Luận văn Chế định án treo theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Chế định án treo theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI DƢƠNG BÍCH NGỌC CHẾ ĐỊNH ÁN TREO THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Đình Nhã HÀ NỘI, 2016
2. Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận văn Dƣơng Bích Ngọc
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN CỦA ÁN TREO .8 1.1. Những vấn đề lý luận về án treo 8 1.2. Lịch sử hình thành và phát triển của án treo 14 Chƣơng 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ CHO HƢỞNG ÁN TREO TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 22 2.1. Quy định của Bộ luật hình sự hiện hành về án treo 22 2.2. Thực tiễn áp dụng án treo tại Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội 44 Chƣơng 3: CÁC BIỆN PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG PHÁP LUẬT VỀ ÁN TREO 60 3.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật hình sự 60 3.2. Giải pháp tăng cường hướng dẫn áp dụng pháp luật 62 3.3. Giải pháp tổng kết thực tiễn, thanh tra, kiểm tra, giám sát việc áp dụng án treo 63 3.4. Giải pháp nâng cao năng lực, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của những người tiến hành tố tụng. 64 3.5. Giải pháp tăng cường phối hợp hoạt động của các cơ quan có trách nhiệm trong việc giám sát, giáo dục đối với người được hưởng án treo 66 3.6. Giải pháp tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật về án treo 68 KẾT LUẬN 72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .73
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật Hình sự BLTTHS : Bộ luật Tố tụng hình sự HSST : Hình sự sơ thẩm HSPT : Hình sự phúc thẩm HĐTP : Hội đồng Thẩm phán NQ : Nghị quyết QH : Quốc hội TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao TTLT : Thông tư liên tịch VKSNDTC : Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN : Xã hội chủ nghĩa
5. DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Tổng số bị cáo được hưởng án treo trên tổng số bị cáo đưa ra xét xử từ năm 2011 - 2015 ở Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội 45 Bảng 2.2: Tổng số bị cáo được hưởng án treo của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội so với tổng số bị cáo bị phạt tù của cả nước từ năm 2011 - 2015 theo chương của BLHS 46 Bảng 2.3: Tổng số bị cáo được hưởng án treo của Hà Nội so với tổng số bị cáo được hưởng án treo của cả nước từ năm 2011-2015 48 Bảng 2.4: Về hình phạt áp dụng và các biện pháp tha miễn trách nhiệm hình sự đối với bị cáo được Tòa án nhân dân trên địa bàn thành phố Hà Nội cho hưởng án treo từ năm 2011-2015 49
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quản lý xã hội là nhiệm vụ quan trọng của Nhà nước trong đó pháp luật là công cụ sắc bén, hữu hiệu nhất để duy trì trật tự xã hội, đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Công cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm góp phần đắc lực vào việc bảo vệ độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, bảo đảm cho mọi người được sống trong một môi trường xã hội an toàn, lành mạnh, đồng thời góp phần tích cực loại bỏ những yếu tố gây cản trở tiến trình đổi mới và sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Bộ luật hình sự của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam thể hiện tinh thần chủ động phòng ngừa, kiên quyết đấu tranh chống tội phạm và thông qua hình phạt để răn đe, giáo dục, cảm hoá, cải tạo người phạm tội trở thành người lương thiện, có ích cho xã hội, qua đó bồi dưỡng cho mọi công dân tinh thần, ý thức làm chủ xã hội, ý thức tuân thủ pháp luật. Các tội phạm ngày càng phức tạp và đa dạng, khác nhau về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội, do vậy để đấu tranh có hiệu quả với các tội phạm, Nhà nước cũng đã quy định một hệ thống hình phạt rất phong phú, đa dạng, nghiêm khắc và mang tính phân hoá cao để