Tóm tắt Luận án Quản lý thư viện hiện đại tại Việt Nam

Nội dung text: Tóm tắt Luận án Quản lý thư viện hiện đại tại Việt Nam

1. BỘ VĂN HOÁ, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HOÁ HÀ NỘI NGUYỄN VĂN THIÊN QUẢN LÝ THƯ VIỆN HIỆN ĐẠI TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Khoa học Thông tin – Thư viện Mã số: 62320203 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ THÔNG TIN - THƯ VIỆN HÀ NỘI, 2016
2. Công trình được hoàn thành tại Trường Đại học Văn hóa Hà Nội Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Trần Thị Minh Nguyệt 2. TS. Nguyễn Thu Thảo Phản biện 1: TS. Lê Văn Viết – Thư viện Quốc gia Việt Nam Phản biện 2: TS. Nguyễn Huy Chương – Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Phản biện 3: TS. Vũ Dương Thúy Ngà – Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Luận án được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Trường, tại Phòng bảo vệ luận án, Đại học Văn hóa Hà Nội. 418 Đường La Thành, Quận Đống Đa, Hà Nội. Vào hồi giờ , ngày tháng năm 2016 Có thể tìm luận án tại: - Thư viện Quốc gia Việt Nam - Trung tâm Thông tin – Thư viện, Đại học Văn hóa Hà Nội.
3. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Quản lý đóng vai trò quan trọng trong mọi chế độ xã hội và mọi lĩnh vực ngành nghề, quản lý bao trùm lên toàn bộ hoạt động của xã hội.Quản lý một cách khoa học sẽ đem lại những lợi ích vô cùng to lớn. Quản lý có nguyên tắc và phương pháp chung nhất song đi sâu vào từng ngành nghề, từng lĩnh vực chúng có những đặc thù riêng. Chính vì vậy, mọi ngành nghề, mọi lĩnh vực đều phải nghiên cứu để tìm ra cách thức, phương pháp quản lý khoa học nhất đối với ngành nghề, lĩnh vực của mình. Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả của hoạt động thư viện, tuy vậy hoạt động quản lý là yếu tố quan trọng nhất, bởi một mô hình cơ cấu tổ chức phù hợp và phương pháp, cơ chế quản lý khoa học sẽ đem lại những lợi ích vô cùng to lớn: tiết kiệm chi phí và thời gian, tiết kiệm sức lao động, giảm thiểu những hư hao vật chất, tăng năng suất lao động và tạo được hiệu quả cao nhất trong công việc. Trong những thập niên gần đây diện mạo của thư viện đã thay đổi rõ rệt, bên cạnh loại hình thư viện truyền thống đã xuất hiện nhiều loại hình thư viện khác nhau. Việc ứng dụng các thành tựu của công nghệ thông tin và các công nghệ mới đã làm thay đổi căn bản nhiều qui trình nghiệp vụ, qui trình xử lý công việc trong hoạt động thư viện theo hướng tự động hóa. Sự thay đổi này mang đến nhiều lợi ích cho người dùng tin và các thư viện. Tuy nhiên, đây cũng là nguyên nhân làm bộc lộ nhiều bất cập trong công tác quản lý thư viện bởi phần lớn các mô hình quản lý thư viện đang áp dụng hiện nay chỉ phù hợp với mô hình thư viện truyền thống. Điều này đã làm hưởng rất lớn đến hiệu quả hoạt động của các thư viện tại Việt Nam hiện nay. Trước thực tế đó, việc nghiên cứu cơ sở lý luận, thực tiễn hoạt động quản lý trong các thư viện hiện đại và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động này tại Việt Nam là một việc làm cấp thiết mang tính chiến lược nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động thư viện góp phần vào công cuộc nâng cao trình độ dân trí, phát triển kinh tế xã hội, văn hóa và khoa học công nghệ phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Liên quan đến đề tài này trong và ngoài nước đã có các tác giả nghiên cứu, các công trình được tổng quan theo từng phương diện sau: - Nghiên cứu về ảnh hưởng của công nghệ hiện đại đối với thư viện: Các tác giả tiêu biểu gồm: Robert D. Stueart [84]; Chandrakanta Swain [64, tr.3]; Niharika Udani [81]; Thoudam Suleta Devi [87]; F.W. Lancaster [77]; Krishan Kumar [75, tr.71]; Subal Chandra Biswas [86]; Các nhà thư viện học phương tây [27, tr.708]; Đoàn Phan Tân [37]. - Nghiên cứu về khái niệm thư viện hiện đại: Có nhiều nhà khoa học tiêu biểu như: Barker [16]; Derek George Law [68]; Arms W.Y [63]; Witten và
