Luận văn Xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam ở nước ta hiện nay

Nội dung text: Luận văn Xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam ở nước ta hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THỊ THU HÒA XÓA ÁN TÍCH THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Ở NƯỚC TA HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017 1
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THỊ THU HÒA XÓA ÁN TÍCH THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Ở NƯỚC TA HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. NGUYỄN TRUNG THÀNH HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả được nêu trong luận văn là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Phạm Thị Thu Hòa i
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự TANDTC Tòa án nhân dân tối cao VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN Xã hội chủ nghĩa ii
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ XÓA ÁN TÍCH 6 1.1. Những vấn đề lý luận về án tích, xóa án tích 6 1.2. Khái quát lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam về xóa án tích 17 Chương 2: QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 1999 VỀ XÓA ÁN TÍCH 22 2.1. Quy định về các trường hợp và điều kiện xóa án tích 22 2.2. Quy định về thời hạn xóa án tích 37 2.3. Những hạn chế trong các quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về xóa án tích 42 Chương 3: QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 2015 VỀ XÓA ÁN TÍCH VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO ÁP DỤNG ĐÚNG CÁC QUY ĐỊNH ĐÓ TRONG THỜI GIAN TỚI 46 3.1. Quy định của Bộ luật hình sự năm 2015 về xóa án tích 46 3.2. Một số giải pháp đảm bảo áp dụng đúng các quy định của Bộ luật hình sự năm 2015 về xóa án tích 54 KẾT LUẬN 63 TÀI LIỆU THAM KHẢO 65 iii
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xóa án tích là một chế định quan trọng của luật hình sự Việt Nam. Ở một mức độ nào đó, chế định xóa án tích thể hiện nội dung các nguyên tắc cơ bản của luật hình sự Việt Nam: Nguyên tắc nhân đạo, dân chủ xã hội chủ nghĩa và tôn trọng quyền con người. Kế thừa và phát triển Bộ luật hình sự 1985, Bộ luật hình sự 1999 là bước phát triển mới trong việc giải quyết vấn đề án tích và xóa án tích trong luật hình sự nước ta. Nhiều quy phạm của chế định xóa án tích đã được sửa đổi, bổ sung cho phù hợp với thực tiễn, tạo điều kiện cho các cơ quan áp dụng pháp luật đấu tranh phòng, chống tội phạm có hiệu quả. Tuy nhiên, một số quy định về xóa án tích trong Bộ luật hình sự hiện hành, ở những mức độ khác nhau, bộc lộ những hạn chế, bất cập nhất định hoặc chưa đáp ứng được yêu cầu của việc xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh hiện nay. Mặt khác, công tác giải thích, hướng dẫn áp dụng pháp luật hình sự trong thời gian qua chưa được quan tâm đúng mức nên một số quy định của pháp luật hình sự, trong đó có các quy định về xóa án tích, chưa được nhận thức thống nhất, gây khó khăn cho việc áp dụng pháp luật trong thực tiễn. Trong khi đó, việc nghiên cứu những vấn đề liên quan đến chế định xóa án tích chưa được các tác giả quan tâm đúng mức. Cho đến nay, nhiều nội dung của chế định xóa án tích còn có những nhận thức khác nhau. Mặt khác, cùng với sự phát triển trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị và xã hội của đất nước, nhiều vấn đề của luật hình sự, trong đó có vấn đề xóa án tích cũng luôn vận động và phát triển đòi hỏi phải tiếp tục nghiên cứu giải quyết. Trước tình hình đó, BLHS 2015 đã có những sửa đổi, bổ sung hoàn thiện chế định xóa án tích nhằm khắc phục những vướng mắc của thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự là việc rất cần thiết, không những có ý nghĩa về mặt lý luận mà còn có ý nghĩa cả về thực tiễn trong giai đoạn hiện nay ở nước ta. 1
