Tóm tắt Luận án Văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Tóm tắt Luận án Văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay

1. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Văn hóa Phật giáo là bộ phận hữu cơ của văn hóa dân tộc; trong đó, văn hóa Thiền tông nổi lên như một biểu tượng của văn hóa Phật giáo Việt Nam, góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc. Ngoài những đóng góp về tư tưởng, văn hóa Thiền tông còn ảnh hưởng đến văn học, nghệ thuật, kiến trúc, lối sống của người Việt Nam Những giá trị văn hóa và đóng góp của Thiền tông Việt Nam vào văn hóa dân tộc chính là văn hóa Thiền tông Việt Nam. 1.2. Những công trình nghiên cứu về Thiền tông nói chung, Thiền tông Việt Nam nói riêng chiếm số lượng khá đồ sộ. Các nghiên cứu này tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau như tôn giáo học, lịch sử, văn học, triết học, tâm lý học Tuy vậy, những nghiên cứu tiếp cận Thiền tông dưới góc độ văn hóa học vẫn khiêm tốn về số lượng và mờ nhạt về hệ thống lý luận, trong khi giá trị văn hóa mà Thiền tông Việt Nam đóng góp vào nền văn hóa dân tộc lại không hề nhỏ bé. 1.3. Việc nghiên cứu Thiền tông Việt Nam với nhãn quan văn hóa học chính là nghiên cứu về văn hóa Thiền tông Việt Nam. Văn hóa Thiền tông Việt Nam được nhìn nhận ở những chiều kích cụ thể sau: Thứ nhất, Thiền tông Việt Nam với dòng chủ đạo là thiền phái Trúc Lâm Yên Tử là dòng thiền của người Việt Nam, do người Việt Nam sáng lập, đóng góp tích cực vào văn hóa dân tộc kể từ khi ra đời cho đến nay. Dòng thiền này góp phần thể hiện bản sắc văn hóa, đặc biệt là văn hóa Phật giáo Việt Nam. Vì vậy, Thiền tông Việt Nam cần được nghiên cứu, bảo tồn và phát triển như một di sản văn hóa tinh thần do cha ông để lại cho chúng ta. Thứ hai, Thiền tông Việt Nam mà cụ thể là thiền phái Trúc Lâm Yên Tử từng gắn với triều đại nhà Trần nhưng qua thời gian, khi nhà Trần mất dần vai trò của mình trên chính trường chính trị, Thiền tông Việt Nam cũng dần mờ nhạt. Tuy nhiên gần đây, Thiền tông Việt Nam có xu hướng hồi sinh và trở thành hiện tượng văn hóa đáng quan tâm trong xã hội hiện đại. Điều này khiến cho Thiền tông Việt Nam trở thành đối tượng nghiên cứu của văn hóa Việt Nam hiện nay. Thứ ba, sự hồi sinh và phát triển của Thiền tông Việt Nam phù hợp với xu hướng coi trọng sinh hoạt thiền trên thế giới hiện nay. Khi con người phải đối mặt với nhiều nguy cơ của cuộc sống, người ta chọn thiền như một phương thức giúp cân bằng cuộc sống, lấy lại những giá trị nhân bản tích cực. Các sinh hoạt văn hóa của Thiền tông Việt Nam
2. 2 không chỉ thu hút nhiều người trong nước mà cả người nước ngoài. Trên thế giới có “Giải thưởng Trần Nhân Tông về hòa bình và hòa giải”. Hệ thống thiền viện và các khóa tu thiền của Thiền tông Việt Nam được tạo dựng không chỉ trong nước mà cả ở một số quốc gia trên thế giới. Như vậy, ảnh hưởng của văn hóa Thiền tông Việt Nam không dừng lại ở trong nước mà nó đã lan rộng ra quốc tế. Thiền tông Việt Nam trở thành gạch nối văn hóa Việt Nam với thế giới. Quan tâm, nghiên cứu và tạo cơ hội để văn hóa Thiền tông Việt Nam phát triển là cách để giới thiệu, quảng bá văn hóa Việt Nam với thế giới và để thế giới hiểu Việt Nam hơn. Điều này góp phần tạo dựng thương hiệu cho văn hóa Việt Nam ra thế giới. Thứ tư, văn hóa Thiền tông Việt Nam hiện nay cần được nghiên cứu thấu đáo. Biểu hiện của văn hóa Thiền tông Việt Nam ra sao, ảnh hưởng của nó trong đời sống xã hội, xu hướng phát triển như thế nào cũng là những vấn đề cần quan tâm hiện nay. Đây cũng là vấn đề đặt ra trong quá trình xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, trong xu thế hội nhập và toàn cầu hóa về văn hóa, khi mà bản sắc dân tộc và hiện đại hóa văn hóa là điều kiện tồn tại và phát triển của dân tộc. Với những lý do trên, tác giả chọn đề tài Văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay làm đề tài Luận án Tiến sĩ chuyên ngành Văn hóa học. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu văn hóa Thiền tông nhằm hướng tới tìm hiểu những biểu hiện của văn hóa Thiền tông và ảnh hưởng của nó trong đời sống xã hội Việt Nam; một số xu hướng phát triển của văn hóa Thiền tông Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xác định nội hàm văn hóa Thiền tông. - Tìm hiểu về Thiền tông Việt Nam và văn hóa Thiền tông Việt Nam. - Nghiên cứu một số ảnh hưởng của văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội nước ta hiện nay. - Xác định xu hướng phát triển và một số vấn đề đặt ra với văn hóa Thiền tông ở nước ta hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu
3. 3 Đối tượng nghiên cứu của Luận án là văn hóa Thiền tông Việt Nam và những ảnh hưởng của nó trong đời sống xã hội nước ta hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu văn hóa Thiền tông Việt Nam và những biểu hiện của nó; ảnh hưởng của văn hóa Thiền tông Việt Nam trong đời sống xã hội nước ta hiện nay, xu hướng phát triển của văn hóa Thiền tông Việt Nam. Trong đó, phần ảnh hưởng của văn hóa Thiền tông Việt Nam trong đời sống xã hội nước ta được tiến hành qua trưng cầu ý kiến bằng bảng hỏi 700 người bao gồm thiền sinh, thiền sư, nhân dân và cán bộ chính quyền, kết hợp với phỏng vấn sâu một số người dân và thiền sinh khác. - Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu thời gian từ năm 1986 đến nay. Vì năm 1986 được coi là mốc đánh dấu sự đổi mới toàn diện của đất nước trên nhiều lĩnh vực trong đó có văn hóa và tôn giáo. - Về không gian: Luận án tập trung khảo sát khu vực Bắc Bộ, đặc biệt là trên địa bàn 3 tỉnh/thành Hà Nội, Quảng Ninh, Vĩnh Phúc. Tại những nơi này, tác giả lựa chọn một số địa danh gắn với thiền phái Trúc Lâm và 5 thiền viện trong hệ thống là Thiền viện Trúc Lâm Yên Tử, Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên, Thiền viện Trúc Lâm An Tâm - Tây Thiền, Thiền Viện Trúc Lâm Giác Tâm và Thiền viện Trúc Lâm Sùng Phúc và trường ảnh hưởng của các thiền viện này trong không gian văn hóa Bắc Bộ. 4. Phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng hệ thống các phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: - Phương pháp liên ngành - Phương pháp điều tra xã hội học - Phương pháp nghiên cứu chọn mẫu - Phương pháp tiếp cận hệ thống - Phương pháp phân tích tổng hợp 5. Kết quả và những đóng góp của Luận án Chúng tôi hy vọng Luận án là một trong những nghiên cứu có tính hệ thống đầu tiên về văn hóa Thiền tông, biểu hiện của văn hóa Thiền tông trong xã hội Việt Nam; những ảnh hưởng của văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay; xu hướng phát triển của văn hóa Thiền tông Việt Nam; Luận án là tiền đề cho việc tiếp tục nghiên cứu và bảo tồn văn hóa Thiền tông Việt Nam không chỉ trong quá khứ mà cả ở hiện tại. Luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo, giảng dạy về văn
4. 4 hóa Phật giáo Việt Nam, văn hóa Thiền tông, Lịch sử tư tưởng Việt Nam 6. Bố cục của Luận án Ngoài phần Mục lục, Lời cam đoan, Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung của Luận án gồm 4 chương: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và Cơ sở lý thuyết của Luận án Chương 2. Thiền tông Việt Nam và văn hóa Thiền tông Việt Nam Chương 3. Ảnh hưởng của văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay Chương 4. Xu hướng phát triển của văn hóa Thiền tông ở Việt Nam hiện nay và những vấn đề đặt ra Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Những công trình nghiên cứu liên quan đến thiền, Thiền tông 1.1.1.1. Nghiên cứu của các học giả nước ngoài Những nghiên cứu bàn về lịch sử hình thành và phát triển thiền, Thiền tông Thiền sư Thái Hư là người có nhiều nghiên cứu về Thiền tông, trong đó phải