áp dụng đối với từng tội phạm, từng người phạm tội. Ngoài việc áp dụng biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất là hình phạt nhằm trừng trị các hành vi phạm tội, thì luật hình sự còn có các chế định đặc thù thể hiện tính nhân đạo nhằm cải tạo những người trót lầm lỡ mà nhất thời phạm tội. Một trong những biện pháp tác động hình sự có ý nghĩa rất lớn và được áp dụng hiệu quả trong thực tiễn là chế định án treo. Chế định án treo là một biểu hiện rõ nét sự kết hợp hài hoà giữa phương châm trừng trị với khoan hồng, thể hiện tính nhân đạo trong chính sách hình sự của Nhà nước ta, có tác dụng giáo dục, khuyến khích người phạm tội tự lao động, cải tạo để trở thành công dân có ích cho xã hội. Tuy nhiên, trải qua một lịch sử phát 1
7. triển khá dài, quy định về án treo có nhiều thay đổi, nhiều văn bản hướng dẫn do Tòa án ban hành nên việc áp dụng pháp luật về án treo cũng không ổn định, vẫn còn nhiều vấn đề chưa thống nhất trong quan điểm, quan niệm về án treo, nhiều quy định chưa chặt chẽ, chưa rõ ràng, gây khó khăn cho việc áp dụng án treo. Thành phố Hà Nội là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của cả nước, là nơi tập trung nhiều cơ quan của Trung ương, nhiều cơ quan đại diện ngoại giao, trung tâm thương mại, khu buôn bán tại các phố cổ ; những thuận lợi nêu trên giúp cho thành phố Hà Nội phát triển nhanh về mặt kinh tế - xã hội, đời sống người dân được nâng cao. Bên cạnh những thuận lợi đó, những năm gần đây, tốc độ đô thị hóa trên địa bàn thành phố Hà Nội diễn ra nhanh chóng, hình thành nhiều khu đô thị mới, dân số trong các khu phố cổ tăng lên đáng kể, chưa kể người đang học tập, làm việc, lao động thủ công tại Thủ đô nhưng không có hộ khẩu thường trú và khách vãng lai, phát sinh nhiều địa bàn phức tạp về an ninh trật tự. Thành phố Hà Nội với sự phát triển ngày càng đa dạng và phức tạp của các quan hệ xã hội, sự phát triển của kinh tế dẫn đến tình hình tội phạm gia tăng về số lượng, tính chất, mức độ nguy hiểm do vậy việc áp dụng đúng các loại hình phạt đều được chú trọng, phổ biến là hình phạt tù. Thực tiễn phạt tù nhưng cho hưởng án treo tại Hà Nội trong thời gian qua cho thấy, bên cạnh những mặt tích cực còn bộc lộ những hạn chế nhất định trong cả pháp luật thực định và trong quá trình áp dụng các quy định đó như việc vận dụng các quy định về điều kiện cho hưởng án treo không chuẩn xác, việc thi hành, giám sát, giáo dục đối với người được hưởng án treo trên địa bàn Hà Nội còn chưa chặt chẽ, việc phối hợp giữa Tòa án với cơ quan thực hiện giám sát, giáo dục và gia đình người được hưởng án treo còn lỏng lẻo, mang tính hình thức, đặc biệt vấn đề chạy án làm cho Hội đồng xét xử hiểu sai vấn đề, lẽ ra bị cáo không đủ điều kiện để hưởng án treo lại hiểu là đủ điều kiện để được hưởng án treo, ngược lại có trường hợp bị cáo đủ điều kiện để hưởng án treo thì Tòa án thiếu bản lĩnh, áp lực của xã hội mà không cho hưởng án treo Với mục tiêu xây dựng một nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ 2
8. quốc Việt Nam XHCN, hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao, việc cho bị cáo hưởng án treo đúng pháp luật là việc thực hiện đúng quyền tư pháp, bảo vệ được công lý, quyền con người, quyền công dân mà Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 đã quy định. Để góp phần vào việc hoàn thiện pháp luật hình sự nói chung và chế định án treo nói riêng, phát huy một cách có hiệu quả tác dụng của án treo trong đấu tranh phòng, chống tội phạm, thì việc nghiên cứu một cách sâu rộng và toàn diện về chế định án treo cũng như việc áp dụng trong thực tiễn tại địa bàn thành phố Hà Nội là cần thiết, đem lại một cách hiểu đúng đắn, toàn diện, thống nhất về án treo và áp dụng án treo. Bên cạnh đó đánh giá những ưu điểm Tòa án nhân dân Hà Nội làm được để học tập, nhân rộng trong cả nước đồng thời chỉ ra những hạn chế, thiếu sót để rút kinh nghiệm và