7. Tất cả những phân tích trên đây là lý do để học viên lựa chọn đề tài “Xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam ở nước ta hiện nay” để nghiên cứu làm Luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Xóa án tích là một trong những vấn đề có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Nhưng trước đây ít có những công trình nghiên cứu về vấn đề này. Chỉ đến khi vấn đề xóa án tích được ghi nhận trong BLHS năm 1985 và sau đó là BLHHS năm 1999 thì mới có một số bài báo bàn luận về vấn đề này, như: “Chế định án tích và mô hình lý luận của nó trong luật hhinfh sự Việt Nam” của PGS.TSKH Lê Cảm, Tạp chí Nhà nước pháp luật số 2/2005; “Án tích theo Bộ luật hình sự năm 1999” của PGS.TS Hồ Sỹ Sơn, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 12/2001; “Xóa án tích với việc xác định tái phạm, tái phạm nguy hiểm” của tác giả Đỗ Văn Chỉnh, Tạp chí TAND số 2/2009; Đặc biệt là trong những năm gần đây đã có một số tác giả quan tâm nghiên cứu một cách tương đối hệ thống về vấn đề xóa án tích ở cấp độ luận văn thạc sĩ, hoặc khóa luận cử nhân như: - "Chế định xóa án tích trong Bộ luật hình sự năm 1999" của tác giả Nguyễn Thị Minh Phương, Khóa luận tốt nghiệp cử nhân năm 2001; - "Chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam" của tác giả Nguyễn Thị Lan, Khóa luận tốt nghiệp cử nhân năm 2003; - “Xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng”, Luận văn thạc sĩ của tác giả Phạm Văn Trình; Học viện Khoa học xã hội; năm 2017; - Chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam, luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Xuân Nghiệp, Khoa Luật Đại học Quốc gia năm 2006; Ngoài ra, chế định xóa án tích còn được đề cập một cách khái quát trong các giáo trình luật hình sự và các cuốn bình luận khoa học Bộ luật hình sự. Các công trình nghiên cứu khoa học nêu trên đã làm rõ được một số vấn đề lý luận và thực tiễn về xóa án tích. Tuy nhiên, do mục đích, nhiệm vụ, 2
8. phạm vi nghiên cứu khác nhau nên các công trình đó mới chỉ đề cập đến một số khía cạnh nhất định về xóa án tích mà chưa nghiên cứu một cách hệ thống, chuyên sâu và toàn diện về vấn đề này. Vì vậy, với mục đích, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu và cách tiếp cận riêng của mình cho phép khẳng định rằng đề tài này không trùng với các công trình nghiên cứu, luận văn, khóa luận tốt nghiệp đã được công bố. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận, quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích, luận văn có mục đích tìm ra những hạn chế, bất cập trong các quy định đó để đề xuất những giải pháp hoàn thiện và đảm bảo áp dụng đúng trong thực tiễn ở nước ta hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, luận văn đặt ra và giải quyết những nhiệm vụ sau: - Phân tích làm rõ những vấn đề lý luận về án tích, xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam; - Khái quát lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam về xóa án tích từ năm 1945 đến nay; - Bình luận, đánh giá những quy định của BLHS hiện hành cũng như BLHS năm 2015 về xóa án tích; - Đề xuất những giải pháp hoàn thiện và đảm bảo áp dụng đúng các quy định của BLHS năm 2015 về xóa án tích. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn có đối tượng nghiên cứu là những vấn đề lý luận và quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích. 4.2. Phạm vi nghiên cứu 3