kể đến tác phẩm Thiền tại Phật học Trung Quốc. Y Xuy Đôn với Lịch sử Thiền học giới thiệu lịch sử thiền Trung Quốc, ảnh hưởng của nó trong xã hội. Kraft Kenneth với Lịch sử tư tưởng Nhật Bản Quốc sư Đại Đăng và sơ kỳ Thiền tông Nhật Bản giới thiệu thân thế, sự nghiệp của Quốc sư Đại Đăng và thiền Nhật Bản vào đầu thế kỷ XIV. Daisetz Teitaro Suzuki với bộ Thiền luận (Essays in Zen- Buddhism), gồm ba quyển: Quyển Thượng, Quyển Trung, Quyển Hạ. Tác phẩm khác của Daisetz Teitaro Suzuki là Thiền học nhập môn, là tập hợp bài viết đã đăng trong tạp chí Tân Đông Phương (New East), do Robertson Scott chủ biên. Những nghiên cứu bàn về bản chất, nội dung tư tưởng thiền, Thiền tông Daisetz Teitaro Suzuki với Thiền và bát nhã và Thiền và phân tâm học; Ayya Khema với Khi nào chim sắt bay - Hành trình của Phật giáo về phương Tây (When the Iron Eagle Flies đề cập đến
5. 5 quan niệm về thiền. Watts Alan với Thiền đạo (The way of zen) giới thiệu nguồn gốc thiền, kĩ thuật thiền. Giả Đề Thao với Đàn Kinh - tinh hoa và trí tuệ: Kiệt tác về Thiền tông của Lục Tổ Huệ Năng; Những nghiên cứu bàn về nghi thức và thực hành thiền Thiền sư Trí Khải với Thiền căn bản; Shunryu Suzuki với Không hẳn luôn như thế (Not always so); Ferguson Gaylon với Đánh thức chân tính Mục tiêu của những cuốn sách là hướng dẫn thực hành thiền, nên những vấn đề khác không được đề cập trong tác phẩm này. Trương Trùng Cơ với Thiền đạo tu tập (The Practice of Zen) là nghiên cứu có tính khái quát và hướng dẫn thực hành thiền. Những nghiên cứu bàn về vai trò của thiền, Thiền tông trong đời sống Wilson Paul với Hãy để tâm hồn thanh thản tiếp cận thiền dưới lăng kính tâm lý; O'Hara Nancy với Tĩnh lặng một góc thiền; Hilbrecht Heinz với Thiền và não bộ: Thông thái cổ xưa và khoa học hiện đại đề cập đến vai trò tích cực của thiền, Thiền tông đối với sức khỏe, tâm lý. 1.1.1.2. Nghiên cứu của các học giả trong nước Những nghiên cứu bàn về lịch sử hình thành và phát triển thiền, Thiền tông Những nghiên cứu liên quan đến thiền, Thiền tông Việt Nam vốn xuất hiện rất sớm qua một số tài liệu Hán - Nôm, tiêu biểu như Đại Việt sử ký toàn thư, Thiền uyển tập anh, Thánh đăng ngữ lục, Tam tổ Trúc Lâm, Đại Việt sử ký toàn thư, Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh Thích Thanh Từ với Thiền sư Việt Nam giới thiệu các vị thiền sư và các hệ phái Phật giáo Việt Nam từ TK III đến TK XVIII. Tác phẩm tiếp khác của ông là Sử 33 vị tổ Thiền tông Ấn Hoa kể về 33 vị tổ Thiền tông Ấn Độ, Trung Hoa. Xuân Phụng Hoàng gồm những lời dạy, bài pháp của hòa thượng Thích Thanh Từ tại Thiền viện Trúc Lâm Đà Lạt. Thích Thanh Từ với Tam Tổ Trúc Lâm giảng giải gồm những bài thơ, bài văn của Tam Tổ phái Trúc Lâm Lê Mạnh Thát với Lịch sử Phật giáo Việt Nam, tác phẩm gồm 3 tập, đề cập đến lịch sử Phật giáo Việt Nam, tư tưởng Phật giáo, sinh hoạt văn học, nghệ thuật, kiến trúc là tài liệu được tác giả sử dụng và kế thừa trong khi thực hiện Luận án. Thích Thanh Đạt với Luận án Tiến sĩ Sử học Thiền phái Trúc Lâm thời Trần nghiên cứu quá trình hình thành, phát triển của Thiền phái Trúc Lâm thời Trần. Tuy vậy, những đóng góp của thiền phái này trong lĩnh vực văn hóa chỉ chiếm trọng số khiêm tốn trong Luận án của Thích Thanh Đạt. Vì vậy, tác giả ý thức và cố gắng