4. 2 Bainbridge [88]; Ching - Chih Chen (Đại học Simmon Boston - Hoa Kỳ), [16]; Charles A. Cutter [70]; D. Jotwani [78]; Helene Blowers và Nancy Davenport [71]; Francis Miksa [70]; Nguyễn Duy Hoan [23], Nguyễn Minh Hiệp; Hoàng Lê Minh [80]. - Nghiên cứu về khái niệm tổ chức và quản lý: có Chester I. Barnard [65]; Harold Koontz, Cyril Odonnell, Heinz Weihrich [18]; Nguyễn Hữu Tri [52]; Phan Văn Tú, [56, tr.106]; F.W.Taylor [12], H.Fayol; Max Weber [12]; Luther Gulick và Lyndanll Urwick [10] - Nghiên cứu về quản lý thư viện nói chung: Stueart, Robert D.; Moran, Barbara B. [84], Kurma P.S.G. [76]; Nguyễn Tiến Hiển [19], Nguyễn Thị Lan Thanh ” [19, 40]; Bùi Loan Thùy, Đào Hoàng Thúy (1998) [50]. - Nghiên cứu về quản lý thư viện hiện đại: có nhóm các nhà khoa học thư viện Hồng Kông - Trung Quốc [83]; Samuel Olu Adeyoyin [85]; F.W Lancaster [77]; Stueart, Robert D. và Moran, Barbara B. [84]; Krishan Kumar [75].F.W. Lancaster [77]; Trần Thị Minh Nguyệt [36] - Nghiên cứu các chức năng của quản lý thư viện hiện đại: Krishan Kumar[75]; Niharika Udani [81]; Subal Chandra Biswas [86]; Robert D. Stueart và Barbara B. Moran [66]. - Nghiên cứu về các nội dung của quản lý thư viện hiện đại: Krishan Kumar [75]; Niharika Udani [81]; Nguyễn Thị Ngọc Thuần [48]; Nguyễn Minh Hiệp [20]; Hà Lê Hùng [26]; Nguyễn Huy Chương [8]. - Nghiên cứu về mô hình cơ cấu tổ chức thư viện hiện đại: Krishan Kumar [75]; Robert D. Stueart; Barbara B [84]; Cathy Hartman; Martin Halbert; Susan Paz [79]; Lyndon Pugh [78]; Subal Chandra Biswas [86] 3. Mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu + Mục đích nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về hoạt động quản lý trong các thư viện hiện đại Việt Nam từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý trong các thư viện hiện đại Việt Nam. + Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động quản lý trong các thư viện hiện đại. + Phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu tại các thư viện hiện đại ở Việt Nam, giai đoạn hiện nay. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa và làm phong phú những vấn đề lý luận về quản lý thư viện hiện đại. - Làm rõ sự biến đổi của các thư viện Việt Nam từ truyền thống sang hiện đại và những yêu cầu đặt ra đối với hoạt động quản lý. - Phân tích và đánh giá thực trạng hoạt động quản lý trong các thư viện hiện đại Việt Nam. - Đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý trong các thư viện hiện đại Việt Nam. 5. Phương pháp nghiên cứu
5. 3 + Phương pháp luận được sử dụng trong đề tài là phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. + Phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng trong đề tài, bao gồm: Phân tích và tổng hợp; So sánh; Thống kê; Mô hình hóa; Điều tra xã hội học: Bằng bảng hỏi và phỏng vấn. Đề tài đã tiến hành điều tra bằng bảng hỏi 03 đối tượng: Mẫu khảo sát 1: Cán bộ lãnh đạo, quản lý thư viện Mẫu khảo sát 2: Cán bộ thư viện Mẫu khảo sát 3: Bạn đọc Sau khi thu thập bảng hỏi và phân tích sơ bộ kết quả nghiên cứu, một số vấn đề cần làm rõ được thực hiện qua việc phỏng vấn các đối tượng như: Cán bộ lãnh đạo thư viện; Cán bộ thư viện. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn + Ý nghĩa khoa học:Luận án hệ thống hóa làm phong phú các vấn đề lý luận, thực tiễn về quản lý thư viện hiện đại. + Ý nghĩa thực tiễn: - Luận án làm sáng tỏ thực trạng về quản lý thư viện hiện đại và các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả của hoạt động quản lý trong các thư viện vì vậy mang một ý nghĩa thực tiễn rất lớn đặc biệt là trong bối cảnh của Việt Nam hiện nay: Hội nhập quốc tế, xã hội thông tin và nền kinh tế tri thức. - Các kết quả nghiên cứu của luận án sẽ giúp cho các nhà hoạch định chính sách, các cán bộ lãnh đạo quản lý trong ngành thư viện và trong các thư viện, cơ quan thông tin có được những cơ sở và cứ liệu để từng bước hoàn thiện hoạt động quản lý thư viện nói chung và thư viện hiện đại nói riêng. - Luận án có thể làm tài liệu tham khảo hữu ích cho các cán bộ quản lý thư viện trong cả nước, các cơ sở đào tạo ngành thư viện thông tin và các nhà nghiên cứu. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về quản lý thư viện hiện đại Chương 2: Sự biến đổi của thư viện Việt Nam từ truyền thống sang hiện đại Chương 3: Thực trạng quản lý trong các thư viện hiện đại Việt Nam Chương 4: Giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý trong các thư viện hiện đại tại Việt Nam