9. Do khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ và đề tài được giao nên phạm vi nghiên cứu của luận văn chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu lý luận và quy định của luật thực định về xóa án tích. Tuy nhiên, ở một chừng mừng nhất định luận văn còn đề cập đến thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích tại một số địa bàn cụ thể từ năm 2012 đến năm 2016 (chủ yếu địa bàn Hà Nội). 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận văn Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước về tội phạm và hình phạt, về quyền con người; ngoài ra luận văn còn được nghiên cứu dựa trên những thành tựu của triết học, lịch sử các học thuyết chính trị pháp lý, khoa học luật hình sự, luật tố tụng hình sự, luật thi hành án; Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phương pháp hệ thống, lịch sử, lôgíc, phân tích, so sánh, tổng hợp, tham khảo ý kiến chuyên gia, v.v 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Đây là công trình đầu tiên ở cấp độ luận văn thạc sĩ nghiên cứu toàn diện, có hệ thống vấn đề xóa án tích. Những kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa lý luận và thực tiễn quan trọng sau: - Về mặt lý luận: kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần làm phong phú thêm những vấn đề lý luận về xóa án tích theo luật hình sự Việt Nam. - Về thực tiễn: kết quả nghiên cứu của luận văn có thể tham khảo để sửa đổi, bổ sung các quy định của BLHS năm 2015 về xóa án tích cũng như áp dụng các quy phạm đó trong thực tiễn được đúng đắn. Ngoài ra, luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu, học tập tại các cơ sở nghiên cứu và đào tạo chuyên ngành luật hình sự ở nước ta. 4
10. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận và pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích Chương 2. Quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về xóa án tích Chương 3. Quy định của Bộ luật hình sự năm 2015 về xóa án tích và Giải pháp đảm bảo áp dụng đúng các quy định đó trong thời gian tới. 5
11. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ XÓA ÁN TÍCH 1.1. Những vấn đề lý luận về án tích, xóa án tích 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của án tích 1.1.1.1. Khái niệm án tích Để có có thể nhận thức một cách thấu đáo về xóa án tích, điều quan trọng đầu tiên là phải nhận thức đúng đắn về khái niệm, đặc điểm của án tích. Theo quy định cuẩ pháp luật hình sự Việt Nam thì án tích và xóa án tích là một trong những chế định quan trọng thể hiện sâu sắc chính sách hình sự nhân đạo, hướng thiện của Đảng và Nhà nước ta. Mặc dù vậy, cho đến nay đã qua ba lần pháp điển hóa, nhưng trong các BLHS vẫn không có quy phạm định nghĩa về khái niệm án tích và xóa án tích. Tuy nhiên, trong khoa học Luật hình sự có một số định nghĩa về án tích: Chẳng hạn:“Án tích là hậu quả pháp lý của bản án kết tội mà Tòa án tuyên đối với người phạm tội, là một tình tiết có ý nghĩa pháp lý trong việc đánh giá tính chất nguy hiểm của tội phạm và người phạm tội khi tội phạm được thực hiện trong thời gian người ấy mang án tích” [21, tr. 276]. Theo chúng tôi, quan điểm trên cũng chưa thật sự chính xác, bởi không phải tất cả bản án kết tội của Tòa án đều làm phát sinh án tích. Chẳng hạn, trường hợp người bị kết án được miễn trách nhiệm hình sự hoặc miễn hình phạt không làm phát sinh án tích. Hoặc: “Án tích là vết tích đã từng bị kết án của người phạm tội; xuất hiện khi người đó đã chấp hành xong hình phạt và được xóa để trở thành người chưa bị kết án khi người này đáp ứng được những điều kiện mà Bộ luật hình sự quy định hoặc tồn tại một khi người đã bị kết án dù đã chấp hành xong hình phạt nhưng chưa đáp ứng được những điều kiện được quy định trong Bộ luật hình sự và người đó còn phải chịu tình tiết định khung 6
