Luận văn Xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại từ thực tiễn tỉnh Gia Lai

Nội dung text: Luận văn Xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại từ thực tiễn tỉnh Gia Lai

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN MINH TRƯỜNG XỬ PHẠT VI PHẠM HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC THƯƠNG MẠI TỪ THỰC TIỄN TỈNH GIA LAI Chuyên ngành : Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số : 60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN MINH ĐỨC HÀ NỘI, năm 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Trần Minh Trường
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN, PHÁP LÝ VỀ VI PHẠM HÀNH CHÍNH VÀ XỬ PHẠT VI PHẠM HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC THƯƠNG MẠI 6 1.1. Vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại 6 1.2. Xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại 13 1.3. Các yếu tố tác động đến hoạt động xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại 26 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG XỬ PHẠT VI PHẠM HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC THƯƠNG MẠI TẠI TỈNH GIA LAI 33 2.1. Một số đặc điểm tự nhiên, kinh tế – xã hội của tỉnh Gia Lai có liên quan đến xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại 33 2.2. Tình hình vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại tại tỉnh Gia Lai 42 2.3. Tình hình xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại tại tỉnh Gia Lai 46 CHƯƠNG 3. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QỦA XỬ PHẠT VI PHẠM HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC THƯƠNG MẠI TỪ CTHỰ TIỄN TỈNH GIA LAI 61 3.1. Nhu cầu nâng cao hiệu quả xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại tại tỉnh Gia Lai 61 3.2. Phương hướng nâng cao hiệu quả xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại từ thực tiễn tỉnh Gia Lai 64
4. 3.3. Các giải pháp nâng cao hiệu quả xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại từ thực tiễn tỉnh Gia Lai 66 KẾT LUẬN 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BCĐ : Ban Chỉ đạo DN : Doanh nghiệp QLTT : Quản lý thị trường UBND : Ủy ban nhân dân VPHC : Vi phạm hành chính XHCN : Xã hội chủ nghĩa WTO : Tổ chức Thương mại thế giới
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng Số vụ vi phạm hành chính trên lĩnh vực thương mại từ năm 2.1. 43 2011 đến năm 2015 Số tiền xử phạt vi phạm trên lĩnh vực thương mại từ năm 2.2. 50 2011 đến năm 2015
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kinh tế thị trường và những đặc trưng của nó cũng như sự tự do kinh doanh, trong kinh tế thị trường đã mở ra những điều kiện thuận lợi cho hoạt động kinh doanh, thúc đẩy nền kinh tế phát triển, thúc đẩy quan hệ giao thương buôn bán giữa các quốc gia phát triển một cách mạnh mẽ. Việt Nam là một đất nước đi lên từ một nền kinh tế nghèo nàn lạc hậu, cơ sở vật chất kỹ thuật yếu kém không đủ những điều kiện cần thiết cho nền kinh tế phát triển. Trước tình hình đó Nhà nước ta đã chuyển hướng phát triển kinh tế, từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN. Cơ chế kinh tế mở đã tạo ra những điều kiện thuận lợi cho Việt Nam trong tiến trình hội nhập với các quốc gia trong khu vực và trên thế giới đồng thời thúc đẩy nền kinh tế trong nước phát triển. Việt Nam có thể nhập máy móc trang thiết bị, nguyên vật liệu của nước ngoài kết hợp với các yếu tố năng lực sản xuất trong nước để phát triển sản xuất và đáp ứng nhu cầu trong nước. Tuy nhiên do sản xuất trong nước còn nhiều yếu kém các sản phẩm sản xuất phần nhiều có chất lượng thấp, giá thành và chi phí cao, khả năng cạnh tranh của sản phẩm với hàng hoá của nước ngoài thấp do vậy để bảo vệ sản xuất trong nước; Nhà nước phải đặt ra hàng rào thuế quan. Mặt trái của chính sách này là làm cho hiện tượng vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại (gian lận thương mại) diễn ra một cách tràn lan ở hầu hết các cửa khẩu, địa phương trong cả nước nói chung và địa bàn tỉnh Gia Lai nói riêng, đặt ra những vấn đề hết sức nóng bỏng và phức tạp là vấn đề vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại, điều này gây ra những khó khăn và thiệt hại nghiêm trọng cho cả sản xuất và tiêu dùng trong nước và điều quan trọng đặc ra ở đây là cần có biện pháp xử lý như thế nào là thiết thực và hợp lý nhất. Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề này trong quá trình phát triển nền 1