6. 4 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ THƯ VIỆN HIỆN ĐẠI 1.1. Khái niệmthư viện hiện đại và quản lý thư viện hiện đại 1.1.1. Thư viện hiện đại Có nhiều quan điểm khác nhau về thư viện hiện đạ i, theo tác giả khái niệm thư viện hiện đại cần được hiểu linh hoạt tùy theo từng bối cảnh xã hội đương thời. Trong giai đoạn hiện nay để xác định thư viện hiện đại cần căn cứ trên hai phương diện căn bản sau: + Thứ nhất : Thư viện hiện đại là thư viện có ứng dụng các thành tựu của khoa học và công nghệ (KH&CN), trong đó chủ chốt là công nghệ thông tin và truyền thông (CNTT&TT) vào các hoạt động thu thập, xử lý, tổ chức và phân phối thông tin. + Thứ hai : Trong xã hội hiện đại ngày nay, thông tin giữ vai trò quan trọng nó quyết định tới sự sinh tồn và phát triển của mỗi quốc gia, dân tộc. Nhu cầu thông tin trong xã hội cao đã làm thay đổi vị thế vai trò của cơ quan thông tin thư viện. Thư viện hiện đại không đơn thuần là nơi lưu trữ, tổ chức phục vụ tài liệu sách báo mà là nơi quản trị thông tin, tiến tới là nơi quản trị tri thức phục vụ nhu cầu của xã hội. Thư viện hiện đại có những đặc điểm sau: + Nguồn lực thông tin của thư viện có sự thay đổi, bên cạnh các tài liệu truyền thống là các tài liệu điện tử. + Cách thức thu thập, xử lý, tổ chức và phân phối thông tin trong thư viện có sự thay đổi theo hướng chuẩn hóa, tự động hóa, liên kết chia sẻ. + Không gian thư viện bao gồm không gian vật lý và không gian ảo. + Dịch vụ thư viện mang tính mở và có khả năng tương tác giữa người sử dụng và thư viện cao. Dịch vụ trong thư viện hiện đại không chỉ tập trung vào cung cấp, phân phối tài liệu một chiều mà còn thực hiện việc cung cấp thông tin đáp ứng nhu cầu của xã hội hiện đại. Dịch vụ thư viện hướng tới sự thúc đẩy tạo ra tri thức và phát triển những ý tưởng mới. + Thư viện có khả năng liên kết thành các hệ thống ở những qui mô khác nhau nhằm tạo ra sức mạnh tổng thể đáp ứng những yêu cầu thay đổi về công nghệ cũng như nhu cầu của người sử dụng. + Nhân lực trong thư viện hiện đại là những người không chỉ có khả năng thực hiện các nhóm công việc liên quan đến thu thập, xử lý, tổ chức và phân phối thông tin mà còn có thể tạo lập ra các sản phẩm và cung cấp các dịch vụ thông tin có giá trị gia tăng cao đáp ứng nhu cầu của xã hội. 1.1.2. Quản lý thư viện hiện đại Quản lý thư viện hiện đại về cơ bản có nhiều điểm tương đồng so với quản lý thư viện nói chung. Quản lý thư viện hiện đại vẫn là sự tác động của chủ thể quản lý lên đối tượng quản lý thông qua những phương thức khác nhau nhằm phối hợp các nguồn lực đạt mục tiêu đề ra. Quản lý thư viện hiện
7. 5 đại thực hiện các chức năng chính như: Lập kế hoạch; Tổ chức; Điều khiển, phối hợp và kiểm tra. Quản lý thư viện hiện đại bao gồm các nội dung chính như quản lý nguồn nhân lực, quản lý nguồn lực thông tin, quản lý các hoạt động nghiệp vụ, quản lý cơ sở vật chất. Tuy nhiên do những đặc điểm về nguồn lực thông tin, cách thức xử lý tổ chức thông tin và dịch vụ thông tin trong thư viện hiện đại đã tạo nên nhiều sự thay đổi và đặt ra nhiều vấn đề đối với việc thực hiện các nội dung quản lý. Để có thể thực hiện tốt các nội dung quản lý đòi hỏi người quản lý phải có sự thay đổi cũng như áp dụng sáng tạo các chức năng chức năng quản lý. Quản lý thư viện hiện đại chịu sự tác động của các yếu tố từ môi trường bên trong và bên ngoài thư viện. 1.2. Chức năng của quản lý thư viện hiện đại 1.2.1. Lập kế hoạch Chức năng lập kế hoạch trong quản lý thư viện hiện đại tập trung vào các nội dung sau: + Việc phân tích và đánh giá môi trường là rất cần thiết trong đó cần đặc biệt lưu ý những thay đổi nhanh chóng của môi trường KH&CN. + Cần đảm bảo sự đa dạng và toàn diện của các loại kế hoạch, bên cạnh các kế hoạch dài hạn, trung hạn, ngắn hạn là các loại kế hoạch hoạt động. + Việc xây dựng, xác định mục tiêu chiến lược của thư viện là rất cần thiết điều này đảm bảo để tất cả các loại kế hoạch được xây dựng đều hướng tới thực hiện mục tiêu chiến lược. + Quá trình lập kế hoạch cần được thực hiện đầy đủ các bước kế tiếp nhau tạo thành một qui trình khoa học. + Cần đảm bảo để tất cả các thành viên trong thư viện có thể tham gia vào việc lập kế hoạch, điều này một mặt sẽ huy động được trí tuệ của các thành viên trong thư viện, mặt khác sẽ tạo động lực cho người lao động. 1.2.2. Tổ chức Thực hiện chức năng tổ chức trong quản lý thư viện hiện đại cần lưu ý những nội dung sau: - Về cơ cấu tổ chức: + Cần lựa chọn áp dụng một cơ cấu tổ chức linh hoạt, mềm dẻo có khả năng thích ứng nhanh chóng với những thay đổi của môi trường bên trong và bên ngoài thư viện. + Cơ cấu tổ chức cần đảm bảo để tất cả các thành viên trong thư viện đều có thể phát huy được hết khả năng của mình không phụ thuộc họ đang được biên chế tại phòng ban, bộ phận nào. + Cơ cấu tổ chức cần tạo ra sự thuận lợi để vấn đề thông tin, truyền thông trong thư viện được đảm bảo. + Cơ cấu tổ chức cần tạo ra sự phối hợp nhiều hơn giữa các bộ phận, phòng ban trong thư viện.