12. tăng nặng hình phạt nếu phạm tội trong thời gian mang vết tích đã từng bị kết án (theo Điều 49 Bộ luật hình sự) hoặc phải chịu trách nhiệm hình sự về những hành vi vi phạm pháp luật mà theo quy định của Bộ luật hình sự, vết tích đã từng bị kết án là yếu tố điều kiện cấu thành tội phạm” [23, tr. 65]. Quan điểm này, theo chúng tôi cũng có những điểm chưa thật chính xác khi cho rằng, án tích xuất hiện khi người đó chấp hành xong hình phạt, vì thời điểm chấp hành xong hình phạt chỉ là căn cứ để xác định thời hạn để xóa án tích; mặt khác, án tích chỉ phát sinh trong trường hợp người bị kết án đủ 16 tuổi trở lên và theo bản án đã có hiệu lực pháp luật của tòa án bị áp dụng hình phạt. Theo một định khác khác thì “Án tích là một dấu ấn cho thấy, người có án tích đã từng bị kết án vì đã phạm tội” [12, tr.12-13]. Quan điểm này cũng có những điểm hạn chế nhất định. Đó là việc dùng thuật ngữ "dấu ấn" là không nêu bật được bản chất pháp lý của án tích. Và mặt khác, thực tế xét xử cho thấy “bị kết án” không phải là dấu hiệu chung nhất. Trong khoa học luật hình sự của một số nước trên thế giới cũng có một số quan điểm khác nhau xoay quanh khái niệm án tích như: GS.TSKH luật Tkatrevxki Iu.M cho rằng: “Án tích là hậu quả pháp lý của chủ thể xuất hiện do sự kiện người này bị kết án một hình phạt nào đó về tội phạm đã thực hiện và kèm theo các hậu quả pháp lý nhất định đối với chính bản thân người này” [2, tr.59]; trong khi đó GS.TSKH luật Rarôg A.L định nghĩa: “Án tích là tình trạng pháp lý đặc biệt của người bị kết án một hình phạt đối với tội đã phạm và tình trạng này được bắt đầu từ khi bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật và tiếp diễn cho đến thời điểm hết hoặc xóa án tích” [2, tr. 59]. Như vậy, xung quanh khái niệm án tích, trong giới nghiên cứu khoa học luật đã tồn tại rất nhiều cách diễn đạt khác nhau. Tuy nhiên, theo chúng tôi, để xây dựng được khái niệm án tích một cách chính xác và khoa học thì 7
13. trong nội hàm khái niệm án tích cần thể hiện được bản chất pháp lý, nội dung, điều kiện cũng như giới hạn của án tích. Cụ thể là: - Về bản chất pháp lý: Án tích là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, là một trong những hình thức trách nhiệm hình sự. - Về điều kiện: Án tích chỉ xuất hiện khi có bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án và người bị kết án bị áp dụng hình phạt. Như vậy, án tích là một sự kiện pháp lý phái sinh hoàn toàn phụ thuộc vào việc kết án và áp dụng hình phạt của Tòa án. - Giới hạn của án tích: Án tích chỉ tồn tại trong thời hạn nhất định từ khi bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật cho đến khi được xóa bỏ (có thể là đương nhiên hoặc theo quyết định của Tòa án). Thời hạn này phụ thuộc vào loại và mức hình phạt được Tòa án quyết định áp dụng đối với người bị kết án. - Mục đích của án tích: là nhằm thực hiện sự kiểm soát của Nhà nước đối với người bị kết án một thời gian nhất định sau khi chấp hành xong hình phạt. Từ sự phân tích đây và tham khảo một số quan điểm khác nhau về án tích, đồng thời, trên cơ sở thực tiễn áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích, có thể đưa ra định nghĩa khoa học về án tích như sau: “Án tích là hậu quả pháp lý của việc một người bị kết án theo bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật phải chịu hình phạt và tồn tại trong thời hạn nhất định kể từ khi bản án đó có hiệu lực pháp luật cho đến khi hậu quả pháp lý đó được xóa bỏ theo quy định của pháp luật”. Tóm lại, án tích là một trong những vấn đề chứa đựng nhiều nội dung liên quan đến khoa học luật hình sự, đòi hỏi cần được nghiên cứu cụ thể, có hệ thống. Bởi vì, đây là vấn đề của pháp luật hình sự thể hiện rõ nét nguyên tắc nhân đạo, dân chủ xã hội chủ nghĩa và tôn trọng quyền con người. Đồng thời, nó còn thể hiện được một phần chính sách hình sự của nhà nước ta, đó là chính sách nhân đạo thông qua việc quy định điều kiện, thời gian thử 8