8. kinh tế của đất nước cũng như sự nghiệp công nghiệp hóa hiện đại hóa nên học viện lựa chọn đề tài: “Xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại từ thực tiễn tỉnh Gia Lai” làm luận văn thạc sỹ chuyên ngành Luật Hiến pháp và Luật Hành chính là việc làm có tính cấp thiết. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Cho đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu ở các mức độ khác nhau liên quan đến đề tài luận văn, cụ thể như: - Vi phạm hành chính và xử lý vi phạm hành chính của các tác giả Nhóm chuyên gia pháp luật hành chính, Vụ Pháp luật Hình sự - Hành chính, Bộ Tư pháp (năm 2007). - Pháp luật về xử lý vi phạm hành chính của các tác giả thuộc Hội đồng phối hợp công tác tuyên truyền phổ biến giáo dục pháp luật của Chính phủ (trên Đặc san Tuyên truyền Phổ biến giáo dục pháp luật số 07/ 2012). - Một số vấn đề hoàn thiện pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính, của tác giả Lê Vương Long, tạp chí Luật học, số đặc san về vi phạm hành chính, 2003. - Trách nhiệm hành chính đối với vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại qua thực tiễn tỉnh Lạng Sơn. Luận văn thạc sỹ học, Trần Mạnh Hùng, Học viện Khoa học xã hội, 2012 - Thực trạng và kiến nghị góp phần hoàn thiện pháp luật về xử lý vi phạm hành chính, Báo cáo khoa học, Đề tài Xử phạt hành chính, Hà Nội. TS. Lương Minh Tuân, Viện Nghiên cứu lập pháp, 2011 - Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Xử lý vi phạm hành chính ở Việt Nam”, Viện Nghiên cứu chính sách, pháp luật và phát triển tổ chức ngày 28-30/12/2010 - Về vi phạm hành chính và hình thức xử phạt vi phạm hành chính: Những hạn chế và giải pháp đổi mới, Tạp chí Nhà nước và pháp luật. Bùi Xuân Đức, 2006 Các công trình nghiên cứu đã có những thành công nhất định, góp phần 2
9. làm rõ thêm vấn đề lý luận và thực tiễn xử lý vi phạm hành chính nói chung và đối với lĩnh vực thương mại nói riêng ở nước ta. Tuy nhiên, hiện vẫn còn thiếu những công trình nghiên cứu về thực trạng xử phạt vi phạm hành chính về thương mại ở cơ sở, đặc biệt là trên địa bàn tỉnh Gia Lai. Vì vậy, đề tài này không trùng lặp với các công trình đã công bố, có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Những vấn đề lý luận và thực trạng xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại trên địa bàn tỉnh Gia Lai, đánh giá sự phù hợp của hệ thống quy định pháp luật về vấn đề này trong thực tiễn, từ đó nêu ra những đề xuất sửa đổi, bổ sung để hoàn thiện hệ thống pháp luật hiện hành về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại và việc tổ chức thực thi các quy định pháp luật đó ở địa phương. 3.2. Nhiệm vụnghiên cứu - Khái quát hóa những vấn đề lý luận cơ bản về xử phạt vi phạm hành chính nói chung và xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại nói riêng. - Khái quát hóa khuôn khổ pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại ở nước ta hiện nay. - Phân tích thực trạng áp dụng các quy định pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại trên địa bàn tỉnh Gia Lai, chỉ ra những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân về mặt pháp luật và tổ chức thực hiện. - Trên cơ sở những phân tích ở các phần trên, đề xuất các phương hướng, giải pháp nhằm hoàn thiện khuôn khổ pháp luật hiện hành về xử phạt vi phạm hành chính của nước ta, cũng như nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại ở địa phương. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Vi phạm hành chính và xử lý vi phạm hành 3