đề xuất phương hướng hoàn thiện, các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng án treo trên thực tế cũng là mục đích của việc nghiên cứu đề tài. Với ý nghĩa đó, tác giả lựa chọn đề tài nghiên cứu “Chế định án treo theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hà Nội” làm luận văn Thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Dưới góc độ khoa học pháp lý, trong thời gian qua việc nghiên cứu về án treo đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu lý luận, chuyên gia hình sự và cán bộ thực tiễn. Đến nay, ở các mức độ khác nhau, trực tiếp và gián tiếp đã có nhiều công trình nghiên cứu được công bố trên các tạp chí chuyên ngành, các phương tiện thông tin đại chúng, đồng thời được thể hiện ở một số luận văn, luận án, sách chuyên khảo, tham khảo, bình luận và giáo trình, như: “Những vấn đề cơ bản trong khoa học Luật hình sự (Phần chung)" của Lê Văn Cảm (2005), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội; “Bình luận khoa học Bộ luật hình sự 1999” của Đinh Văn Quế (2000); "Tội phạm học, luật hình sự và tố tụng hình sự’’ của Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật; "Hình phạt trong luật hình sự Việt Nam" (sách chuyên khảo của tập thể nghiên cứu khoa học của Bộ Tư pháp do Nhà xuất bản Chính trị quốc 3
9. gia ấn hành năm 1995); Giáo trình Luật hình sự của Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội; Giáo trình Luật hình sự Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội Ở cấp độ bình luận khoa học, phân tích chuyên sâu có một số cuốn sách chuyên khảo như "Án treo trong luật hình sự Việt Nam" của tác giả Phạm Thị Học, Trường Đại học Luật Hà Nội xuất bản năm 1996; "Chế định án treo trong luật hình sự Việt Nam" của tác giả Lê Văn Luật do Nhà xuất bản Tư pháp ấn hành năm 2007 Trong các cuốn bình luận khoa học Bộ luật hình sự và cuốn sách chuyên khảo nêu trên, các tác giả mới chỉ dừng lại ở đề cập một cách tổng thể hoặc từng khía cạnh nào đó của chế định án treo. Dưới góc độ luận văn thạc sỹ có “Án treo trong pháp luật hình sự Việt Nam” của Hồ Thị Phấn (2007); “Án treo trong pháp luật hình sự Việt Nam” của Huỳnh Văn Út (2013); “Án treo theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” của Nguyễn Văn Bường (2014) Cổng thông tin điện tử Tòa án nhân dân tối cao cũng đăng tải nhiều bài viết trao đổi nghiệp vụ về án treo như: “Những vướng mắc về vấn đề tổng hợp hình phạt tù với án treo trong thực tiễn xét xử hiện nay” của TS Phạm Minh Tuyên, Tòa án nhân dân tỉnh Bắc Ninh (2011); “Án treo và những vướng mắc khi áp dụng” của Thạc sỹ Phan Thanh Tùng, Tòa án nhân dân tỉnh Khánh Hòa (2013) Các công trình nghiên cứu nêu trên đã làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về án treo theo luật hình sự Việt Nam. Tuy nhiên, ở góc độ nghiên cứu sâu lý luận về án treo theo luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng tại địa bàn thành phố Hà Nội thì chưa có một công trình nghiên cứu nào phân tích chuyên sâu, toàn diện về nội dung này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là nhằm làm sáng tỏ một cách có hệ thống những vấn đề lý luận liên quan và thực tiễn áp dụng án treo tại thành phố Hà Nội, dựa trên cơ sở nghiên cứu, phân tích những vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật về án treo, thông qua so sánh các quy định trước đây để đánh giá các quy định hiện hành, 4