14. thách đối với người phạm tội để họ được coi là người chưa bị kết án. Bên cạnh đó, Nhà nước cũng có thái độ nghiêm khắc đối với những người bị kết án, đã chấp hành xong hình phạt mà lại phạm tội mới trong thời gian mang án tích - tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm. Trong trường hợp này, án tích sẽ được coi như một tình tiết có ý nghĩa pháp lý trong việc đánh giá tính chất nguy hiểm của tội phạm, cũng như của người phạm tội. Theo quy định của pháp luật hình sự Việt Nam, việc một người mang án tích lại phạm tội mới thì án tích được coi là tình tiết tăng nặng định khung hình phạt hoặc định tội (Điều 48, Điều 49 và các điều thuộc Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự 1999). Đồng thời, trong một số trường hợp việc một người mang án tích lại thực hiện hành vi vi phạm pháp luật thì án tích được coi là yếu tố, điều kiện cấu thành tội phạm. Chẳng hạn, theo quy định tại Điều 138 - Tội trộm cắp tài sản: "Người nào trộm cắp tài sản của người khác có giá trị từ 2.000.000 đồng đến dưới 50 triệu đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính về hành vi chiếm đoạt hoặc đã bị kết án về tội chiếm đoạt tài sản, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm thì bị " . Điều cần lưu ý là trong Bộ luật hình sự năm 1999, các nhà làm luật coi án tích (chưa được xóa án tích) như là một trong những yếu tố cơ bản của cấu thành tội phạm. Qua đây, chúng ta cần khẳng định rằng, án tích không tự nó làm phát sinh những hậu quả pháp lý bởi vì nó chỉ là vết tích đã từng bị kết án của người phạm tội. Người phạm tội chỉ phải gánh chịu những hậu quả pháp lý nhất định khi vi phạm nghiêm trọng những điều kiện thử thách: Phạm tội mới, thực hiện hành vi vi phạm pháp luật trong thời gian chưa được xóa án tích. 1.1.1.2. Các đặc điểm của án tích Trên cơ sở lý luận, quy định của luật thực định và thực tiễn áp dụng có thể rút ra một số đặc điểm cơ bản của án tích như sau: Thứ nhất, về bản chất: Án tích không chỉ là hậu quả bất lợi về mặt pháp lý hình sự, về mặt xã hội mà còn là một hình thức trách nhiệm hình sự. 9
15. Trước hết, án tích là hậu quả bất lợi về mặt pháp lý hình sự cũng như về mặt xã hội của người phạm tội, bởi người phạm tội bị kết án và bị Tòa án áp dụng hình phạt thì họ bị coi là có án tích trong một thời hạn nhất định. Trong thời gian mang án tích mà người ấy lại phạm tội mới thì đó là tình tiết để Tòa án xem xét, đánh giá tính chất nguy hiểm cho xã hội của tội phạm và trong nhiều trường hợp nó được coi là tính tăng nặng trách nhiệm hình sự, thậm chí là tình tiết định khung tăng nặng nếu thỏa mãn các điều kiện của tái phạm, tái phạm nguy hiểm theo quy định tại Điều 49 BLHS hiện hành. Ngoài ra, án tích còn đưa đến cho người có án tích những hậu quả xã hội bất lợi khác như: không được đảm nhiệm những chức vụ, làm nhũng nghề hoặc công việc nhất định hoặc bị hạn chế một số quyền nhất định. Chẳng hạn, theo quy định tại khoản 4 Điều 17 Luật Luật sư năm 2006, thì “Người đã bị kết án mà chưa được xóa án tích về tội phạm do vô ý hoặc tội phạm ít nghiêm trọng do cố ý thì không được cấp Chứng chỉ hành nghề luật sư”, hoặc theo quy định tại Điều 14 Luật Nuôi con nuôi năm 2010 thì “Người chưa được xóa án tích về một trong các tội cố ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh sự của người khác; ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ, chồng, con, cháu, người có công nuôi dưỡng mình; dụ dỗ, ép buộc hoặc chứa chấp người chưa thành niên vi phạm pháp luật; mua bán, đánh tráo, chiếm đoạt trẻ em” sẽ không được nhận nuôi con nuôi. Án tích còn là một trong những hình thức của trách nhiệm hình sự, vì nếu người bị kết án đã chấp hành xong bản án có hiệu lực pháp luật của Tòa án nhưng chưa kết án tích hoặc chưa được xóa án tích theo quy định của pháp luật thì vẫn còn trách nhiệm hình sự. Người mang án tích, trong lý lịch tư pháp cũng như các giấy tờ chứng thực về nhân thân của người đó sẽ bị xác nhận là “tiền án”, khi đó, án tích như một “vết nhơ” trong lý lịch của người phạm tội, dẫn tới sự kỳ thị của xã hội cũng như gây khó khăn trong quá trình sinh hoạt, tham gia hoạt động xã hội và hoạt động kinh tế của chính những người mang án tích. 10