10. chính là vấn đề rất rộng, thể hiện nhiều lĩnh vực khác nhau của quản lý nhà nước. Trong phạm vi của đề tài này, tác giả chỉ tập trung nghiên cứu các quy định pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại từ thực tiễn tỉnh Gia Lai. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Vì lĩnh vực thương mại rất rộng nên phạm vi đề tài luận văn, tác giả giới hạn việc nghiên cứu thực trạng xử phạt vi phạm hành chính đối với các hành vi buôn bán, vận chuyển trái phép hàng cấm, hàng gian lận thương mại và hàng giả từ thực tiễn tỉnh Gia Lai. Về mặt không gian, luận văn chỉ nghiên cứu thực trạng xử phạt vi phạm thương mại trên địa bàn tỉnh Gia Lai và với thời gian từ năm 2011 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận: Đề tài được thực hiện trên cơ sở vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, cùng đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật của Đảng, Nhà nước về thương mại và xử lý vi phạm hành chính. 5.2. Phương pháp nghiên cứu: Để giải quyết các vấn đề nghiên cứu đặt ra, các phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng trong luận văn là: tổng hợp, thống kê, phân tích, so sánh. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận: Với nội dung và những điểm mới nêu trên, luận văn sẽ góp phần làm làm rõ hơn những khía cạnh lý luận, thực tiễn và pháp lý còn chưa sáng tỏ về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại, qua đó cung cấp luận cứ cho các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ở trung ương và ở địa phương Gia Lai xem xét vận dụng để hoàn thiện khuôn khổ chính sách, pháp luật và pháp quy về thương mại nói chung, về vấn đề xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại nói riêng ở nước ta trong thời gian tới. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Cũng với những nội dung và điểm mới như vậy, 4
11. luận văn có thể được sử dụng là một nguồn tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy, nghiên cứu các môn học và chuyên ngành pháp luật có liên quan ở các cơ sở đào tạo, nghiên cứu về pháp luật của Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm ba chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận, pháp lý về vi phạm hành chính và xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại. Chương 2. Thực trạng xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại tại tỉnh Gia Lai. Chương 3. Phương hướng và các giải pháp nâng cao hiệu quả xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại từ thực tiễn tỉnh Gia Lai. 5
12. CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN, PHÁP LÝ VỀ VI PHẠM HÀNH CHÍNH VÀ XỬ PHẠT VI PHẠM HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC THƯƠNG MẠI 1.1. Vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại 1.1.1. Khái niệm vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại Vi phạm hành chính là một dạng vi phạm pháp luật xảy ra phổ biến trong xã hội trên mọi lĩnh vực, vì vậy việc xác định khái niệm vi phạm hành chính có một ý nghĩa hết sức quan trọng. Khái niệm vi phạm hành chính lần đầu tiên được định nghĩa tại Điều 1 Pháp lệnh Xử phạt vi phạm hành chính ban hành ngày 07 tháng 12 năm 1989. Theo đó, vi phạm hành chính được định nghĩa như sau: “Vi phạm hành chính là hành vi do cá nhân, tổ chức thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm quy tắc quản lý Nhà nước mà không phải là tội phạm hình sự và theo quy định của pháp luật phải bị xử phạt hành chính” [32]. Định nghĩa này cho thấy các dấu hiệu pháp lý cơ bản của vi phạm hành chính là: hành vi, tính trái pháp luật của hành vi, có lỗi và phải bị xử phạt vi phạm hành chính. Đến Pháp lệnh xử lý vi phạm hành chính năm 1995, năm 2002 được sửa đổi bổ sung năm 2007 và 2008 thì khái niệm vi phạm hành chính không được định nghĩa riêng biệt nữa mà được suy ra từ khái niệm xử phạt vi phạm hành chính. Hiểu một cách gián tiếp, vi phạm hành chính là hành vi cố ý hoặc vô ý của cá nhân, tổ chức vi phạm các quy tắc quản lý nhà nước mà chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự và theo quy định của pháp luật phải bị xử phạt hành chính. Khái niệm này đã chỉ ra các dấu hiệu của vi phạm hành chính là: hành vi, chủ thể vi phạm (cá nhân, tổ chức), hình thức lỗi (cố ý hoặc vô ý), tính trái pháp luật của hành vi (vi phạm các quy tắc quản lý nhà nước) được 6