10. trên cơ sở đó đưa ra những ý kiến của cá nhân nhằm góp phần nâng cao hiệu quả việc áp dụng pháp luật về án treo tại thành phố Hà Nội trong giai đoạn hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu các tài liệu chuyên môn, các văn bản quy phạm pháp luật, các Nghị quyết, chương trình, đề án của cơ quan Nhà nước để tìm ra những điểm hợp lý và bất cập trong các quy định pháp luật về án treo; đánh giá số liệu cho hưởng án treo và thực tiễn xét xử các bản án hình sự sơ thẩm của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội, các bản án hình sự phúc thẩm của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội để chỉ ra những vi phạm, sai lầm trong thực tiễn cho hưởng án treo và những nguyên nhân của vi phạm, sai lầm đó; nghiên cứu, phân tích quy định của pháp luật, hướng dẫn của các cơ quan có thẩm quyền, phát hiện những vấn đề chưa quy định hoặc quy định chưa rõ ràng, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng án treo đối với người phạm tội và giải pháp tiếp tục hoàn thiện các quy định về án treo. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu một số vấn đề lý luận chung về án treo; phân tích và làm sáng tỏ bản chất pháp lý của án treo theo quy định của pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng pháp luật về án treo của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ một luận văn thạc sỹ, luận văn làm sáng tỏ các quy định của pháp luật về án treo, nghiên cứu khái quát lịch sử hình thành và phát triển pháp luật hình sự về án treo; đánh giá thực tiễn việc áp dụng án treo trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân trên địa bàn thành phố Hà Nội trong thời gian từ năm 2011 - 2015, phân tích một số vi phạm, sai lầm, các nguyên nhân từ việc áp dụng án treo không đúng pháp luật và tìm ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác này. 5
11. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn được thực hiện dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, quan điểm chỉ đạo của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, về cải cách tư pháp hướng vào việc bảo vệ quyền con người, những chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về bản chất nhân đạo của chính sách hình sự và đấu tranh phòng chống tội phạm, xử lý trách nhiệm hình sự các tội phạm. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Quá trình nghiên cứu luận văn, học viên sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, đối chiếu; khảo sát thực tiễn; nghiên cứu các vụ án cụ thể. Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn, tác giả tiếp thu có chọn lọc kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học đã công bố; các đánh giá, tổng kết của các cơ quan chuyên môn và các chuyên gia về những vấn đề có liên quan đến luận văn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Về mặt lý luận Đây là một công trình khoa học dưới hình thức là một luận văn thạc sĩ luật học về án treo trong luật hình sự Việt Nam. Đề tài nghiên cứu sâu và toàn diện nội dung chế định án treo trong luật hình sự Việt Nam cùng những vấn đề liên quan. Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần nâng cao nhận thức về án treo, tạo tiền đề cho việc đề xuất xây dựng và hoàn thiện pháp luật, đồng thời định hướng để việc áp dụng án treo được chính xác nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng án treo nói chung và ở thành phố Hà Nội nói riêng, từ đó góp phần vào cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm. Khái quát một số vấn đề về lịch sử hình thành và phát triển án treo; phân tích số liệu thống kê của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội từ năm 2011 - 2015 để đánh giá, qua đó chỉ ra những mâu thuẫn, bất cập của các quy định hiện hành, các sai sót trong quá trình áp dụng các quy định đó, cũng như tìm ra các nguyên nhân, các giải pháp khắc phục nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định của Bộ luật 6
12. hình sự về án treo. Những đề xuất, kiến nghị của luận văn góp phần cung cấp những luận cứ khoa học phục vụ cho công tác lập pháp và hoạt động thực tiễn áp dụng án treo theo Bộ luật hình sự Việt Nam. 6.2. Về mặt thực tiễn Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo lý luận, nghiên cứu, học tập và có giá trị trong việc xây dựng pháp luật hình sự, góp phần khắc phục những khiếm khuyết trong thực tiễn áp dụng và thi hành hình phạt tù cho hưởng án treo, tạo ra cách hiểu và vận dụng đúng đắn các quy định về án treo, tạo tiền đề cho việc áp dụng pháp luật chính xác qua đó nâng cao hiệu quả của chế định này. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương: Chương 1: Lý luận và lịch sử hình thành, phát triển của án treo Chương 2: Quy định của pháp luật hình sự về cho hưởng án treo tại Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội Chương 3: Các biện pháp bảo đảm áp dụng đúng pháp luật về án treo. 7