16. Thực tiễn ở nước ta cho thấy, hiện nay Đảng, Nhà nước và các tổ chức xã hội đang tích cực tuyên truyền làm tốt công tác chống kỳ thị, phân biệt, đối xử với những người có quá khứ phạm tội bằng các chương trình hành động cụ thể như: chính sách tạo điều kiện giúp người phạm tội tái hoà nhập cộng đồng; tạo điều kiện để những người đã từng bị kết án rèn luyện phấn đấu trở thành những con người sống có ích cho gia đình và xã hội. Thứ hai, về cơ sở làm phát sinh: án tích là sự kiện pháp lý hình sự chỉ phát sinh khi người phạm tội bị kết án và phải chịu hình phạt theo quyết định của bản án đã có hiệu lực pháp luật. Án tích được coi là sự kiện pháp lý hình sự, bởi lẽ sự kiện đó có quá trình phát sinh, hình thành và mất đi (xóa bỏ), sự kiện đó phát sinh khi người phạm tội bị kết án bằng bản án có hiệu lực pháp luật và người bị kết án đó phải chịu một trong các hình phạt mà pháp luật hình sự đã quy định. Như vậy, không phải bất cứ người phạm tội nào bị kết án đều phải chịu án tích mà chỉ người nào bị kết án bằng một bản án có hiệu lực pháp luật và phải chịu hình phạt thì mới phát sinh án tích. Trường hợp người bị kết án nhưng được miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt; hoặc áp dụng các biện pháp tư pháp như đưa vào trường giáo dưỡng; giáo dục tại phường, xã, thị trấn theo quy định tại Điều 70 BLHS, hoặc bị áp dụng biện pháp buộc công khai xin lỗi, bồi thường thiệt hại theo quy định tại Điều 42 BLHS thì sẽ không làm phát sinh án tích. Thứ ba, về thời hạn tồn tại: Án tích chỉ tồn tại trong thời hạn nhất định kể từ khi bản án đó có hiệu lực pháp luật đến khi án tích được xoá bỏ theo quy định của pháp luật. Việc kết án là một sự kiện khách quan và không gì có thể xóa bỏ được sự kiện bị kết án của người phạm tội, trừ khi theo quy định của pháp luật họ được xác định là đã được xoá án tích. Như vậy, án tích không phải là đặc điểm về nhân thân có tính chất vĩnh viễn đối với bản thân người phạm tội mà có thời hạn theo quy định của pháp luật. Điều này xuất phát từ bản chất nhân đạo của pháp luật hình sự Việt Nam mà BLHS đã quy định án tích chỉ tồn tại trong một thời gian nhất định và khi đáp ứng đủ điều 11
17. kiện luật định thì án tích đó được xóa bỏ. Tùy từng loại tội phạm cũng như mức hình phạt và ý thức chấp hành án của người bị kết án mà pháp luật hình sự đưa ra những điều kiện cụ thể về nhân thân, thời gian để được xóa án tích cũng như thủ tục xóa án tích phù hợp. Như vậy, án tích chỉ tồn tại từ khi bản án đó có hiệu lực pháp luật và đến khi người phạm tội được xóa án tích theo quy định của pháp luật (đương nhiên xoá án tích hoặc xóa án tích theo quyết định của Tòa án). Thứ tư, về mục đích: Nhà nước quy định người bị kết án phải mang án tích trong một thời hạn nhất định là nhằm kiểm soát, thử thách người bị kết án sau khi chấp hành xong bản án đã hoàn toàn hối cải, hoàn lương, không tái phạm hay không. Do vậy, thời gian mang án tích chính là thời gian thử thách đối với người mang án tích. Nếu người bị kết án đã chấp hành xong bản án nhưng chưa hết thời hạn để được coi là đã được xoá án tích mà phạm tội mới, chứng tỏ ý thức cải tạo của người bị kết án sau khi chấp hành xong bản án là chưa tốt, vì vậy họ bị coi là tái phạm và phải gánh chịu hậu quả nặng nề hơn. Ngược lại, nếu người bị kết án có ý thức cải tạo tốt, không tái phạm tội trong khoảng thời gian quy định thì họ được xoá án tích và được coi là chưa từng bị kết án. Điều đó có tác dụng xóa đi mặc cảm tội lỗi của người bị kết án, tạo điều kiện để họ sớm trở lại hòa nhập cộng đồng với tư cách là một con người, một công dân chưa từng bị kết án, chưa từng phạm tội. 1.1.2. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của xóa án tích 1.1.2.1. Khái niệm, đặc điểm của xóa án tích Từ trước đến nay, xung quanh vấn đề khái niệm xóa án tích, trong khoa học luật hình sự cũng còn nhiều quan điểm khác nhau: - Theo PGS.TS Trần Đình Nhã thì: “Xóa án tích là sự thừa nhận về mặt pháp lý người bị kết án không còn mang án tích và vì vậy không còn chịu hậu quả nào do việc kết án mang lại” [30, tr. 222]. 12