13. quy định trong luật là bị xử phạt hành chính. Đến Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012, vi phạm hành chính được định nghĩa: “Là hành vi có lỗi do cá nhân, tổ chức thực hiện, vi phạm quy định của pháp luật về quản lý nhà nước mà không phải là tội phạm và theo quy định của pháp luật phải bị xử phạt vi phạm hành chính” [37]. Có thể thấy, định nghĩa về vi phạm hành chính trong các Pháp lệnh về xử phạt vi phạm năm 1989, 1995, 2002 được sửa đổi bổ sung năm 2007, 2008 và Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012 tuy có khác nhau về ngôn ngữ thể hiện nhưng về bản chất là giống nhau. Theo định nghĩa này, các dấu hiệu cơ bản của vi phạm hành chính đó là: - Vi phạm hành chính là hành vi khách quan được thực hiện dưới dạng hành động hoặc không hành động chứ không phải chỉ tồn tại trong ý thức hoặc mới chỉ là dự định của con người. - Vi phạm hành chính là hành vi trái pháp luật, vi phạm các quy định của pháp luật về quản lý nhà nước; tính nguy hiểm cho xã hội do hành vi gây ra ở mức độ thấp, chưa hoặc không cấu thành tội phạm hình sự và hành vi đó được quy định trong các văn bản pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính. - Chủ thể của vi phạm hành chính là cá nhân hoặc pháp nhân (tổ chức) có năng lực trách nhiệm hành chính. - Hành vi vi phạm hành chính là hành vi có lỗi (cố ý hoặc vô ý). Để làm rõ khái niệm vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại, bên cạnh việc hiểu rõ khái niệm về vi phạm hành chính thì cần phải khái quát khái niệm về thương mại: Ở Việt Nam, thuật ngữ “thương mại” được sử dụng khá rộng rãi trong đời sống xã hội và trong nhiều các văn bản quy phạm pháp luật, song cho đến nay chưa có định nghĩa chính thức, bởi vì trên thực tế ở các nước trên thế giới, khái niệm thương mại ngày càng được mở rộng ra với một nội hàm rộng lớn, bao gồm tất cả các hoạt động nhằm mục đích tìm kiếm lợi nhuận. Ở luật 7
14. thương mại năm 1997 khái niệm thương mại mới chỉ được hiểu theo nghĩa hẹp bao gồm 14 hành vi điều chỉnh các quan hệ mua bán hàng hoá và dịch vụ liên quan trực tiếp đến mua bán hàng hoá. Thậm chí đối tượng của việc mua bán hàng hoá cũng bị giới hạn ở các động sản, chủ yếu là các máy móc, thiết bị, nguyên liệu, vật liệu phục vụ sản xuất, tiêu dùng, các động sản khác được lưu thông trên thị trường, nhà ở dùng để kinh doanh dưới hình thức cho thuê, mua bán [20]. Các bất động sản như nhà máy, công trình xây dựng (không phải là nhà ở), các quyền tài sản như cổ phần, cổ phiếu, trái phiếu, các hành vi liên quan trực tiếp đến mua bán hàng hoá như vận chuyển hàng, thanh toán tiền mua hàng qua hệ thống ngân hàng cũng không thuộc phạm vi điều chỉnh của Luật thương mại 1997. Pháp lệnh trọng tài thương mại ra đời nêu rõ: “Hoạt động thương mại là việc thực hiện một hay nhiều hành vi thương mại của cá nhân, tổ chức kinh doanh bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, phân phối, đại diện, đại lý thương mại, ký gửi, thuê, cho thuê, thuê mua, xây dựng, tư vấn, kỹ thuật, đầu tư, tài chính, ngân hàng, bảo hiểm, thăm dò, khai thác, vận chuyển hàng hoá, hành khách bằng đường hàng không, đường biển, đường sắt, đường bộ và các hành vi thương mại khác theo quy định của pháp luật” [18]. Phạm vi điều chỉnh trong luật thương mại 2005 là điều chỉnh các hoạt động thương mại được hiểu là mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động khác, đã gớp phần mở rộng các hoạt động thương mại không bị giới hạn trong 14 hành vi thương mại của luật thương mại năm 1997. Như vậy theo nghĩa rộng thì khái niệm thương mại được định nghĩa là: Thương mại là hoạt động trao đổi của cải, hàng hóa, dịch vụ, kiến thức, tiền tệ, giữa hai hay nhiều đối tác và có thể nhận lại một giá trị nào đó bằng tiền thông qua giá cả hay bằng hàng hóa, dịch vụ như trong hình thức thương mại hàng đổi hàng. Trong quá trình này, người bán là người cung cấp của cải, hàng hóa, dịch vụ, cho người mua, đổi lại 8