13. Chƣơng 1 LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN CỦA ÁN TREO 1.1. Những vấn đề lý luận về án treo 1.1.1. Khái niệm án treo Án treo là một chế định pháp lý ra đời rất sớm trong quá trình xây dựng và phát triển của pháp luật hình sự Việt Nam. Tuy nhiên ở mỗi giai đoạn, mỗi thời điểm lịch sử thì việc nhận thức về án treo lại còn khác nhau. Có thời kỳ án treo được hiểu là một biện pháp tạm đình chỉ việc thi hành án, có lúc án treo được hiểu hoặc là “một biện pháp hoãn thụ hình có điều kiện” [48, tr.119] hoặc án treo được coi là “một hình phạt nhẹ hơn hình phạt tù” [44, tr.123] và có lúc án treo được coi là một biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Bộ luật hình sự Việt Nam không đưa ra khái niệm về án treo. Tại Điều 44 Bộ luật hình sự năm 1985 (BLHS 1985) quy định về án treo “Khi xử phạt tù không quá năm năm, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét không cần thiết phải bắt chấp hành hình phạt tù, thì Tòa án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ một năm đến năm năm”. Nghị quyết số 02/HĐTP ngày 05/01/1986 của HĐTP TANDTC hướng dẫn áp dụng một số quy định của BLHS có giải thích án treo, theo đó “Án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện”. Tiếp đến Nghị quyết số 01/HĐTP ngày 18/10/1990 của HĐTP TANDTC hướng dẫn về việc áp dụng Điều 44 BLHS 1985 đã định nghĩa về án treo: “Án treo là miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, được áp dụng đối với người bị phạt tù không quá 5 năm, căn cứ vào nhân thân và những tình tiết giảm nhẹ, xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù”. Theo quy định của pháp luật hình sự hiện hành tại khoản 1 Điều 60 Bộ luật hình sự năm 1999 (BLHS 1999) thì “Khi xử phạt tù không quá ba năm, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù, thì Toà án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ một năm đến năm năm”. Nghị quyết số 01/2013/NQ-HĐTP ngày 8
14. 06/11/2013 của HĐTP TANDTC hướng dẫn áp dụng Điều 60 của BLHS về án treo, tại Điều 1 đã định nghĩa: “Án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, được Tòa án áp dụng đối với người phạm tội bị phạt tù không quá 3 năm, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, xét thấy không cần buộc phải chấp hành hình phạt tù”. Theo quy định của BLHS năm 2015 được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XIII, kỳ họp thứ 10 thông qua ngày 27/11/2015 tại Điều 65 thì “Khi xử phạt tù không quá ba năm, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù, thì Toà án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ một năm đến năm năm và thực hiện các nghĩa vụ trong thời gian thử thách theo quy định của Luật thi hành án hình sự”. Theo tác giả Đinh Văn Quế thì án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, được áp dụng đối với người bị phạt không quá ba năm tù, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần bắt họ phải chấp hành hình phạt tù. [27] Theo Phó Giáo sư – Tiến sỹ khoa học Lê Văn Cảm thì “Án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù kèm theo một thời gian thử thách nhất định đối với người bị coi là có lỗi trong việc thực hiện tội phạm khi có đủ căn cứ và những điều kiện do pháp luật hình sự quy định”. [6] Theo giáo trình luật hình sự Việt Nam của trường đại học luật Hà Nội thì “ Theo BLHS hiện nay, án treo thể hiện tính nhân đạo của luật hình sự Việt Nam, có tác dụng khuyến khích người bị kết án tự tu dưỡng và lao động tại cộng đồng với sự giúp đỡ tích cực của xã hội cũng như gia đình đồng thời cảnh báo họ nếu phạm tội mới trong thời gian thử thách thì buộc phải chấp hành hình phạt tù đã tuyên”. [56, tr.230] Từ điển Bách khoa toàn thư Wikipedia định nghĩa: “Án treo là chế định pháp lý hình sự liên quan đến việc chấp hành hình phạt. Án treo được hiểu là việc tạm thời miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, hình phạt đối với người vi phạm 9