6. 6 tìm hiểu, làm sáng tỏ những đóng góp với văn hóa dân tộc của thiền phái này. Nguyễn Tài Thư với Lịch sử Phật giáo Việt Nam trình bày về Phật giáo Việt Nam thời kỳ du nhập đến TK XIX. Nguyễn Nhân với Cuộc đời và ngộ đạo của 36 vị tổ sư Thiền tông Ấn Độ - Trung Hoa - Việt Nam giới thiệu thân thế và cuộc đời 36 vị tổ sư Thiền tông Ấn Độ, Trung Quốc và Việt Nam. Nguyễn Đăng Thục với tác phẩm Thiền học Việt Nam giới thiệu về thiền học Việt Nam qua các thời kỳ trong lịch sử Tác giả Nguyễn Quốc Tuấn với chuyên khảo Đặc điểm và vai trò của Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX giới thiệu về lịch sử Phật giáo Việt Nam; đặc trưng cơ bản của Phật giáo Việt Nam TK XX. Những nghiên cứu về bản chất, nội dung tư tưởng thiền, Thiền tông Tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh của Ngô Thì Nhậm là tài liệu có giá trị bàn về nội dung tư tưởng Thiền tông Việt Nam. Thích Thanh Từ với Thiền học đời Trần giới thiệu những giá trị của thiền học đời Trần; Thích Nhất Hạnh với Thả một bè lau, tác phẩm phân tích, bình luận và tìm hiểu tính triết lý trong Truyện Kiều đứng trên quan niệm thiền Phật giáo. Nguyễn Duy Hinh với Tư tưởng Phật giáo Việt Nam trình bày về tư tưởng Phật giáo Việt Nam trong đó có Thiền tông. Hoàng Thị Thơ với Luận án Tiến sĩ Triết học Sự hình thành tư tưởng thiền Phật giáo đề cập về tư tưởng thiền, lịch sử tư tưởng thiền Trung Quốc và thiền Phật giáo Ấn Độ. Nguyễn Hùng Hậu với Lược khảo tư tưởng Thiền Trúc Lâm Việt Nam trình bày hoàn cảnh chính trị, kinh tế xã hội văn hóa để hình thành thiền Trúc Lâm Yên Tử. Trương Văn Chung với Tư tưởng triết học của thiền phái Trúc Lâm đời Trần, trình bày tiền đề hình thành, phát triển và tư tưởng triết học của thiền phái Trúc Lâm Những nghiên cứu bàn về nghi thức và thực hành thiền Tác phẩm Hoa vô ưu gồm các bài giảng của Thích Thanh Từ về Phật học, tu thiền cho sinh viên tại một số trường Đại học ở Hà Nội và tp.HCM và tăng ni, Phật tử tại một số thiền viện. Thích Nhất Hạnh với Trái tim mặt trời: Từ chánh niệm đến thiền quán hay An lạc từng bước chân hướng dẫn thực hành thiền, là dạng tài liệu phổ thông. Thích Giác Nhiệm với Nguyên lý Thiền yên lặng là tài liệu hướng dẫn thực hành thiền, đặc biệt là những người tham gia tu tập. Nguyên Minh với Sống thiền và Nguyễn Ước với Cẩm nang sống thiền là những tài liệu phổ thông có tính chất tra cứu về thiền. Tác phẩm của Nguyễn Nhân là Những câu hỏi về Thiền tông: Sách viết theo dòng chảy
7. 7 của mạch nguồn Thiền tông trình bày những lời giải đáp về đạo Phật, kinh Phật, các lối tu của đạo Phật Những công trình liên quan đến vai trò của thiền, Thiền tông trong đời sống Thích Thông Phương là thiền sư có nhiều tác phẩm về Thiền tông và Thiền tông Việt Nam nhưu Cửa thiền hé mở, Trần Nhân Tông với thiền phái Trúc Lâm, Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Hồ ng Quang với Thiền và những lợi ích thiết thực, trình bày lợi ích của thiền với sức khoẻ thể lực và trí lực. Thông Triệt với Thiền dưới ánh sáng khoa học chứng minh thiền là một môn khoa học tâm linh thực nghiệm, có ảnh hưởng tích cực và định hướng nhiều hành vi tích cực trong cuộc sống. 1.1.2. Những công trình nghiên cứu liên quan đến các thành tố của văn hóa Thiền tông 1.1.2.1. Nghiên cứu của các học giả nước ngoài Những nghiên cứu về nghệ thuật với thiền Daisetz Teitaro Suzuki với Thiền và văn hóa Nhật Bản giới thiệu về thiền học, quan hệ giữa thiền và văn hóa Nhật Bản: nghệ thuật, võ sĩ đạo, kiếm đạo, Nho học, trà đạo và thơ Haiku Ômori Katsujô với Nghệ thuật thư pháp thiền Nhật Bản minh họa về văn hóa thiền qua nghệ thuật thư pháp hoặc tranh thiền. Addiss Stephen với Nghệ thuật zen: Họa phẩm và Thư pháp của các tu sĩ Nhật Bản 1600 - 1925 giới thiệu lịch sử hội họa và thư pháp của các tu sĩ trường phái zen từ năm 1600 đến năm 1925. Những nghiên cứu về thực hành thiền Bovay Michel với Zen: Pratique et enseignement, histoire et tradition, cilvilasation et perspectives (Thiền: thực hành và giảng dạy, lịch sử và quan điểm) đề cập đến thực hành thiền học trong cuộc sống (có ảnh minh họa). Kobutsu Malone, Henry Mathews và William Graham với Sen nở chốn tử tù giới thiệu phương pháp tu tập làm thức tỉnh tâm linh những người tử tù. 1.1.2.2. Nghiên cứu của các học giả trong nước Những nghiên cứu bàn về nội dung tư tưởng và vai trò của văn hóa Thiền tông Thích Thiện Ân với Triết học zen: Tư tưởng Phật giáo Nhật Bản và các nước Á Châu giới thiệu các trường phái triết học zen; lịch sử triết học zen Nhật Bản. Nguyễn Duy Hinh với Phật giáo trong văn hóa Việt Nam đề cập đến đóng góp của Phật giáo trong Văn hóa Việt Nam. Tác phẩm khác của Nguyễn Duy Hinh là Tuệ Trung nhân sĩ -