15. người mua sẽ trả cho người bán một giá trị tương tương nào đó. Căn cứ vào tính chất, phạm vi của hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại, căn cứ vào định nghĩa về vi phạm hành chính và định nghĩa về thương mại có thể đưa ra định nghĩa về vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại như sau: Vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại là hành vi có lỗi do cá nhân, tổ chức thực hiện, vi phạm quy định của pháp luật về quản lý nhà nước trong lĩnh vực thương mại mà không phải là tội phạm và theo quy định của pháp luật chỉ bị xử phạt vi phạm hành chính. 1.1.2. Các yếu tố cấu thành vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại Vi phạm hành chính nói chung và vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại nói riêng được cấu thành bởi 4 yếu tố: khách quan, chủ quan, khách thể và chủ thể. Thứ nhất, khách quan của vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại Khách quan của VPHC trong lĩnh vực thương mại bao gồm các dấu hiệu: hành vi, tính trái pháp luật của hành vi, hậu quả của thiệt hại mà hành vi gây ra cho xã hội, quan hệ nhân quả, thời gian, địa điểm, phương tiện vi phạm VPHC trong lĩnh vực thương mại trước hết phải được biểu hiện bằng hành vi. Hành vi vi phạm hành chính được hiểu là những hành động hoặc không hành động của con người thể hiện ra thế giới khách quan nhằm đạt được những mục đích có chủ định và mong muốn. Thứ hai, chủ quan của vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại Trong lĩnh vực thương mại, dấu hiệu nhận biết về chủ quan của hành vi vi phạm hành chính là yếu tố lỗi của người vi phạm. Lỗi là dấu hiệu pháp lý bắt buộc của vi phạm hành chính nói chung và vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại nói riêng. Cần phân biệt hành vi trái pháp luật với vi phạm pháp luật, nếu chưa xác định yếu tố chủ quan: Thái độ, động cơ, ý chí của người vi phạm đối với hành vi của họ và đối với hậu quả của hành vi. Lỗi bao 9
16. gồm hai hình thức là lỗi cố ý và lỗi vô ý của chủ thể vi phạm. Lỗi cố ý trong hành vi vi phạm hành chính về thương mại thể hiện ở sự cố tình vi phạm khi nhận biết được rằng hành vi vi phạm là hành vi trái với quy định của Luật thương mại. Ngoài dấu hiệu bắt buộc là lỗi, ở một số trường hợp cụ thể, pháp luật còn xác định dấu hiệu bắt buộc của một số loại hành vi trong vi phạm hành chính lĩnh vực thương mại là mục đích và động cơ để quyết định các hình thức và mức xử phạt cụ thể. Mục đích vi phạm trong lĩnh vực thương mại là mục đích tư lợi. Động cơ thực hiện hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại có thể là động cơ vụ lợi hoặc động cơ cá nhân khác. Khi xem xét, đánh giá một hành vi trái pháp luật có phải là vi phạm hành chính hay không, cần xem xét đầy đủ các dấu hiệu, yếu tố cấu thành pháp lý của vi phạm, từ đó có thể xác định là vi phạm gì để chọn chế tài đúng. Thứ ba, khách thể của vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại Khách thể của vi phạm pháp luật là các quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ bị hành vi vi phạm pháp luật xâm hại. Khách thể của vi phạm hành chính là những quan hệ xã hội được các quy phạm pháp luật hành chính bảo vệ. Khách thể là yếu tố quan trọng quy định tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi trái pháp luật. Như vậy, dấu hiệu khách thể để nhận biết hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại là hành vi vi phạm đã xâm hại đến quan hệ, được thương mại pháp luật hành chính và pháp luật thương mại bảo vệ. Nói cách khác, vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại là hành vi trái với các quy định của pháp luật về quản lý nhà nước trong lĩnh vự thương mại, được quy định phải bị xử phạt hành chính trong các văn bản pháp luật, cụ thể là Nghị định của Chính phủ về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại hoặc các văn bản quy phạm pháp luật khác có liên quan. Thứ tư, chủ thể của vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại 10