18. - ThS. Đinh Văn Quế cho rằng: “Xóa án tích là xóa bỏ bản án hình sự đối với một người đã bị Tòa án kết án, là sự thể hiện tính nhân đạo trong luật hình sự nước ta , là để cho người bị kết án không mặc cảm tội lỗi của mình, tao điều kiện làm ăn, sinh sống lương thiện, hòa nhập với cộng đồng” [15, tr. 387]. - ThS. Phạm Thị Học quan niệm: “Xóa án tích được hiểu là xóa bỏ việc mang án tích thể hiện ở sự công nhận coi như chưa bị kết án đối với người trước đó đã bị Tòa án xét xử, kết tội” [9, tr. 238]. - Còn theo PGS.TSKH Lê Cảm: “Xóa án tích là việc chấm dứt trách nhiệm hình sự của người bị kết án do người đó được xóa án tích theo các quy định của pháp luật hình sự, trên cơ sở có sự xem xét và quyết định riêng của Tòa án công nhận là chưa bị kết án” [2, tr. 59]. Những định nghĩa trên về xóa án tích mặc dù cách diễn đạt khác nhau, nhưng đều phản ánh được bản chất cũng như hậu quả của việc xóa án tích. Đây là những yếu tố hợp lý có thể kế thừa để đưa ra một khái niệm khoa học về xóa án tích. Tuy nhiên, theo chúng tôi, để đưa ra được một khái niệm xóa án tích có khoa hhocj, thì trong nội hàm khái niệm đó phải phản ánh được bản chất của án tích; điều kiện, thủ tục và hậu quả của xóa án tích. Với cách tiếp cận như vậy, chúng tôi cho rằng: “Xóa án tích là việc xóa bỏ hậu quả pháp lý, chấm dứt trách nhiệm hình sự của người bị kết án, được tiến hành theo một trình tự thủ tục pháp lý khi có đủ các điều kiện do pháp luật quy định. Kết quả của việc xóa án tích là người được xóa án tích được coi là chưa bị kết án; trong lý lịch tư pháp của người đó được ghi là không bị kết án”. Từ khái niệm trên thấy rằng, xóa án tích có những đặc điểm cơ bản sau đây: Một là, về bản chất: 13
19. Xóa án tích là việc xóa bỏ hậu quả pháp lý bất lợi mà người bị kết án có mang án tích phải gánh chịu, chấm dứt hoàn toàn trách nhiệm hình sự của người đó. Bản chất của án tích là hậu quả pháp lý bất lợi, là hình thức trách nhiệm hình sự của người bị kết án. Do vậy xóa án tích là xóa bỏ hậu quả này, là chấm dứt hình thức trách nhiệm hình sự đối với người bị kết án. Thời điểm xóa án tích cũng chính là thời điểm chấm dứt trách nhiệm hình sự của người phạm tội. Hai là, về điều kiện xóa án tích: Theo quy định của pháp luật, để được xóa án tích, người bị kết án phải đáp ứng đầy đủ các điều kiện luật định. Tùy theo từng trường hợp xóa án tích cụ thể mà pháp luật quy định những điều kiện khác nhau, trong đó có những điều kiện cần và điều kiện đủ. Những điều kiện đối với từng trường hợp xóa án tích cụ thể sẽ được phân tích ở Chương 2. Ba là, về thủ tục: Việc xóa án tích vừa được tiến hành theo thủ tục tố tụng, vừa được tiến hành theo thủ tục hành chính tư pháp. Đây là một thủ tục pháp lý, trong đó cơ quan nhà nước có thẩm quyền ghi nhận hoặc xem xét quyết định việc không còn án tích đối với người bị kết án theo những điều kiện luật định. Bốn là, về kết quả của việc xóa án tích: Người được xóa án tích được thừa nhận là “coi như chưa bị kết án”. Điều đó có nghĩa là, từ thời điểm được xóa án tích, họ trở thành người hoàn toàn bình thường về mặt tư pháp và không ai có thể căn cứ vào sự kiện họ đã bị kết án trước đây để hạn chế quyền và lợi ích của họ. Sau khi được xóa án tích, các giấy tờ liên quan đến căn cước, lý lịch tư pháp của họ đều được ghi là “không có án tích” và nếu người đó lại phạm tội mới thì cũng coi như phạm tội lần đầu. Năm là, mục đích của xóa án tích: 14