8. 8 thượng sĩ - thi sĩ giới thiệu Tuệ Trung thượng sĩ là danh nhân, góp phần tạo ra diện mạo cho văn hóa Thiền tông Việt Nam. Dương Thị Thu Hà với Tiềm năng phát triển du lịch thiền ở Việt Nam và Vai trò của Thiền tông Việt Nam với văn hóa dân tộc, Văn hóa Thiền tông trong hệ giá trị Việt Nam hiện nay là những cách tiếp cận cụ thể của tác giả về văn hóa thiền và biểu hiện của văn hóa thiền; Bài viết Văn hóa Thiền tông và vai trò của văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay trên Tạp chí Khuông Việt, là những kiến giả của tác giả về văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay Kỷ yếu Hội thảo Chùa Vĩnh Nghiêm Bắc Giang và Thiền phái Trúc Lâm trong quá trình phát triển Phật giáo Việt Nam tập hợp 63 bài viết là minh chứng về sự tồn tại của văn hóa Thiền tông: giá trị tư tưởng, di tích, mộc bản hiện còn lưu giữ tại chùa Vĩnh Nghiêm. Kỷ yếu Hội thảo Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử và công tác quy hoạch, bảo tồn, phát huy những giá trị của khu di tích Yên Tử hiện nay, tập hợp 47 bài viết của các nhà khoa học, tăng ni Những nghiên cứu bàn về đạo đức, lối sống thiền Trần Thị Minh Tâm với Thiền Nhật Bản và đời sống người Nhật giúp người đọc tìm hiểu ảnh hưởng của thiền đến văn hoá nghệ thuật Nhật Bản. Thích Phụng Sơn với Những nét văn hóa đạo Phật gồm các bài viết về văn hóa Phật giáo qua sinh hoạt thiền quán, hoa đạo, vườn cảnh Tác phẩm khác của Thích Phụng Sơn là Cuộc hành trình tâm linh của Steve Jobs - Nhà công nghiệp vĩ đại, trình bày những nghiên cứu về cuộc đời của Steve Jobs - một thiên tài vi tính và ứng dụng thiền của Steve Jobs. Thiền tông Việt Nam trên con đường phục hưng và hoằng hóa (tập 1) là tập sách được đầu tư công phu giới thiệu về hòa thượng Thích Thanh Từ với tư cách là người có công lớn trong việc phục hưng Thiền tông ở Việt Nam hiện nay. Những nghiên cứu liên quan đến văn học thiền, Thiền tông Công trình của Ủy ban Khoa học Xã hội, Viện Văn học, Thơ văn Lý - Trần, Nxb Khoa học Xã hội, năm 1978, gồm 3 tập, đã sưu tầm, dịch thuật và giới thiệu hầu như đầy đủ các tác phẩm văn học Phật giáo thời Lý - Trần Đỗ Lai Thúy trong bài Lên Yên Tử nghĩ về thiền đã thể hiện cảm nghiệm về thiền. Nguyễn Phạm Hùng với Thơ thiền Việt Nam - Những vấn đề lịch sử và tư tưởng nghệ thuật: Chuyên luận và thơ tuyển. Đề tài Khoa học Công nghệ cấp quốc gia của tác giả Nguyễn Phạm Hùng Văn học Phật giáo Việt Nam là công trình khoa học công phu
9. 9 Những nghiên cứu về nghệ thuật, kiến trúc, mỹ thuật, du lịch với thiền Ngô Ánh Tuyết với Thiền và võ đạo là chuyên khảo về tinh thần thiền trong võ đạo. Hoàng Văn Khoán (chủ biên) với tác phẩm Văn hóa Lý - Trần kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc chùa tháp, là một dạng thức biểu hiện của văn hóa Thiền tông Việt Nam. Ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử với Danh sơn Yên Tử thiền phái Trúc Lâm giới thiệu vị trí địa lí, quy mô, giá trị văn hóa tư tưởng, du lịch, quân sự của khu di tích - danh thắng Yên Tử. Dương Hồng Hạnh với bài viết Phát triển du lịch thiền tại Tây Thiên nhìn nhận thiền là tài nguyên du lịch nhân văn, Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên là điểm đến của loại hình du lịch thiền 1.1.3. Nhận xét và vấn đề đặt ra cho nghiên cứu tiếp theo của Luận án Tổng thuật công trình nghiên cứu đã đề cập phần trên, tác giả có nhận xét sau: - Thứ nhất, trong số hơn 100 tài liệu tổng thuật từ các nguồn sách, báo, tạp chí, Luận án, Kỷ yếu hội thảo liên quan đến thiền, Thiền tông, các biểu hiện văn hóa Thiền