17. Chủ thể của vi phạm hành chính là cá nhân hay tổ chức có năng lực trách nhiệm hành chính đã thực hiện hành vi vi phạm hành chính. Pháp luật hành chính quy định chỉ truy cứu trách nhiệm hành chính đối với những cá nhân có năng lực hành vi pháp luật hành chính. Người có năng lực hành vi pháp luật hành chính là người có khả năng nhận thức được tính chất nguy hại cho xã hội của hành vi, hậu quả của hành vi và điều khiển được hành vi đó. Những người hành động trong tình thế cấp thiết, phòng vệ chính đáng và sự kiện bất ngờ, hoặc không có khả năng nhận thức, điều khiển hành vi của mình thì không phải chịu trách nhiệm hành chính, nghĩa là không bị xử phạt vi phạm hành chính. Các chủ thể phải chịu trách nhiệm hành chính gồm: Cá nhân và tổ chức theo quy định tại Luật xử lý vi phạm hành chính 2012. Như vậy, chủ thể thực hiện hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại có thể là cá nhân, tổ chức có năng lực chịu trách nhiệm hành chính theo quy định của pháp luật hành chính và pháp luật về thương mại. Có thể chia thành hai nhóm chủ thể đó là cá nhân và pháp nhân. Nhóm chủ thể là cá nhân: Cá nhân, chủ thể của VPHC trong lĩnh vực thương mại là người không mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình và đủ độ tuổi do pháp luật quy định: Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi có thể là chủ thể của VPHC với lỗi cố ý, do đó đối với chủ thể VPHC này thì việc xác định hình thức lỗi trong mặt chủ quan là việc hết sức quan trọng; Người từ đủ 16 tuổi trở lên là chủ thể của VPHC trong mọi trường hợp không phụ thuộc vào hình thức lỗi. Nhóm chủ thể là pháp nhân: Tổ chức là chủ thể VPHC bao gồm các cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp, tổ chức kinh tế, đơn vị vũ trang nhân dân và tổ chức khác được thành lập theo quy định của pháp luật. Ngoài ra, cá nhân, tổ chức nước ngoài VPHC trong lĩnh vực thương mại 11
18. trong phạm vi lãnh thổ, vùng tiếp giáp lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam; trên tàu bay mang quốc tịch Việt Nam, tàu biển mang cờ quốc tịch Việt Nam có năng lực trách nhiệm hành chính cũng là chủ thể VPHC trừ trường hợp điều ước quốc tế mà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên có quy định khác. 1.1.3. Phân loại vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại Hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại rất đa dạng. Theo Luật Thương mại năm 2005 thì vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại có thể chia thành các loại sau [21]: Thứ nhất, các hành vi vi phạm quy định về đăng ký kinh doanh; giấy phép kinh doanh của thương nhân; thành lập và hoạt động của Văn phòng đại diện, Chi nhánh của thương nhân Việt Nam và của thương nhân nước ngoài Thứ hai, các hành vi vi phạm quy định về hàng hóa, dịch vụ kinh doanh trong nước và hàng hóa, dịch vụ xuất khẩu, nhập khẩu; tạm nhập, tái xuất, tạm xuất, tái nhập; chuyển khẩu; quá cảnh; Thứ ba, các hành vi vi phạm chế độ thuế, hóa đơn, chứng từ, sổ và báo cáo kế toán; Thứ tư, các hành vi vi phạm quy định về giá hàng hóa, dịch vụ; Thứ năm, các hành vi vi phạm quy định về ghi nhãn hàng hóa lưu thông trong nước và hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu; Thứ sáu, các hành vi buôn lậu, kinh doanh hàng nhập lậu, buôn bán hàng giả hoặc nguyên liệu, vật liệu phục vụ cho sản xuất hàng giả, kinh doanh trái phép; Thứ bảy, các hành vi vi phạm các quy định liên quan đến chất lượng hàng hóa, dịch vụ kinh doanh trong nước và hàng hóa, dịch vụ xuất khẩu, nhập khẩu; Thứ tám, các hành vi gian lận, lừa dối khách hàng khi mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ; 12