15. luật ở mức độ ít nghiêm trọng, khi bị xử phạt tù không quá ba năm, có nhân thân tốt, có nhiều tình tiết giảm nhẹ (từ 2 tình tiết trở lên), và xét thấy không cần phải cách ly người phạm tội ra khỏi xã hội mà vẫn có thể cải tạo được Tòa án có thể miễn chấp hành tại trại giam cho họ tự cải tạo dưới sự giám sát, quản lý và giáo dục tại địa phương cư trú của chính quyền sở tại ”. Căn cứ vào các quy định trên thì thấy rằng trong BLHS 1985, BLHS 1999 và BLHS 2015 không có định nghĩa như thế nào là án treo mà chỉ quy định khi bị xử phạt tù không quá 05 năm (BLHS 1985) hoặc không quá 03 năm (BLHS 1999, BLHS 2015), căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù thì Tòa án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ 01 năm đến 05 năm. Theo quan điểm của tác giả, có thể rút ra khái niệm về án treo: “Án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, được áp dụng với người bị phạt tù không quá ba năm, nếu người phạm tội có nhân thân tốt và có nhiều tình tiết giảm nhẹ, xét thấy không cần thiết phải cách ly họ ra khỏi đời sống xã hội, Tòa án sẽ miễn chấp hành hình phạt tù và ấn định một thời gian thử thách nhất định từ một năm đến năm năm; nếu trong thời gian thử thách người bị kết án không phạm tội mới thì họ sẽ vĩnh viễn không phải chấp hành hình phạt của bản án cho hưởng án treo đó. Trong thời gian thử thách người bị án treo phải thực hiện một số nghĩa vụ ràng buộc theo quy định của pháp luật”. Trong đó điều kiện để được hưởng án treo là người đó bị xử phạt tù không quá ba năm, có nhân thân tương đối tốt, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và việc cho người đó hưởng án treo là phù hợp với những yêu cầu của cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm đối với từng loại tội phạm cụ thể, từng con người cụ thể, trong những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể cũng như tại từng địa phương, địa bàn cụ thể. 1.1.2. Bản chất pháp lý của án treo. Về bản chất pháp lý thì án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Án treo là một biện pháp tác động hình sự không buộc người bị phạt tù phải chấp hành hình phạt tại trại giam, không buộc họ phải cách ly khỏi xã hội mà 10
16. họ được tự cải tạo, giáo dục ở môi trường xã hội trong một thời gian thử thách nhất định với sự giám sát, giáo dục và giúp đỡ của các cơ quan hoặc chính quyền địa phương cùng với gia đình người bị kết án. Án treo không phải là một hình phạt mà là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, nó cũng không phải là hình phạt nhẹ hơn hình phạt tù. Trong hệ thống các hình phạt quy định tại Điều 28 BLHS 1999 và Điều 32 BLHS 2015 cũng không có án treo vì vậy ta có thể khẳng định án treo không phải là hình phạt. Không phải người phạm tội nào cũng có thể được Toà án cho hưởng án treo mà BLHS quy định các điều kiện để Toà án có thể xem xét cho một người bị phạt tù được hưởng án treo là mức án tù không quá ba năm, có nhân thân tốt, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù. Khi xét xử Toà án vẫn tuyên một mức án tù (không quá ba năm) tương xứng với tính chất và mức độ hành vi phạm tội cũng như nhân thân đối với người phạm tội nhưng tuyên bố cho họ hưởng án treo. Cùng với việc quyết định cho hưởng án treo thì Toà án cũng ấn định một thời gian thử thách đối với người phạm tội, trong thời gian này người phạm tội phải tuân theo những điều kiện thử thách nhất định, nếu người phạm tội cải tạo tốt mà