tông Việt Nam. Trong số đó, không ít tài liệu do các học giả, nhà nghiên cứu tôn giáo, văn hóa, lịch sử, triết học, tâm lý, giáo dục, y học viết về thiền, Thiền tông; đặc biệt đã xuất hiện những nghiên cứu liên quan đến biểu hiện văn hóa Thiền tông. Điều này cho thấy thiền, Thiền tông trở thành mối quan tâm của nhiều ngành khoa học trong xã hội hiện nay. - Thứ hai, bên cạnh nguồn tài liệu do các học giả, thiền sư trong nước biên soạn, thì nguồn tài liệu do người nước ngoài, đặc biệt là người phương Tây biên soạn chiếm trọng số khá lớn. Điều này chứng tỏ thiền (tất nhiên bao gồm cả Thiền tông) không đơn thuần là sản phẩm văn hóa của phương Đông mà đã ảnh hưởng tới văn hóa phương Tây. Những nghiên cứu của các học giả, thiền sư nước ngoài thường hướng tới vận dụng giá trị của thiền trong cuộc sống. Những giá trị đó như liệu pháp tinh thần mà văn hóa truyền thống phương Tây thiếu vắng. Đây cũng chính là điểm mấu chốt về giá trị của thiền, Thiền tông trong xã hội hiện đại. - Thứ ba, trong các công trình đã tổng thuật về thiền, Thiền tông chủ yếu tập trung về lịch sử hình thành, bản chất và nội dung tư tưởng, nghi lễ và phương pháp thực hành thiền, vai trò của thiền trong cuộc sống, các biểu hiện liên quan đến văn hóa Thiền tông thể hiện qua tư tưởng, văn học, kiến trúc, mỹ thuật Nhìn chung, những biểu hiện của
10. 10 văn hóa thiền mà cụ thể ở đây là văn hóa Thiền tông được đề cập một cách mờ nhạt, thiếu tính hệ thống. Chưa có công trình nghiên cứu dưới góc độ Văn hóa học nào đề cập đến nội hàm văn hóa thiền, văn hóa Thiền tông ở Việt Nam và biểu hiện của văn hóa Thiền tông. Những công trình nghiên cứu về văn hóa thiền và văn hóa Thiền tông Việt Nam thực sự là khoảng trống trong các nghiên cứu đã đề cập trên. Mặc dù vậy, văn hóa Thiền tông cùng một số biểu hiện của nó dường như đã thấp thoáng xuất hiện trong một vài nhận định, một số phân tích, dù chưa rõ nét. - Thứ tư, trong các công trình tổng thuật, một số công trình được đề cập với mục đích tạo ra phổ hệ rộng về thiền, Thiền tông. Với các tác phẩm kiểu này, tác giả không đi sâu phân tích và trích dẫn nội dung, mà hướng tới sự so sánh tương quan, tìm ra nội hàm và ngoại diên văn hóa Thiền tông Việt Nam. Mặt khác với những công trình nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến Luận án, tác giả luận bàn, phân tích và có phần trích dẫn kỹ hơn. Nội dung nào đồng thuận, kế thừa được tác giả đề cập cụ thể; nội dung nào cần làm sáng tỏ, luận bàn kỹ hơn cũng được tác giả phân tích. Mục đích cuối cùng của việc làm này không nhằm đong đếm giá trị của từng tác phẩm mà để lĩnh hội những phân tích trước đó phù hợp với hướng nghiên cứu của tác giả, đồng thời thấy được khoảng trống, vấn đề mà tác giả cần giải quyết trong Luận án của mình. Vấn đề đặt ra ở đây là trong rất nhiều nghiên cứu liên quan đến thiền, Thiền tông và thành tố của văn hóa Thiền tông dù được tiếp cận dưới lăng kính khác nhau nhưng đều có điểm chung là thấy được sự ảnh hưởng nhất định của chúng trong đời sống xã hội. Trong một số nghiên cứu đã bước đầu xuất hiện những nhận định, quan điểm về biểu hiện/thành tố của văn hóa Thiền tông. Tuy vậy hiện chưa có nghiên cứu hệ thống tiếp cận dưới góc độ Văn hóa học về ảnh hưởng của văn hóa Thiền tông trong đời sống xã hội nước ta, trong khi những đóng góp của Thiền tông với văn hóa dân tộc là không thể phủ nhận và những biểu hiện, thành tố của văn hóa Thiền tông ngày một rõ nét và phong phú. Đây cũng chính là tiền đề gợi mở cũng như những vấn đề đặt ra cho nghiên cứu tiếp theo trong Luận án. 1.2. Cơ sở lý thuyết và một số khái niệm, thuật ngữ 1.2.1. Cơ sở lý thuyết và quan điểm tiếp cận Tác giả Luận án tiếp cận một số quan điểm của các học giả, các nhà nghiên cứu sau đây: Lý thuyết cấu trúc - chức năng, Giao lưu, tiếp biến văn hóa, quan điểm về an ninh sinh.
