nhóm: các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt và các tội xâm phạm sở hữu không có tính chất chiếm đoạt. Với cách phân chia này, tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản thuộc nhóm “các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt”. Các tội xâm phạm sở hữu được quy định từ Điều 133 đến Điều 145 của Bộ luật hình sự nhưng không có khái niệm thế nào là các tội xâm phạm sở hữu. Khái niệm này chỉ thể hiện trong các tài liệu nghiên cứu. Diễn đạt một cách ngắn gọn thì: "Các tội xâm phạm sở hữu là hành vi của người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm hại đến quyền sở hữu tài sản của Nhà nước, tổ chức hoặc cá nhân" [37]. Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là một trong số các tội phạm xâm phạm sở hữu. Vì vậy khái niệm của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản cũng phải thỏa mãn khái niệm chung của các tội xâm phạm sở hữu, đồng thời còn phải thỏa mãn các dấu 7
14. hiệu đặc thù riêng. Khoa học luật hình sự khi đưa ra khái niệm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản đã nhấn mạnh khía cạnh thủ đoạn, cho rằng: (Tội) lừa đảo chiếm đoạt tài sản là hành vi chiếm đoạt tài sản của người khác bằng thủ đoạn gian dối. Tuy nhiên khái niệm trên mới chỉ để cập đến tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản ở khía cạnh khái quát nhất. Căn cứ vào quy định tại Điều 139 Bộ luật hình sự năm 1999 sửa đổi bổ sung năm 2009 thì người phạm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là khi: Người nào bằng thủ đoạn gian dối chiếm đoạt tài sản của người khác có giá trị từ năm trăm nghìn đồng đến dưới năm mươi triệu đồng hoặc dưới năm trăm nghìn đồng nhưng gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính về hành vi chiếm đoạt hoặc đã bị kết án về tội chiếm đoạt tài sản, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến ba năm [7]. Đến Bộ luật hình sự năm 2015 (chưa có hiệu lực) nhà làm luật đã làm rõ hơn tính chất nghiêm trọng của hành vi phạm tội ngay từ cấu thành cơ bản, Khoản 1 Điều 174 Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, quy định: Người nào bằng thủ đoạn gian dối chiếm đoạt tài sản của người khác trị giá từ 2.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm: a) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi chiếm đoạt tài sản mà còn vi phạm; b) Đã bị kết án về tội này hoặc về một trong các tội quy định tại các điều 168, 169, 170,171, 172, 173, 175 và 290 của Bộ luật này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm; c) Gây ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội; d) Tài sản là phương tiện kiếm sống chính của người bị hại và gia đình họ; tài sản là kỷ vật, di vật, đồ thờ cúng có giá trị đặc biệt về mặt tinh thần đối với người bị hại. [9,tr.3]. Việc quy định cụ thể là rất cần thiết cho việc hiểu và thực thi pháp luật. Tuy nhiên, điểm d) Khoản 1 Điều 174 đưa them quy định: Tài sản là phương tiện kiếm sống chính của người bị hại và gia đình họ; tài sản là kỷ vật, di vật, đồ thờ cúng có giá trị đặc biệt về mặt tinh thần đối với người bị hại thì đã có rất nhiều ý kiến cho rằng quy định như vậy là quá rộng, khó áp dụng trong thực tiễn. 8
15. Như vậy, tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là một trong những tội xâm phạm sở hữu, với mục đích chiếm đoạt tài sản của người khác.Người phạm tội đã dùng những thủ đoạn gian dối, đưa ra những thông tin sai sự thật, có thể bằng lời nói hoặc hành động khiến có tài sản hoặc người có trách nhiệm trông giữ tài sản vì tin nhầm, tưởng giả là thật, tưởng kẻ gian là người ngay, tự nguyện giao tài sản cho người phạm tội. Từ đó có thể hiểu khái niệm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản: là hành vi gian dối chiếm đoạt tài sản của người khác có giá trị từ hai triệu đồng trở lên hoặc dưới hai triệu đồng nhưng gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính về hành vi chiếm đoạt hoặc đã bị kết án về tội chiếm đoạt tài sản, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý, xâm phạm đến quan hệ sở hữu về tài sản. 1.1.2. Các dấu hiệu pháp lý của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Các dấu hiệu pháp lý đặc trưng của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản bao gồm: Khách thể của tội phạm, mặt khách quan của tội phạm, chủ thể của tội phạm và mặt chủ quan của tội phạm. 1.1.2.1. Khách thể của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Khách thể của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là quan hệ sở hữu về tài sản, đây là quan hệ xã hội chủ yếu mà hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản xâm hại. Đây là điểm khác giữa tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản với một số tội xâm phạm sở hữu khác xâm hại đồng thời nhiều khách thể khác nhau như tội cướp tài sản, cướp giật tài sản, bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản vì các tội phạm này ngoài khách thể là quan hệ sở hữu, người phạm tội còn xâm hại đến khách thể quan trọng khác đó là quyền được bảo vệ về tính mạng, sức khỏe của người bị hại. Quan hệ sở hữu là quan hệ trong đó quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt tài sản được tôn trọng và bảo vệ. Quan hệ này bị tội phạm gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại thông qua việc làm biến đổi tình trạng bình thường của những đối tượng vật chất (tài sản) là một bộ phận của quan hệ sở hữu. Như mọi hành vi phạm tội khác, hành vi xâm phạm sở hữu cũng có đối tượng tác động cụ thể, đó là tài sản. "Tài sản gồm: vật, tiền, giấy tờ có giá và các 9