không phạm tội mới trong thời gian thử thách thì họ sẽ vĩnh viễn không phải chấp hành hình phạt tù, họ được miễn chấp hành hình phạt tù. Trong trường hợp này có thể nói bản chất pháp lý của án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Điều kiện ở đây bao gồm điều kiện để được hưởng án treo và điều kiện không phạm tội trong thời gian thử thách của án treo. Trong đó điều kiện để được hưởng án treo là điều kiện cần để được xem xét cho miễn chấp hành hình phạt tù còn điều kiện không phạm tội trong thời gian thử thách của án treo là điều kiện đủ để người đó được miễn chấp hành hình phạt tù. Khoản 5 Điều 60 BLHS 1999 và khoản 5 Điều 65 BLHS 2015 đều quy định “người được hưởng án treo mà phạm tội mới trong thời gian thử thách thì Toà án quyết định buộc phải chấp hành hình phạt của bản án trước và tổng hợp với hình phạt của bản án mới ”. Như vậy án treo còn thể hiện tính cưỡng chế của một biện 11
17. pháp hình sự là sự bắt buộc người được hưởng án treo phải tuân thủ các điều kiện của án treo trong thời gian thử thách. Quy định này vừa thể hiện nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa vừa thể hiện nguyên tắc công bằng trong luật hình sự. Theo đó, người được hưởng án treo chỉ cần phạm tội mới, bất kể là loại tội nào, bị tuyên hình phạt loại gì thì người phạm tội cũng buộc phải chấp hành hình phạt của bản án trước (bản án tù được hưởng án treo) và tổng hợp hình phạt của bản án mới thành hình phạt chung. Có thể thấy bản chất pháp lý của án treo thể hiện hai mặt của một vấn đề đó là nếu không phải cải tạo trong trại giam thì người được hưởng án treo sẽ được tự do hơn về thể chất lẫn tinh thần, song mặt khác nếu người được hưởng án treo không thận trọng, không ý thức hậu quả của án treo mà lại phạm tội mới thì thay vì tự do nay phải chịu mất tự do ở trong trại giam. Tóm lại, bản chất pháp lý của án treo theo luật hình sự Việt Nam hiện hành như đã nêu trên là một biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, được Tòa án áp dụng đối với người phạm tội bị xử phạt tù có thời hạn không quá ba năm, có nhân thân tốt, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và Tòa án xét thấy không cần thiết phải bắt chấp hành hình phạt tù, Tòa án ấn định thời gian thử thách đối với họ từ một năm đến năm năm. 1.1.3. Ý nghĩa, vai trò của án treo Áp dụng các biện pháp trách nhiệm hình sự không chỉ đơn thuần là trừng trị hay nhằm mục đích đáp trả thích đáng đối với hành vi phạm tội và hậu quả do hành vi phạm tội gây ra mà còn vì sự tiến bộ và khả năng cải tạo của người phạm tội. Án treo là chế định pháp lý tiến bộ và nhân đạo xuất phát từ chính sách hình sự “trừng trị kết hợp với giáo dục”, là biện pháp khoan hồng của Nhà nước áp dụng đối với người phạm tội lần đầu, tội phạm đã thực hiện là ít nghiêm trọng, người đó có nhân thân tốt, có nơi làm việc, cư trú rõ ràng, bản án được thi hành dưới sự hỗ trợ và tham gia của xã hội nhằm giúp người bị kết án tự cải tạo, trở thành người có ích cho xã hội. Án treo thể hiện tính nhân đạo trong chính sách hình sự của Nhà nước ta đối với người phạm tội, đó là sự tha thứ, khoan hồng có điều kiện, thể hiện tính bao 12
18. dung cao quý của người Việt Nam, sẵn sàng dang rộng tay dìu dắt người lầm lỗi để giúp họ trở thành người lương thiện và có ích cho xã hội. Áp dụng án treo còn giúp phát huy trách nhiệm của chính quyền địa phương với cộng đồng trong việc giám sát, giáo dục người được hưởng án treo trong thời gian thử thách, thu hút các thành viên trong xã hội tham gia vào việc cải tạo, giáo dục người bị kết án, giúp người được hưởng án treo không bị phân biệt, xa lánh để họ có điều kiện cải tạo, lao động và hòa nhập cộng đồng. Việc cải tạo người bị xử phạt tù nhưng cho hưởng án treo cũng tác động tích cực trở lại góp phần nâng cao ý thức trách nhiệm và ý thức pháp luật trong quần chúng nhân dân, là kênh tuyên truyền, phổ biến pháp luật hiệu