11. 11 1.2.2. Một số khái niệm và thuật ngữ sử dụng trong Luận án 1.2.2.1. Thiền Theo Từ điển Phật học Hán Việt: Thiền (dhyàna) còn gọi là Thiền-na, Đà-diễn-na, Trì- a-na dịch là Tĩnh lự (đình chỉ các tư tưởng khác, chỉ chuyên chú suy nghĩ vào một cảnh), tư duy tu tập Thiền là pháp tu tập của cả Đại thừa và Tiểu thừa, ngoại đạo và phàm phu nhưng mục đích và đối tượng tư duy thì khác nhau [98, tr.1271]. Theo Từ điển Phật học: Thiền hoặc Thiền-na, dhyàna, jhyàna, chánà, chán, zen- na, zen. Tiếng Anh là meditation cũng được dịch nghĩa là Tịnh lự. Đây là một từ được nhiều tôn giáo sử dụng để chỉ những phương pháp tu tập khác nhau, nhưng với mục đích duy nhất là đạt kinh nghiệm “tỉnh giác”, “giải thoát”, “giác ngộ” [179, tr.617]. 1.2.2.2. Thiền tông Theo Từ điển Phật học: Thiền tông là một tông phái của Phật giáo Đại thừa tại Trung Quốc. Thiền tông sinh ra vào khoảng thế kỷ thứ VI, thứ VII khi Bồ Đề Đạt Ma đưa phép Thiền của đạo Phật vào Trung Quốc, hấp thụ một phần đạo Lão. Tại đây, Thiền tông trở thành một tông phái lớn, với mục đích là hành giả trực nhận được bản thể của sự vật và đạt đến giác ngộ [179, tr. 620]. Theo Từ điển Phật học Hán - Việt: “Thiền tông còn gọi là Phật Tâm tông, Đạt-ma tông, Vô Môn tông, chỉ một tông phái Đại thừa lấy ngài Đạt-ma làm Sơ tổ, nghiên cứu bản nguyên của tâm tính, để mong “kiến tính thành Phật” [96, tr. 1275]. 1.2.2.3. Văn hóa Thiền tông Theo cách hiểu của tác giả Luận án:“Văn hóa Thiền tông là văn hóa của một tông phái Phật giáo, bao gồm hệ thống các thành tố văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần thể hiện tư tưởng của Thiền tông, được tích lũy và chuyển tải qua lịch sử hình thành và phát triển của thiền phái này”. Để thuận tiện cho quá trình phân tích và nhận hiện các biểu hiện/thành tố của văn hóa Thiền tông, tác giả sơ đồ hóa như sau:
12. 12 Sơ đồ 1.1. Biểu hiện/thành tố của văn hóa Thiền tông VĂN HÓA THIỀN TÔNG VĂN HÓA VẬT CHẤT VĂN HÓA TINH THẦN KIẾN TRÚC, MỸ THUẬT SINH HOẠT THIỀN ĐẠO ĐỨC, LỐI SỐNG VĂN HỌC LỄ HỘI TƯ TƯỞNG THIỀN TÔNG 1.2.2.4. Khái niệm đời sống xã hội Đời sống xã hội là tổng thể hoạt động của xã hội nhằm đáp ứng các nhu cầu của con người, thì đời sống xã hội sẽ bao gồm nhiều lĩnh vực như chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội Các lĩnh vực này được hình thành trong quá trình hoạt động và sáng tạo của con người. 1.2.2.5. Phật giáo nhân gian “Phật giáo nhân gian” là Phật giáo lấy con người làm trung tâm. “Phật giáo nhân gian” cũng chính là trí tuệ và bản chất của Thiền tông Việt Nam hiện nay. Thiền tông Việt Nam chủ trương “Phật giáo nhân gian”, chính là cần đem Phật giáo thâm nhập vào cuộc sống, cùng với cuộc sống hòa nhập làm một. Tiểu kết Chương 2 THIỀN TÔNG VIỆT NAM VÀ VĂN HÓA THIỀN TÔNG VIỆT NAM 2.1. Thiền tông Việt Nam 2.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển Thiền tông Việt Nam 2.1.1.1. Lịch sử hình thành Lịch sử hình thành của Thiền tông Việt Nam bắt nguồn từ lịch sử Thiền tông. Tại hội Linh Sơn, Ma Ha Ca Diep nhận được pháp ấn từ Thích Ca Mâu Ni, còn Bồ Đề Đạt Ma được coi là đệ nhất tổ thiền Trung Hoa, tổ đời thứ 28 của Ấn Độ. Theo Thiền uyển tập anh có ba dòng thiền chính xuất hiện trước thiền phái Trúc Lâm Yên Tử - tiền thân của Thiền tông Việt Nam; đó là dòng thiền Tì Ni Đa Lưu Chi du nhập vào nước ta cuối TK VI (580), dòng thiền Vô Ngôn Thông vào nước ta đầu TK IX (820), và dòng Thảo Đường vào nước ta TK XI (1069). Ba dòng thiền Tì Ni Đa Lưu Chi, Vô Ngôn Thông, Thảo Đường, tuy du nhập vào nước ta