8. 6 - Về sắp xếp nhân sự trong cơ cấu tổ chức: Việc bố trí sắp xếp nhân sự trong cơ cấu tổ chức cần căn cứ vào nhiều tiêu chí khác nhau và thực hiện theo một qui trình khoa học. Bên cạnh những căn cứ như nhu cầu công việc, chuyên môn được đào tạo, cần đặc biệt lưu ý đến nguyện vọng của cán bộ thư viện. - Về sự tương tác của các thành viên cơ cấu tổ chức: Trong thư viện hiện đại sự tương tác giữa các thành viên, giữa các cấp quản lý mang tính đa chiều. Dòng thông tin trong thư viện trở nên đa chiều, những nhân viên cấp dưới có thể truy cập tới những thông tin mà trước đây chỉ có người quản lý nắm giữ. 1.2.3. Điều khiển Thực hiện chức năng điều khiển trong quản lý thư viện hiện đại cần lưu ý những nội dung sau: + Về phương pháp quản lý: Người quản lý cần vận dụng linh hoạt các phương pháp quản lý khác nhau nhằm tạo động lực cho người lao động. Phương pháp quản lý chuyên quyền phải được thay thế để đảm bảo để nhân viên thư viện có thể cùng tham gia vào hoạt động quản lý. + Về yêu cầu đối với người quản lý thư viện hiện đại, bên cạnh những yêu cầu đối với người quản lý nói chung cần có những phẩm chất mới như khả năng dự đoán và thích ứng nhanh với những thay đổi, khả năng ứng dụng các công nghệ mới, những tiến bộ của KH&CN vào hoạt động quản lý. + Về vấn đề truyền thông: Người quản lý cần khai thác tốt các công cụ truyền thông hiện đại nhằm đảm bảo sự thông tin đa chiều của dòng thông tin trong thư viện, thay đổi sự tương tác giữa chủ thể quản lý và đối tượng quản lý. 1.2.4. Kiểm tra Kiểm tra là chức năng quan trọng của quản lý, trong quản lý thư viện hiện đại thực hiện chức năng này gồm những nội dung căn bản sau: + Thực hiện chức năng kiểm tra trong quản lý thư viện hiện đại gồm ba bước: Xây dựng tiêu chuẩn, đo lường hiệu suất, sửa chữa sai lệch. + Để có cơ sở đo lường đánh giá chính xác các hoạt động việc xây dựng các tiêu chuẩn đánh giá trong quá trình kiểm tra là rất cần thiết. Đây chính là việc cụ thể hóa các mục tiêu hoạt động thành các tiêu chí để có thể đo lường được chính xác. + Cần đa dạng các hình thức kiểm tra, trước khi thực hiện công việc, trong khi thực hiện công việc và sau khi thực hiện công việc. + Phân tích dữ liệu, thông tin phục vụ cho quá trình kiểm tra, đo lường đánh giá là rất công việc quan trọng. Để có được các thông tin chính xác người quản lý cần sử dụng nhiều công cụ khác nhau, trong đó cần chú trọng khai thác các dữ liệu do các hệ thống tự động hóa thư viện cung cấp. 1.3. Nội dung của quản lý thư viện hiện đại 1.3.1. Quản lý nhân lực Trong các nội dung của quản lý thư viện nói chung và thư viện hiện đại nói riêng thì quản lý nhân lực là khó khăn nhất đồng thời cũng là nội dung
9. 7 quan trọng nhất. “Một công ty hay một tổ chức nào dù có một nguồn tài chánh phong phú, nguồn tài nguyên (vật tư) dồi dào với hệ thống máy móc thiết bị hiện đại, kèm theo các công thức khoa học kỹ thuật thần kỳ đi chăng nữa, cũng sẽ trở nên vô ích nếu không biết quản trị tài nguyên nhân sự” [47]. Trong thư viện hiện đại do những yêu cầu của các hoạt động chuyên môn vì vậy quản lý nhân lực có nhiều thay đổi so với thư viện truyền thống: Trước hết là sự thay đổi trong cơ cấu nhân lực, thư viện hiện đại nơi ứng dụng nhiều thành tựu của KH&CN đặc biệt là CNTT vì vậy trong cơ cấu nhân lực cần có những người được đào tạo về CNTT. Sự thay đổi tiếp theo là những yêu cầu về năng lực của cán bộ thư viện. Thư viện hiện đại nơi thu thập, xử lý, tổ chức thông tin và cung cấp các dịch vụ thúc đẩy việc tạo ra tri thức. Chính vì vậy nó đòi hỏi từ người cán bộ thư viện những năng lực để thực hiện những công việc mới. Những thay đổi trong cơ cấu và những yêu cầu về khả năng của nhân lực trong thư viện hiện đại đã đặt ra những vấn đề đối với quản lý nhân lực trong thư viện hiện đại. Người