20. Mục đích của xóa án tích là nhằm xóa bỏ đi mặc cảm của người bị kết án, động viên họ trở về cuộc sống lương thiện, tái hòa nhập cộng đồng 1.1.2.2. Ý nghĩa của xóa án tích Xóa án tích là một chế định mang tính nhân đạo của pháp luật hình sự Việt Nam, thể hiện sự thừa nhận về mặt pháp lý người bị kết án không phải tiếp tục gánh chịu hậu quả do việc kết án mang lại. Do vậy, xóa án tích vừa có ý nghĩa về mặt pháp lý hình sự vừa có ý nghĩa về mặt xã hội. Trước hết, về mặt pháp lý hình sự - Xóa án tích có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định tái phạm, tái phạm nguy hiểm đối với người bị kết án, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội mới. Bởi vì theo quy định tại: Khoản 1 Điều 49 của BLHS hiện hành thì: “Tái phạm là trường hợp đã bị kết án chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý hoặc phạm tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do vô ý”. Với quy định này thì trường hợp người bị kết án đã được xóa án tích thì không còn cơ sở để xác định tái phạm mặc dù sau khi được xóa án tích họ lại phạm tội mới. Đối với trường hợp này, họ được gọi là phạm tội lần đầu, không thuộc trường hợp tái phạm. Còn theo quy định tại khoản 2 Điều 49 quy định thì: “Những trường hợp sau đây được coi là tái phạm nguy hiểm: a. Đã bị kết án về tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý; b. Đã tái phạm, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý” Như vậy, cả hai trường hợp tái phạm nguy hiểm nêu trên đều có quy định một trong những điều kiện để bị coi là tái phạm nguy hiểm là “Chưa được xóa án tích”. Vì thế, đối với những trường hợp đã bị kết án về tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý, hoặc đã tái phạm, nhưng người bị kết án đã được xóa án tích thì không còn điều kiện để bị coi là tái phạm nguy hiểm. 15
21. - Xóa án tích còn có ý nghĩa quan trọng đối với việc xác định khung hình phạt tăng nặng áp dụng đối với người bị kết án trong trường hợp tình tiết tái phạm nguy hiểm được quy định là tình tiết định khung hình phạt tăng nặng. Nghiên cứu quy định thuộc Phần các tội phạm BLHS năm 1999 (sửa đổi bổ sung năm 2009) cho thấy, có rất nhiều khung hình phạt tăng nặng có quy định “tái phạm nguy hiểm” là tình tiết định khuhng hình phạt tăng nặng. Đối với những trường hợp này việc xác định người bị kết án đã được xóa án tích hay chưa có ý nghĩa rất lớn đối với việc định khung hình phạt, tức là xác định khung hình phạt áp dụng đối với người bị kết án được chính xác. - Xóa án tích còn có ý nghĩa đối với áp dụng đúng đắn chính xác tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, bởi theo quy định của BLHS hiện hành thì một trong những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là tình tiết “phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng” (điểm h khoản 1 Điều 46); còn theo quy định của Điều 48 thì một trong những tìn tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là tình tiết “tái phạm, tái phạm nguy hiểm” (điểm g khoản 1 Điều 46). Những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và tăng nặng trách nhiệm hình sự này đều liên quan đến vấn để xóa án tích. - Xóa án tích còn có ý nghĩa đối với định tội danh, bởi trong một số cấu thành tội phạm cụ thể, nhà làm luật có quy định dấu hiệu “chưa được xóa án tích mà còn vi phạm” là dấu hiệu định tội (ví dụ: khoản 1 các điều 137-140, 142, 143, 155, 156, 161, 162, 164, 173, 175, 177, 178, v.v ). Đối với những trường hợp này việc xác định chính xác người bị kết án đã được xóa án tích hay chưa sẽ giúp cho việc định tội danh được chính xác, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. Thứ hai, ý nghĩa về mặt xã hội Xóa án tích là một chế định của luật hình sự có mục đích khuyến khích người bị kết án chấp hành nghiêm chỉnh bản án, cải tạo tốt và sau khi chấp 16