13. 13 không cùng thời điểm nhưng cùng tồn tại trong thời gian dài và ảnh hưởng qua lại lẫn nhau. Trần Nhân Tông là người sáng lập thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử trước đây mà nay là Thiền tông Việt Nam đã chọn lọc tinh hoa của 3 thiền phái trước đó để phù hợp với người Việt Nam, kết hợp với giá trị văn hóa bản địa tạo thành thiền phái riêng của người Việt Nam. Thiền Trúc Lâm Yên Tử ra đời đánh dấu mốc đặc biệt quan trọng, tạo ra bước ngoặt lớn cho sự phát triển của Phật giáo Việt Nam nói chung và Thiền tông Việt Nam nói riêng. Đó là việc chuyển từ quỹ đạo Thiền tông ở Việt Nam, là những dòng thiền được du nhập vào Việt Nam sang quỹ đạo Thiền tông Việt Nam, là dòng thiền Việt Nam, do người Việt Nam sáng lập ở Việt Nam. 2.1.1.2. Quá trình phát triển của Thiền tông Việt Nam Trần Nhân Tông là người có công sáng lập thiền Trúc Lâm Yên Tử, cũng chính ông trở thành đệ nhất tổ Thiền tông Việt Nam, người có công trong việc đặt nền móng đầu tiên cho sự phát triển của Phật giáo dân tộc. Vị tổ thứ hai thiền Trúc Lâm Yên Tử là Pháp Loa. Thiền phái Trúc Lâm hưng thịnh phải kể đến vai trò lớn của Pháp Loa. Vị tổ thứ ba của thiền phái Trúc Lâm là Huyền Quang. Huyền Quang không trao cho ai làm đệ tử tổ kế mình. Vào TK XVII, Thiền sư Hương Hải là người đã có ảnh hưởng nhất định đến Thiền tông nước ta thời kỳ này. TK XVIII, Ngô Thì Nhậm (1746 - 1803) là người có ảnh hưởng nhất định đến Thiền tông nước ta. Vào đầu TK XX, cùng với nhiều diễn biễn chính trị, xã hội và văn hóa ở nước ta, xuất hiện phong trào chấn hưng Phật giáo. Hiện nay, Thiền tông Việt Nam đã kế thừa và phát huy triết lý tốt đẹp từ Tam tổ Trúc Lâm. Trong số nhiều thiền sư tiếp nối tinh thần Thiền tông Việt Nam, tiêu biểu là hòa thượng Thích Thanh Từ, thiền sư Thích Nhất Hạnh. 2.1.1.3. Tư tưởng Thiền tông Việt Nam Tư tưởng của Thiền tông Việt Nam vừa phản ánh tinh thần của Thiền tông, vừa có những đặc điểm riêng của dòng thiền dân tộc. Thiền tông Việt Nam vừa mang tư tưởng Thiền tông là “Phật tại tâm” và “kiến tính thành Phật”, vừa có đặc trưng riêng có là tính dân tộc và tinh thần nhập thế. 2.1.2. Thiền tông Việt Nam là kết quả của quan hệ giao lưu - tiếp biến văn hóa 2.1.2.1. Yếu tố ngoại sinh của Thiền tông Việt Nam Phật giáo là tôn giáo du nhập vào nước ta. Đây được coi là điểm khởi đầu cho quan hệ giao lưu - tiếp biến giữa văn hóa Ấn Độ (mà ở đây là
14. 14 Phật giáo) với văn hóa nước ta và là yếu tố ngoại sinh của văn hóa Việt Nam. TK VI, nước ta xuất hiện dòng thiền Tỳ Ni Đa Lưu Chi. Từ đây Phật giáo nước ta có thêm mối giao lưu - tiếp biến. Sang TK IX, Phật giáo nước ta có thêm mối giao lưu - tiếp biến khác là Thiền tông Trung Quốc truyền sang với dòng thiền Vô Ngôn Thông. TK XI, Phật giáo nước ta có mối giao lưu - tiếp biến với thiền phái Thảo Đường. 2.1.2.2. Yếu tố nội sinh của Thiền tông Việt Nam Thiền tông Việt Nam là kết quả của quá trình giao lưu - tiếp biến văn hóa, trong đó, tín ngưỡng và văn hóa bản địa là yếu tố nội sinh trong quá trình giao lưu tiếp biến. 2.1.2.3. Quan hệ giữa yếu tố nội sinh và ngoại sinh Thiền tông Việt Nam là sản phẩm của sự giao lưu - tiếp biến văn hóa Việt - Ấn - Trung. Thiền tông Việt Nam vừa mang trong mình tư tưởng của Phật giáo Ấn Độ, Phật giáo Trung Quốc, vừa thừa hưởng những yếu tố văn hóa dân gian bản địa, để rồi tiếp biến, tạo ra cái riêng, định hình tông phái Phật giáo của người Việt, một mặt phù hợp với truyền thống dân tộc, một mặt “ăn nhập” với thời đại. 2.2. Văn hóa Thiền tông Việt Nam 2.2.1. Những biểu hiện của văn hóa Thiền tông Việt Nam 2.2.1.1. Sinh hoạt thiền Hiện nay, hệ thống thiền viện Trúc Lâm do hòa thượng Thích Thanh Từ khởi dựng tổ chức và duy trì đều đặn các khóa tu thiền cho nhiều đối tượng thiền sinh khác nhau. Đây là cách làm cụ thể để những người phục hưng Thiền tông Việt Nam phát huy giá trị tư tưởng của nó. 2.2.1.2. Lối sống Văn hóa Thiền tông Việt Nam còn được biểu hiện qua lối sống. Đây chính là giá trị văn hóa tinh thần mà cha ông để lại cho chúng ta. Nó được bắt nguồn ngay từ người sáng lập thiền Trúc Lâm là Trần Nhân Tông. Giá trị tư tưởng của Thiền tông Việt Nam góp phần hình thành mẫu thức sống cần thiết cho xã hội văn minh mà chúng ta hướng tới. Bởi thứ nhất, Thiền tông Việt Nam thể hiện nhân sinh quan thực tế. Thứ hai, Thiền tông Việt Nam thể hiện nhân sinh quan giản dị. Thứ ba, Thiền tông Việt Nam thể hiện lối sống linh hoạt, lạc Thứ tư, Thiền tông. 2.2.1.3. Văn học Trong nhiều biểu hiện của văn hóa Thiền tông Việt Nam, văn học Thiền tông Việt Nam dường như là hình thức biểu đạt rõ nhất. Các sáng tác đậm chất thiền có đặc điểm là hướng con người