quản lý cần vận dụng linh hoạt những nội dung thuộc các chức năng của quản lý thư viện hiện đại để thực hiện tốt các nhóm công việc gồm:Xây dựng, áp dụng chính sách phát triển nhân lực; Tổ chức sử dụng lao động; Tạo động lực cho người lao động. 1.3.2. Quản lý các hoạt động nghiệp vụ Quản lý các hoạt động nghiệp vụ trong một thư viện hiện đại có nhiều thay đổi. Những thay đổi này đặt ra những vấn đề đối với quản lý. Nó đòi hỏi người quản lý phải vận dụng tốt các chức năng của quản lý thư viện hiện đại như lập kế hoạch, tổ chức và kiểm tra. Lập kế hoạch cho các hoạt động nghiệp vụ là cần thiết đối với bất cứ tổ chức nào, trong thư viện hiện đại công việc này sẽ đảm bảo để các hoạt động được ổn định, triển khai hiệu quả trong môi trường có nhiều biến động. Có nhiều loại kế hoạch cần được xây dựng cho các hoạt động chuyên môn như kế hoạch phát triển nguồn lực thông tin, sản phẩm thông tin, dịch vụ thông tin. Theo Stueart [94,tr.106], Kumar [85, tr.50]để có được những kế hoạch tốt việc lập kế hoạch trong quản lý thư viện hiện đại cần tuân thủ theo một qui trình khoa học gồm nhiều bước khác nhau. Bên cạnh đó về nhân lực tham gia lập kế hoạch, trong một thư viện hiện đại việc lập kế hoạch cần huy động trí tuệ của tất cả các thành viên trong thư viện. Tổ chức thực hiện các hoạt động cũng là nội dung rất quan trọng trong quản lý các hoạt động chuyên môn. Trước hết nội dung này được thể hiện thông qua việc việc phân hoạch để tạo lập ra các phòng ban, bộ phận, nhóm trong cơ cấu tổ chức. Tiếp đến là việc tổ chức các hoạt động trong mỗi bộ phận, sự liên kết phối hợp giữa các cá nhân thông qua phân công và thiết lập các qui trình công việc, sự liên kết giữa các bộ phận trong thư viện. Mục đích của quản lý các hoạt động chuyên môn trong thư viện hiện đại
10. 8 là tạo ra các sản phẩm và dịch vụ với chất lượng tốt nhất, chi phí thấp nhất. Vì vậy để đảm bảo được mục tiêu này việc vận dụng tốt các nội dung liên quan đến chức năng kiểm tra là rất cần thiết đối với người quản lý. Thực hiện tốt hoạt động kiểm tra không chỉ giúp tăng năng suất lao động mà còn có ý nghĩa rất lớn trong việc nâng cao chất lượng các sản phẩm và dịch vụ thông tin thư viện. 1.3.3. Quản lý cơ sở vật chất Những thay đổi về cơ sở vật chất trong thư viện hiện đại đặt ra nhiều vấn đề đối với quản lý, để có thể quản lý hiệu quả người quản lý cần tập trung vào các nội dung sau: + Tương tự như quản lý các đối tượng khác lập kế hoạch đầu tư cơ sở vật chất của thư viện hiện đại là rất cần thiết. Những kế hoạch được xây dựng theo đúng qui trình sẽ là yếu tố đảm bảo để thư viện có được cơ sở vật chất phù hợp và việc khai thác sẽ hiệu quả. + Trong điều kiện các hạng mục cần đầu tư cho cơ sở vật chất của thư viện hiện đại mở rộng đòi hỏi người quản lý phải có kế hoạch cụ thể cũng như phân bố hợp lý các nguồn tài chính một cách hợp lý hiệu quả. + Tính chất của các hạng mục đầu tư của cơ sở vật chất trong thư viện hiện đại đòi hỏi người quản lý phải có kế hoạch đảm bảo nguồn lực tài chính đầu tư cho thư viện mang tính ổn định bền vững lâu dài. Không chỉ là sự đầu tư ban đầu mà còn cần được đầu tư thường niên nhằm đảm bảo cho thư viện hoạt động ổn định. + Người quản lý phải có có sự tiên liệu về sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ, từ đó có sự đầu tư hợp lý trong việc lựa chọn công nghệ, thiết bị phù hợp nhằm khắc phục sự lạc hậu của công nghệ. + Có cơ chế hợp lý trong đánh giá hiệu quả kinh tế của các hạng mục đầu tư thuộc cơ sở vật chất thông qua các minh chứng bằng những dữ liệu cụ thể. 1.4. Các tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý thư viện hiện đại 1.4.1. Tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý nhân lực Có nhiều thay đổi trong quản lý nhân sự của thư viện hiện đại, căn cứ trên