19. Thứ chín, các hành vi vi phạm các quy định liên quan đến bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng; Thứ mười, các hành vi vi phạm quy định về quyền sở hữu trí tuệ đối với hàng hóa, dịch vụ kinh doanh trong nước và xuất khẩu, nhập khẩu; Thứ mười một, các hành vi vi phạm quy định về xuất xứ hàng hóa; Thứ mười hai, các hành vi vi phạm khác trong hoạt động thương mại theo quy định của pháp luật. 1.2. Xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại 1.2.1. Khái niệm, vai trò của xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại Theo từ điển Luật học, xử phạt vi phạm hành chính là: “Hành vi của cơ quan nhà nước, nhà chức trách có thẩm quyền áp dụng chế tài hành chính để xử lý đối với hành vi vi phạm pháp luật không thuộc phạm vi các tội hình sự đã được quy định trong Bộ luật hình sự, và do các cá nhân, cơ quan hay tổ chức thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý” [29]. Các cơ quan có thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính gồm có: Ủy ban nhân dân các cấp, cơ quan Cảnh sát, Bộ đội Biên phòng, Hải quan, Kiểm lâm, Thuế vụ, Quản lý thị trường. Những cá nhân có quyền ra quyết định xử phạt hành chính là thủ trưởng các cơ quan nói trên và cán bộ, chiến sĩ Cảnh sát nhân dân, Bộ đội Biên phòng, nhân viên Hải quan, Kiểm lâm, Thuế vụ, Thanh tra viên thực hiện chức năng thanh tra nhà nước chuyên ngành đang thi hành công vụ theo các hình thức xử phạt hành chính do luật định. Hoạt động xử phạt vi phạm hành chính chủ yếu do các cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền theo quy định của pháp luật thực hiện và do đó được áp dụng theo thủ tục hành chính được quy định bởi các quy phạm thủ tục hành chính. Vì vi phạm hành chính là những vi phạm nhỏ và phổ biến nên việc xử phạt vi phạm hành chính không theo thủ tục tư pháp như đối với truy cứu trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự, mà theo thủ tục hành chính và 13
20. chủ yếu do các cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền thực hiện. Tuy nhiên, không phải bất kỳ cơ quan quản lý nhà nước nào cũng có thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính mà chỉ có một số cơ quan nhất định trong số đó được nhà nước trao quyền hạn này. Hoạt động xử phạt vi phạm hành chính, cũng như việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế hành chính (bao gồm: các hình thức xử phạt vi phạm hành chính, các biện pháp khắc phục hậu quả, các biện pháp ngăn chặn vi phạm và đảm bảo việc xử phạt vi phạm hành chính ) nằm ngoài hoạt động xét xử của Tòa án. Như vậy, hoạt động xử phạt vi phạm hành chính chỉ có thể diễn ra khi có vi phạm hành chính và đây là một hoạt động cưỡng chế mang tính quyền lực nhà nước. Hoạt động này là việc áp dụng các hình thức xử phạt và các biện pháp cưỡng chế hành chính đối với cá nhân, tổ chức vi phạm hành chính. Nói cách khác, thực chất của xử phạt vi phạm hành chính là việc áp dụng các chế tài xử phạt hành chính và các biện pháp cưỡng chế hành chính khác do cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền tiến hành đối với cá nhân, tổ chức vi phạm hành chính theo quy định của pháp luật. Pháp lệnh xử lý vi phạm hành chính 2002 định nghĩa khái niệm xử phạt vi phạm hành chính như sau: “Xử phạt vi phạm hành chính được áp dụng đối với cá nhân, cơ quan, tổ chức (sau đây gọi chung là cá nhân, tổ chức) có hành vi cố ý hoặc vô ý vi phạm các quy định của pháp luật về quản lý nhà nước mà không phải là tội phạm và theo quy định của pháp luật phải bị xử phạt hành chính” [33]. Xử phạt vi phạm hành chính là hoạt động cưỡng chế hành chính mang tính quyền lực nhà nước phát sinh khi có vi phạm hành chính, biểu hiện ở việc áp dụng các chế tài hành chính do các chủ thể có thẩm quyền thực hiện theo quy định của pháp luật. Đối với mỗi vi phạm hành chính, cá nhân tổ chức vi phạm phải chịu một trong các hình thức xử phạt chính: phạt cảnh cáo; phạt tiền. Tùy theo tính chất, mức độ vi phạm, cá nhân, tổ chức vi phạm hành chính còn có thể bị áp dụng một hoặc các hình thức xử 14