16. quyền tài sản" [13,tr.5]. Tài sản là đối tượng của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản có thể thuộc bất cứ hình thức sở hữu nào được pháp luật thừa nhận và phải được thể hiện dưới dạng vật chất, vì những gì không thuộc về vật chất thì không thể là đối tượng của hành vi chiếm đoạt. Vì thế, không phải mọi trường hợp của quyền tài sản đều là đối tượng tác động của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Ví dụ: Bản di chúc về quyền thừa kế tài sản của một người thì không phải là đối tượng tác động của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, còn những giấy tờ thể hiện về quyền tài sản như hóa đơn lĩnh hàng vẫn có thể là đối tượng của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trong những trường hợp nhất định. Tuy nhiên cần phải lưu ý rằng, xuất phát từ tính năng, công dụng đặc biệt của tài sản mà một số tài sản không thể được coi là đối tượng của Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, mà là đối tượng của hành vi phạm tội khác: Ví dụ: tài nguyên rừng, công trình, phương tiện giao thông vận tải, thông tin liên lạc, các chất ma túy, các loại vũ khí quân dụng . Như vậy, pháp luật nói chung và pháp luật hình sự nói riêng luôn bảo vệ quyền sở hữu hợp pháp và chỉ bảo vệ quyền sở hữu hợp pháp nên về nguyên tắc tài sản được luật hình sự bảo vệ phải là tài sản hợp pháp. Nhưng điều đó không có nghĩa những hành vi xâm phạm tài sản bất hợp pháp khác của công dân không bị coi là tội phạm. Trong nhiều trường hợp, các hành vi này vẫn bị coi là trái pháp luật và có thể cấu thành tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. 1.1.2.2. Mặt khách quan của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Mặt khách quan là mặt bên ngoài của hành vi phạm tội do Luật hình sự quy định. Mặt khách quan của tội phạm bao gồm: hành vi phạm tội, hậu quả nguy hại và mối quan hệ nhân quả giữa hành vi phạm tội và hậu quả xảy ra. Ngoài ra, còn có một số dấu hiệu khác cũng đặc trưng cho mặt khách quan của tội phạm đó là hoàn cảnh, thời gian, công cụ, phương tiện phạm tội. Mặt khách quan là yếu tố quan trọng của tội phạm; tính nguy hiểm của tội phạm do tất cả các yếu tố của nó quyết định. Mặt khách quan của tội phạm là một trong bốn yếu tố của tội phạm. Không có mặt khách quan thì cũng không có các yếu tố khác của tội phạm và do vậy cũng 10
17. không có tội phạm. Việc nghiên cứu những tình tiết thuộc mặt khách quan của tội phạm vì thế có ý nghĩa thực tiễn rất lớn. Mặt khách quan của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản có các dấu hiệu đặc trưng sau: Thứ nhất,dấu hiệu hành vi:Hành vi nguy hiểm cho xã hội ở tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản bao gồm hai hành vi thực tế: hành vi lừa dối và hành vi chiếm đoạt tài sản. - Hành vi lừa dối là hành vi cố ý đưa ra thông tin không đúng sự thật nhằm để người khác tin đó là sự thật. Thủ đoạn gian dối trong tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản có nhiều hình thức biểu hiện khác nhau. Việc nghiên cứu các hình thức biểu hiện này không có ý nghĩa trong việc định tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, nhưng xem xét hình thức biểu hiện có giá trị lớn trong công tác đấu tranh, phòng chống tội phạm này. - Hành vi chiếm đoạt là hành vi cố ý chuyển dịch trái pháp luật tài sản đang thuộc sự quản lý của chủ tài sản thành tài sản của mình. Hành vi lừa dối và hành vi chiếm đoạt trong tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Hành vi lừa dối tạo điều kiện cho hành vi chiếm đoạt được thực hiện một cách công khai, dễ dàng. Trong tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, thủ đoạn gian dối của người phạm tội bao giờ cũng phải có trước, sau đó mới diễn ra việc giao tài sản giữa người bị hại với người phạm tội. Trường hợp thủ đoạn gian dối có sau khi người phạm tội nhận được tài sản thì không phải là lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Trong từng trường hợp cụ thể, thủ đoạn gian dối hình thành sau khi người phạm tội nhận được tài sản có thể là hành vi che giấu tội phạm hoặc là hành vi phạm tội khác như tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Thông thường, hành vi chiếm đoạt xảy ra ngay sau hành vi lừa dối, cũng có trường hợp giữa hai hành vi này có khoảng cách nhất định về thời gian [8,tr.2]. Thứ hai, dấu hiệu hậu quả: Hậu quả của tội phạm là thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra cho quan hệ xã hội là khách thể bảo vệ của luật hình sự. Thiệt hại gây ra cho khách thể được thể hiện thông qua sự biến đổi tình trạng bình thường của các bộ phận cấu thành quan hệ xã hội là khách thể của tội phạm. 11
18. Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là tội phạm có cấu thành vật chất, nghĩa là trong cấu thành tội phạm có phản ánh dấu hiệu hậu quả nguy hiểm cho xã hội, nhưng hậu quả không phải là dấu hiệu bắt buộc, có những trường hợp hậu quả chưa xảy ra vẫn có thể cấu thành tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Hậu quả của tội phạm được phản ánh trong cấu thành tội phạm thông qua thiệt hại về tài sản mà cụ thể là giá trị tài sản bị chiếm đoạt, chính vì vậy việc xác định tài sản là đối tượng của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là dấu hiệu bắt buộc, đây là dấu hiệu định lượng để xác định cấu thành cơ bản hoặc cấu thành định khung tăng nặng của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Ngoài hậu quả (giá trị tài sản bị chiếm đoạt) là dấu hiệu định tội thì thực tế hành vi phạm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản còn gây hậu quả nguy hiểm khác (ngoài hành vi xâm phạm chủ yếu của khách thể trực tiếp) đó là những thiệt hại về tài sản, về thể chất hoặc những hậu quả phi vật chất khác diễn ra ở những cấp độ khác nhau thể hiện mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Những hậu quả này thường phát sinh do việc tài sản bị chiếm đoạt (có mối quan hệ nhân quả giữa việc tài sản bị chiếm đoạt và hậu quả). Do đó khi xác định hậu quả là thiệt hại về tài sản thì phải xảy ra ngoài giá trị tài sản bị chiếm đoạt. Hậu quả phi vật chất ở đây được biểu hiện: ảnh hưởng xấu đến việc thực hiện đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước; gây ảnh hưởng lớn đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội [8,tr.3]. Thứ ba, mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả của tội phạm Mỗi người chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về hậu quả nguy hiểm cho xã hội khi hậu quả nguy hiểm đó do chính hành vi khách quan của họ gây ra. Mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả của tội phạm được biểu hiện: - Hành vi gian dối phải diễn ra trước hành vi chiếm đoạt tài sản. - Hành vi gian dối là cơ sở chủ yếu quyết định việc chiếm đoạt được tài sản của người phạm tội. Vì việc chiếm đoạt được tài sản của người phạm tội có thể gây ra những hậu quả nguy hiểm khác cho xã hội nên việc xác định mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả trên không chỉ có ý nghĩa về mặt định tội mà còn có ý nghĩa trong quyết định hình phạt. 12
19. Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản có cấu thành tội phạm vật chất nên tội phạm hoàn thành khi người phạm tội đã chiếm đoạt được tài sản, tức là lúc người phạm tội đã làm chủ được tài sản bị chiếm đoạt và người bị hại đã mất khả năng làm chủ được tài sản đó trên thực tế. 1.1.2.3. Chủ thể của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản “Chủ thể của tội phạm là người có năng lực trách nhiệm hình sự, đạt độ tuổi luật định và đã thực hiện hành vi phạm tội cụ thể” [35,tr.32]. Như vậy, chủ thể của tội phạm chỉ có thể là một con người cụ thể chứ không phải là một pháp nhân. Trong một số trường hợp cụ thể, chủ thể của tội phạm còn có thêm dấu hiệu đặc biệt khác – được gọi là chủ thể đặc biệt của tội phạm. Người có năng lực trách nhiệm hình sự là người khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội có khả năng nhận thức được tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi của mình và có khả năng điều khiển được hành vi ấy. Do chủ thể của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là chủ thể thường nên không có sự ngoại lệ đối với người nước ngoài, người không quốc tịch khi thực hiện hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên lãnh thổ Việt Nam. Trừ một số người được hưởng quyền miễn trừ tư pháp, trách nhiệm hình sự của họ được giải quyết bằng con đường ngoại giao. Khi nghiên cứu về chủ thể của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản cần phải chú ý đến đặc điểm nhân thân của người phạm tội như: nghề nghiệp, hoàn cảnh gia đình, trình độ văn hóa, đời sống kinh tế, ý thức pháp luật, tiền án, tiền sự Điều này có ý nghĩa quan trọng đối với việc xác định trách nhiệm hình sự của người phạm tội cũng như các biện pháp đấu tranh phòng ngừa tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. 1.1.2.4. Mặt chủ quan của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Tội phạm là một thể thống nhất giữa mặt khách quan và mặt chủ quan. Nếu mặt khách quan là biểu hiện bên ngoài của tội phạm thì mặt chủ quan là hoạt động tâm lý bên trong của người phạm tội. Mặt chủ quan của tội phạm bao gồm: lỗi, động cơ, mục đích phạm tội, trong đó lỗi được phản ánh trong tất cả các cấu thành tội phạm. Lỗi là dấu hiệu không thể thiếu được của bất cứ cấu thành tội phạm nào. Mục đích và động cơ phạm tội tuy 13