quan điểm của các nhà khoa học trong và ngoài nước Stueart [94], Kumar [85], Đoàn Phan Tân [45], Nguyễn Hữu Hùng [33], Nguyễn Thị Lan Thanh [50] và đặc điểm của quản lý nhân lực trong thư viện hiện đại để đánh giá hiệu quả quản lý nhân lực trong thư viện hiện đại cần căn cứ vào những tiêu chí sau: Về cơ cấu nhân lực; Về chất lượng nhân lực; Về tổ chức nhân lực; Về tạo động lực cho người lao động; Mức độ hài lòng của người lao động. 1.4.2. Tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý các hoạt động nghiệp vụ Quản lý hoạt động nghiệp vụ gồm nhiều nội dung khác nhau liên quan đến các hoạt động chính như quản lý nguồn lực thông tin, quản lý hoạt động xử lý - tổ chức thông tin, quản lý sản phẩm và dịch vụ thông tin, quản lý người dùng tin. Các hoạt động này có sự liên đới và ảnh hưởng đến nhau đều
11. 9 hướng tới mục tiêu chung là đáp ứng tốt nhất nhu cầu của người dùng tin. Tuy nhiên để đánh giá hiệu quả quản lý của từng hoạt động cần căn cứ vào những tiêu chí cụ thể trong Quản lý nguồn lực thông tin; Xử lý tài liệu và tổ chức thông tin; Dịch vụ thông tin thư viện; Người dùng tin 1.4.3. Tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý cơ sở vật chất Tương tự như các đối tượng quản lý khác, quản lý cơ sở vật chất trong thư viện hiện đại có nhiều thay đổi so với thư viện truyền thống. Vì vậy đánh giá hiệu quả quản lý cơ sở vật chất trong thư viện hiện đại cũng cần căn cứ trên các tiêu chí khác nhau: Tính toàn diện trong đầu tư xây dựng cơ sở vật chất của thư viện hiện đại; Tính đồng bộ trong các yếu tố cấu thành cơ sở vật chất; Tính ổn định; Đánh giá hiệu quả quản lý cơ sở vật chất; Hiệu quả sử dụng cơ sở vật chất. 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý thư viện hiện đại 1.5.1. Yếu tố chính trị Bất cứ hệ thống quản lý nào cũng đều chịu sự tác động của yếu tố chính trị. Quản lý thư viện hiện đại chịu sự ảnh hưởng từ yếu tố chính trị, điều này được thể hiện ở nhiều phương diện. Hệ thống quan điểm, đường lối, quyết sách chính trị; hệ thống các quy phạm pháp luật, các thể chế chính trị tác động trực tiếp đến các nội dung liên quan đến quản lý thư viện hiện đại, như định hướng phát triển, xây dựng mục tiêu chiến lược, qui hoạch mạng lưới, xây dựng cơ cấu tổ chức, đầu tư kinh phí, phát triển nguồn nhân lực 1.5.2. Yếu tố kinh tế Thư viện hiện đại nơi ứng dụng các thành tựu KH&CN vào các hoạt động vì vậy cần sự đầu tư về lớn về kinh phí. Điều đó thể hiện ở khả năng kinh phí đầu tư cho các hoạt động của thư viện hiện đại. Bên cạnh đó, việc am hiểu các quy định về tài chính cũng là một vấn đề lớn ảnh hưởng tới việc quản lý thư viện. Việc đầu tư vào thư viện ngày càng lớn đòi hỏi nhà quản lý thư viện phải có những am hiểu về luật đầu tư, về các thông tư, nghị định trong lĩnh vực tài chính Nếu thiếu những hiểu biết cơ bản này sẽ gây trở ngại cho việc quản lý thư viện.Yếu tố kinh tế cũng tác động trực tiếp đến mối quan hệ giữa chủ thể quản lý và đối tượng quản lý, đến năng xuất và chất lượng công việc thực hiện công việc. Yếu tố kinh tế là điều kiện để người quản lý có thể thực hiện tốt các phương pháp quản lý nhằm tạo động lực cho người lao động trong thư viện. 1.5.3. Yếu tố văn hóa xã hội Văn hóa và xã hội có sự tác động lớn đến quản lý thư viện hiện đạ i. Những yếu tố như trình độ dân trí, cơ cấu mật độ dân cư sẽ có ảnh hưởng rất lớn đến việc qui hoạch mạng lưới, qui mô đầu tư kinh phí để phát triển thư viện hiện đại. Những yếu tố như giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, sự hình thành và biến động của các tầng lớp xã hội, phương thức sinh hoạt xã