21. phạt bổ sung như: tước quyền sử dụng giấy phép, chứng chỉ hành nghề; tịch thu tang vật, phương tiện được sử dụng để vi phạm hành chính. Ngoài ra, các cá nhân, tổ chức vi phạm hành chính còn có thể bị áp dụng một hoặc nhiều biện pháp khắc phục hậu quả do hành vi vi phạm hành chính gây ra nhằm khôi phục lại tình trạng ban đầu. Có thể nói đây không phải là những biện pháp mang tính chất xử phạt. Về bản chất pháp lý, biện pháp xử phạt khác với biện pháp khắc phục hậu quả. Biện pháp xử phạt là biện pháp gây thiệt hại cho lợi ích vốn có (là tiền đối với biện pháp phạt tiền hoặc tinh thần đối với biện pháp phạt cảnh cáo) của đối tượng vi phạm. Còn biện pháp khắc phục hậu quả chỉ là buộc đối tượng vi phạm phải khôi phục lại tình trạng ban đầu của những tài sản, đồ vật, hiện tượng, quan hệ mà vi phạm đã làm thay đổi do hành vi trái pháp luật. Như vậy, có thể thấy khái niệm “ Xử phạt vi phạm hành chính” trong pháp lệnh là không chính xác, mà đó là khái niệm “Xử lý vi phạm hành chính”. Đến Luật xử lý vi phạm hành chính 2012, khái niệm xử phạt vi phạm hành chính được định nghĩa như sau: “Xử phạt vi phạm hành chính là việc người có thẩm quyền xử phạt áp dụng hình thức xử phạt, biện pháp khắc phục hậu quả đối với cá nhân, tổ chức thực hiện hành vi vi phạm hành chính theo quy định của pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính” [37]. Như vậy, có thể thấy khái niệm xử phạt vi phạm hành chính trong Luật xử lý vi phạm hành chính đã có sự tách bạch giữa các hình thức xử phạt và các biện pháp khắc phục hậu quả đối với cá nhân, tổ chức vi phạm hành chính. Điều này cho thấy sự rõ ràng, cụ thể về khái niệm xử phạt vi phạm hành chính trong Luật xử lý vi phạm hành chính 2012 so với Pháp lệnh xử lý vi phạm hành chính 2002. Tương tự như vậy, có thể hiểu xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại là: Việc các cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền áp dụng những biện pháp cưỡng chế hành chính (gồm các hình thức xử phạt vi phạm hành chính; các biện pháp khắc phục hậu quả; các biện pháp ngặn chặn vi 15
22. phạm hành chính và đảm bảo việc xử phạt vi phạm hành chính) đối với những cá nhân, tổ chức thực hiện vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại nhằm đảm bảo trật tự và kỷ luật trong quản lý nhà nước về thương mại , theo thủ tục do pháp luật quy định. Do đó, có thể đưa ra định nghĩa: Xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại là hoạt động cưỡng chế nhà nước do cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền tiến hành nhằm áp dụng các hình thức xử phạt hành chính phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi vi phạm đối với cá nhân, tổ chức có hành vi vi phạm quy định của pháp luật hành chính về thương mại. Xử phạt vi phạm hành chính có vai trò quan trọng và to lớn, nó là phương tiện, công cụ không thể thiếu để duy trì, bảo vệ trật tự xã hội, tạo điều kiện ổn định và định hướng cho sự phát triển xã hội. Ở đây, vai trò của xử phạt vi phạm hành chính chỉ được xem xét trong lĩnh vực thương mại đó là: Thứ nhất, thông qua việc áp dụng các biện pháp xử phạt vi phạm hành chính có tác dụng to lớn để giáo dục ý thức pháp luật cho chủ thể vi phạm và những người khác về sự đúng đắn, công bằng, hợp đạo đức của biện pháp được áp dụng, giáo dục cho mọi công dân tri thức pháp luật, tình cảm pháp luật, tâm trạng tích cực đối với nhà nước, đối với pháp luật, hình thành ở họ lối sống tuân theo pháp luật. Qua đó, bảo đảm trật tự pháp luật nói chung, trật tự quản lý nhà nước trong lĩnh vực thương mại. Xử phạt vi phạm hành chính có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ các quy tắc, nguyên tắc được xác định trong các quy phạm pháp luật hành chính, trong những trường hợp có thể thì khôi phục lại hiện trạng ban đầu đã bị thay đổi do các chủ thể vi phạm hành chính về thương mại gây ra. Thứ hai, xử phạt vi phạm hành chính có vai trò quan trọng trong việc phòng ngừa các vi phạm của các chủ thể. Thông qua việc xử lý các hành vi vi phạm và tác dụng giáo dục của biện pháp trách nhiệm được áp dụng pháp luật 16