quả. Bản án dành cho người được hưởng án treo cũng như những bất lợi khác mà họ phải gánh chịu do hành vi phạm tội của họ mang lại là một bài học cảnh tỉnh, nhắc nhở và cảnh giác đối với những người xung quanh để họ lấy đó làm bài học không mắc phải. Án treo giúp hạn chế bớt chi phí chấp hành hình phạt tại trại giam, tiết kiệm được ngân sách dùng để cải tạo phạm nhân và giảm bớt gánh nặng quá tải tại các trại giam. Án treo là biện pháp cho phép tiết chế bớt nội dung nghiêm khắc, tạo điều kiện hỗ trợ của xã hội và thông qua sự tác động hiệu quả của điều kiện thử thách. Về mặt xã hội khi cho người phạm tội hưởng án treo, Nhà nước sẽ không phải giải quyết một số chính sách xã hội kèm theo như: ai sẽ chăm sóc con chưa thành niên của người phạm tội, giải quyết việc làm khi người phạm tội chấp hành án xong. Án treo đồng thời cũng răn đe người bị kết án rằng nếu họ phạm tội mới do vô ý và bị phạt tù hoặc phạm tội do cố ý trong thời gian thử thách thì họ phải chấp hành hình phạt tù cùng với hình phạt của tội mới. Ngược lại nếu người phạm tội cải tạo tốt, không phạm tội mới trong thời gian thử thách thì được miễn hình phạt tù. Như vậy, án treo có ý nghĩa và vai trò rất quan trọng, một mặt thể hiện chính sách khoan hồng, nhân đạo sâu sắc của Nhà nước ta, mặt khác là biện pháp hữu hiệu trong chính sách hình sự của nước ta, mang lại hiệu quả thiết thực trong đấu tranh phòng, chống tội phạm, góp phần giữ vững an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội, đảm bảo sự ổn định đời sống chính trị, văn hóa, kinh tế xã hội. Áp dụng đúng đắn các 13
19. quy định về án treo có tác dụng tốt là không bắt người bị kết án phải cách ly khỏi đời sống xã hội mà cũng đạt được mục đích giáo dục, cải tạo để họ trở thành người có ích cho xã hội; trái lại nếu áp dụng không đúng án treo sẽ không phát huy được tác dụng tích cực của án treo là khuyến khích người bị kết án tự cải tạo trở thành người tốt, không thể hiện được tính công minh của pháp luật, không được nhân dân đồng tình ủng hộ, không đề cao tác dụng giáo dục riêng, phòng ngừa chung. 1.2. Lịch sử hình thành và phát triển của án treo 1.2.1. Án treo trong pháp luật hình sự Việt Nam từ sau Cách mạng tháng 8 năm 1945 đến trước năm 1985 Ngay từ những ngày đầu mới thành lập Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, chế định án treo đã được ghi nhận trong pháp luật hình sự và thực tiễn áp dụng đã đem lại những kết quả tích cực, tạo điều kiện không bị giam giữ cho những người trót lầm lỡ mà phạm tội, phạm tội thuộc trường hợp ít nghiêm trọng, có nhân thân tốt , đồng thời làm phân hóa hàng ngũ bọn phạm tội phản cách mạng, thúc đẩy công tác đấu tranh chống lại những âm mưu phá hoại Nhà nước. Tuy nhiên, trong một thời kỳ dài với những khó khăn cả về mặt khách quan lẫn chủ quan, chúng ta chưa có một BLHS hoàn chỉnh. Án treo cũng như các chế định khác của luật hình sự được quy định chủ yếu trong các văn bản pháp luật hình sự riêng lẻ, không có giá trị pháp lý cao, chủ yếu là các văn bản hướng dẫn của Tòa án nhân dân tối cao vì lẽ đó mà chế định án treo được hiểu khác nhau và do đó, thậm chí còn được vận dụng khác nhau. Một trong những Sắc lệnh do Chủ tịch Hồ Chí Minh ký ban hành trong thời gian này có Sắc lệnh số 33C ngày 13/9/1945 về việc lập Toà án Quân sự ở Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ và quy định quyền hạn xét xử của các Toà án đó. Tại khoản 4 Điều IV của Sắc lệnh này có quy định: “Nếu có những lý do chính đáng khoan hồng vì ít tuổi, vì biết hối quá, vì lầm lẫn, v.v , thì Toà án có thể cho tội nhân được hưởng án treo. Nghĩa là bản án làm tội tuyên lên, nhưng không thi hành; nếu trong năm năm bắt đầu từ ngày tuyên án, tội nhân không bị Toà án quân sự làm tội một lần nữa về việc mới thì bản án đã tuyên sẽ huỷ đi, coi như là không có; nếu trong hạn năm năm ấy, tội nhân bị kết án một lần nữa trước Toà án quân sự thì bản án 14