12. 10 hội có sự ảnh hưởng rất lớn đối với các hoạt động quản lý các dịch vụ của thư viện hiện đại. 1.5.4. Yếu tố khoa học và công nghệ Kết quả của quá trình ứng dụng KH&CN vào hoạt động thư viện đã tạo ra thư viện hiện đại. KH&CN đặc biệt là CNTT đã làm thay đổi căn bản hoạt động thư viện và tạo nên nhiều sự khác biệt giữa thư viện hiện đại và thư viện truyền thống. Càng ở những mức độ ứng dụng cao hơn của KH&CN vào hoạt động thư viện sự thay đổi trong quản lý thư viện hiện đại so với thư viện truyền thống càng lớn. Sự khác biệt này có tác động rất lớn đến quản lý thư viện hiện đại. Những thay đổi nhanh chóng của thư viện hiện đại về cơ sở hạ tầng, nguồn lực thông tin, dịch vụ thông tin, nguồn nhân lực đã tạo nhiều ảnh hưởng đối quản lý. Tiểu kết Sự phát triển của KH&CN và những ứng dụng của nó vào hoạt động thư viện đã tạo ra thư viện hiện đại. Với nhiều thay đổi trong cách thức thu thập, xử lý, tổ chức và phân phối thông tin vì vậy quản lý thư viện hiện đại có nhiều thay đổi so với thư viện truyền thống. Quản lý thư viện hiện đại vẫn thực hiện các chức năng chính như: Lập kế hoạch; Tổ chức; Điều khiển và kiểm tra, tuy nhiên những đặc điểm của thư viện hiện đại đã tạo ra nhiều thay đổi trong việc thực hiện các chức năng quản lý này. Tương tự như quản lý thư viện truyền thống, quản lý thư viện hiện đại chịu sự ảnh hưởng từ các yếu tố như KHCN, chính trị, kinh tế và văn hóa xã hội. Việc thực hiện tất cả các chức năng của quản lý thư viện hiện đại đều hướng tới mục đích cuối cùng là thực hiện các nội dung quản lý. Các nội dung chính của quản lý thư viện hiện đại bao gồm: Quản lý nhân lực, quản lý các hoạt động nghiệp vụ và quản lý cơ sở vật chất. Vì vậy đánh giá hiệu quả quản lý thư viện hiện đại cần căn cứ vào hiệu quả thực hiện các nội dung quản lý trong thư viện như quản lý nhân lực, các hoạt động chuyên môn và cơ sở vật chất. Chương 2: SỰ BIẾN ĐỔI CỦA THƯ VIỆN VIỆT NAM TỪ TRUYỀN THỐNG SANG HIỆN ĐẠI 2.1. Xu hướng phát triển của các thư viện thế giới và sự hội nhập quốc tế của các thư viện Việt Nam 2.1.1. Xu hướng phát triển của các thư viện thế giới Có thể nhận thấy, quá trình chuyển đổi từ truyền thống sang hiện đại của các thư viện trên thế giới và trong khu vực thể hiện rõ nét thông qua việc áp dụng những thành tựu của KH&CN, đặc biệt là CNTT vào hoạt động thông
13. 11 tin thư viện. Ở những giai đoạn nhất định cùng với sự phát triển của CNTT nó tạo ra những xu hướng chung. Trong bối cảnh xã hội thông tin và nền kinh tế tri thức như hiện nay, khi mà thông tin trở thành tài nguyên quyết định sự phát triển của mỗi quốc gia, dân tộc thì vai trò của các thư viện đã thay đổi. Sự thay đổi này tạo nên một xu hướng phát triển của thư viện. Phần lớn thư viện của các quốc gia trên thế giới hiện nay, đều hướng tới việc tạo ra sự thay đổi về “chất” của các sản phẩm thông tin do chính các thư viện tạo ra và sự thay đổi căn bản của các dịch vụ do thư viện cung cấp. 2.1.2. Hội nhập quốc tế của các thư viện Việt Nam Từ sau Đại hội 6 của Đảng chủ trương hội nhập quốc tế đã đem lại cho các thư viện nhiều cơ hội. Các thư viện Việt Nam có đ iều kiện tiếp cận nhanh với nền khoa học thư viện của các nước phát triển trên thế giới. Các thư việncó điều kiện để giao lưu, học hỏi kinh nghiệm của các nước tiên tiến. Sự tiếp cận nhanh chóng với những ứng dụng tiến bộ của khoa học công nghệ áp dụng vào thư viện,đã giúp cho ngành thông tin thư viện Việt Nam có được những cơ hội tiếp cận và thực hiện quá trình tự động hoá, hiện đại hóa một cách nhanh chóng. Đ ây cũng là xu hướng chung của thư viện thế giới.Cùng với sự mở cửa và đổi mới của đất nước, thư viện Việt Nam đã có cơ hội tăng cường hợp tác, mở rộng quan hệ quốc tế, nâng cao vị trí thư viện Việt Nam trong khu vực và trên thế giới. 2.2. Tiến trình hiện đại hóa của các thư viện Việt Nam Quá trình chuyển đổi của các thư viện viện Việt Nam từ truyền thống sang hiện đại được xem xét từ khi các thư viện ứng dụng máy tính, phần mềm vào quản lý các hoạt động trong thư viện. Quá trình này được phân chia thành các giai đoạn sau: + Giai đoạn 1986 - 2000 + Giai đoạn 2001 - 2006 + Giai đoạn 2007 - nay Trải qua những giai đoạn nhất định của việc áp dụng các thành tựu của KH&CN vào hoạt động thư viện, các thư viện Việt Nam đã và đang chuyển dịch từ thư viện truyền thống sang mô hình thư viện hiện đại. 2.3. Thực trạng các thư viện hiện đại Việt Nam 2.3.1. Ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ trong thư viện Các dự án lớn về xây dựng thư viện điện tử đã được triển khai tại nhiều thư viện. Hạ tầng CNTT&TT đã được thiết lập trong các thư viện, đa số các thư viện đã áp dụng phần mềm vào quản lý hoạt động chuyên môn. Tại một số thư viện đã lựa chọn và áp dụng những phần mềm mới tiên tiến trên thế giới. Bên cạnh CNTT&TT nhiều công nghệ khác đã được các thư viện lựa chọn áp dụng như: công nghệ từ tính, công nghệ mã vạch trong đó có 05
14. 12 thư viện đã áp dụng công nghệ định danh bằng sóng radio (RFID) vào quản lý thư viện. 2.3.2. Nguồn lực thông tin Cơ cấu nguồn lực thông tin đã có nhiều thay đổi, 100% số thư viện được khảo sát đã có tài liệu ở dạng số. Hệ thống thư viện các trường đại học với ưu thế được sở hữu một lượng lớn các tài liệu nội sinh đã ở sẵn dạng số như luận án, luận văn, các công trình nghiên cứu khoa học đã đi tiên phong trong việc xây dựng thư viện số. Có hàng chục thư viện số đã được các trường đại học thiết lập trong đó quản trị hàng chục ngàn tài liệu số. Kết quả khảo sát cho thấy có trên 36% số thư viện được khảo sát đã xây dựng được CSDL toàn văn trong đó tập trung chủ yếu tại hệ thống thư viện các trường đại học; thư viện chuyên ngành, đa ngành. 2.3.3. Hoạt động xử lý và tổ chức thông tin Xử lý và tổ chức thông tin chính là quá trình biến đổi thông tin từ dạng thức ban đầu thành những dạng thức mới nhằm đáp ứng nhiệm vụ của hoạt động thông tin thư viện. Kết quả của quá trình xử lý và tổ chức thông tin sẽ giúp người dùng tin cũng như các cơ quan thông tin thư viện có thể lưu trữ, quản lý và khai thác thông tin có hiệu quả. Tại Việt Nam từ những năm 1990 đến nay nhiều phần mềm đã được các thư viện lựa chọn áp dụng vào hoạt động xử lý và tổ chức thông tin. Có 78% số thư viện được khảo sát đã áp dụng hệ thống thư viện tích hợp (ILS) vào quản lý các hoạt động nghiệp vụ. Thực tế đã làm thay đổi căn bản phương thức hoạt động xử lý và tổ chức thông tin. 2.3.4. Hoạt động dịch vụ thông tin Sức mạnh của cơ quan thông tin thư viện là ở khả năng tổ chức và cung cấp các dịch vụ thông tin theo yêu cầu và khả năng tạo ra các sản phẩm thông tin có giá trị gia tăng cao.Sự phát triển của KH&CN một mặt tạo thuận lợi cho các thư viện phát triển mặt khác nó tạo ra những áp lực đối với các thư viện. KH&CN tạo ra các sản phẩm dịch vụ cung cấp thông tin với rất nhiều ưu thế đang ngày càng cạnh tranh với thư viện thu hút thị phần người dùng tin của thư viện. Tại Việt Nam những ứng dụng của CNTT& TT đã làm thay đổi các dịch vụ thông tin theo hướng tăng cường các dịch vụ mới và nâng cao chất lượng các dịch vụ sẵn có. CNTT& TT đã tạo tiền đề cho các thư viện, cơ quan thông tin tăng cường các dịch vụ mới như: tra cứu trực tuyến, cung cấp thông tin từ xa, các dịch vụ cung cấp thông tin đa phương tiện (Multimedia), thư điện tử, tư vấn tham khảo trực tuyến. Các dịch vụ này sự tương tác giữa bạn đọc và thư viện thường được thực hiện thông qua môi trường mạng. 2.4. Nhận xét về các thư viện hiện đại Việt Nam Qua phân tích tiến trình hiện đại hóa cũng như thực trạng các thư viện hiện đại Việt Nam tác giả rút ra một số nhận xét sau: + Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, những thành tựu của các thư viện trên thế giới đã có những ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của các thư viện Việt Nam.