Luận văn Xử lý tài sản bảo đảm theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Xử lý tài sản bảo đảm theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HUY PHỤC XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số: 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. NGUYỄN VĂN LUYỆN HÀ NỘI – 2016
2. LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn đến quý Thầy Cô đã tham gia giảng dạy, hỗ trợ nghiên cứu tại Học viện khoa học xã hội vì sự hỗ trợ, hướng dẫn tận tình và khích lệ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu để có cơ sở hoàn thành luận văn này. Đặc biệt, tôi xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc và sự cảm kích đến “PGS. TS. Nguyễn Văn Luyện”, nguyên Tổng Cục trưởng Tổng cục Thi hành án dân sự, Bộ Tư pháp, nguyên Hiệu trưởng Đại Học Luật Thành phố Hồ Chí Minh đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong thời gian hoàn thành luận văn. Mặc dù đã có nhiều cố gắng để thực hiện đề tài một cách hoàn chỉnh nhất. Song do buổi đầu mới làm quen với công tác nghiên cứu khoa học, tiếp cận với thực tế pháp lý cũng như hạn chế về kiến thức và kinh nghiệm nên không thể tránh khỏi những thiếu sót nhất định mà bản thân chưa thấy được. Tôi rất mong được sự góp ý của quý Thầy, Cô giáo và các bạn đồng nghiệp để khoá luận được hoàn chỉnh hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn!
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ “ Xử lý tài sản bảo đảm theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh” hoàn toàn do tôi thực hiện. Các đoạn trích dẫn và số liệu trong luận văn đều được dẫn nguồn và có độ chính xác cao nhất trong phạm vi hiểu biết của tôi. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 30/07/2016 Tác giả Nguyễn Huy Phục
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM 6 1.1. Tài sản bảo đảm 6 1.2. Phương thức xử lý tài sản bảo đảm 15 1.3. Kinh nghiệm xử lý tài sản bảo đảm một số quốc gia trên thế giới 21 Chương 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 27 2.1. Quy định của pháp luật Việt Nam về xử lý tài sản bảo đảm 27 2.2. Thực trạng hoạt động xử lý tài sản thế chấp là bất động sản 34 Chương 3: MỘT SỐ KIẾN NGHỊ VÀ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM 59 3.1. Định hướng hoàn thiện các quy định pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm 59 3.2. Một số kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm 60 3.3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả trong xử lý tài sản bảo đảm 68 KẾT LUẬN 70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 71
5. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giao dịch dân sự diễn ra hàng ngày hàng giờ trong đời sống xã hội, đặc biệt là trong thời đại nền kinh tế toàn cầu hiện nay. Trên thế giới nói chung cũng như tại Việt Nam nói riêng, việc bảo đảm các hoạt động giao dịch dân sự diễn ra ổn định, chặt chẽ là một vấn đề hết sức quan trọng. Một trong các nội dung nhằm bảo đảm trật tự ổn định của giao dịch dân sự chính là quy định pháp luật về giao dịch bảo đảm. Giao dịch bảo đảm đã xuất hiện từ thời kì La Mã, là một trong những biện pháp hữu hiệu của Đế chế La Mã trong việc ổn định giao dịch dân sự. Việt Nam chúng ta cùng với công cuộc xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thì pháp luật về giao dịch dân sự cũng ngày càng được hoàn thiện và phát triển, mà ở đó nội dung về giao dịch bảo đảm cũng được đề cập rõ ràng hơn từ Pháp lệnh hợp đồng dân sự năm 1991. Quy định về giao dịch bảo đảm mang lại rất nhiều lợi ích cho hoạt động giao dịch dân sự. Một vấn đề được đặt ra đó chính là câu chuyện xử lý tài sản bảo đảm (sau đây cụm từ “tài sản bảo đảm” được viết tắt là “TSBĐ”). Bởi lẽ, suy cho cùng, mục đích của giao dịch bảo đảm chính là bảo đảm bên có nghĩa vụ thực hiện nghĩa vụ của mình, TSBĐ chính là sự ràng buộc của bên có nghĩa vụ. Có thể thấy được, sự cam kết thông qua TSBĐ giúp cho bên có quyền an tâm hơn trong giao dịch, còn bên có nghĩa vụ cũng chứng minh được thiện chí của mình. Chính nhờ đó, phần nào góp phần vào sự ổn định của giao dịch dân sự. Trên thực tế, sau khi các bên cam kết với nhau, nhưng sau đó, vì một lí do nào đó, có thể khách quan hoặc chủ quan mà các bên không thực hiện đúng quyền và nghĩa vụ của mình. Một trong các trường hợp đó là bên có nghĩa vụ không thực hiện đúng nghĩa vụ của mình như cam kết, dẫn đến phải xử lý TSBĐ để thực hiện nghĩa vụ cho bên có quyền. Có thể nói, quyền xử lý TSBĐ là quyền cơ bản của bên nhận bảo đảm được pháp luật bảo vệ. Mặc dù pháp luật đã có các các quy định cụ thể nhằm định hướng cho các chủ thể trong quá trình thực hiện hoạt động xử lý tài sản nhưng không thể tránh khỏi những sai sót trong hệ thống pháp luật. Điều này không những 1
6. gây khó khăn cho chủ thể có tài sản, người có quyền mà còn khó khăn cho cả người thực thi cũng như cơ quan phụ trách. Chính vì lẽ đó, dưới góc độ là một học viên Cao học, người bước chân tập tễnh vào công cuộc nghiên cứu khoa học, tôi chọn đề tài “ Xử lý tài sản bảo đảm theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn Tp. Hồ Chí Minh”. Việc nghiên cứu giúp tôi có cơ hội tìm hiểu, học hỏi, nghiên cứu chuyên sâu về quá xử lý TSBĐ theo pháp luật Việt Nam cũng như pháp luật thế giới nhằm góp công hoàn thiện pháp luật Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Pháp luật về giao dịch bảo đảm đã được định hình rõ ràng từ Pháp lệnh hợp đồng dân sự 1991, trải qua các mốc thời gian quan trọng, pháp luật về giao dịch bảo đảm ngày càng được hoàn thiện. Trong đó, vấn đề xử lý tài sản bảo đảm ngày càng quy định rõ ràng hơn. Đáp ứng nhu cầu thực tiễn áp dụng về nghiên cứu cũng như quá trình xử lý TSBĐ, đã có nhiều tác giả nghiên cứu vấn đề trên. Trong số đó chúng ta có thể kể đến các công trình tiêu biểu sau: - Luận văn Thạc sĩ “ Pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các tổ chức tín dụng – Thực trạng và hướng hoàn thiện” của tác giả Trần Thị Thụy Anh, năm 2006. Luận văn này tập trung làm rõ một số vấn đề lý luận và xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các tổ chức tín dụng. Nêu các vấn đề về thực trạng xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các tổ chức tín dụng và hướng hoàn thiện. - Luận văn thạc sĩ “ Cơ sở pháp lý để xử lý tài sản bảo đảm nhằm thu hồi nợ cho các ngân hàng thương mại” của tác giả Vũ Thị Kim Oanh, năm 2009. Luận văn phân tích những quy định pháp luật hiện hành về xử lý tài sản bảo đảm để thu hồi nợ cho các ngân hàng thương mại, nêu lên những bất cập chủ yếu của pháp luật về bảo vệ quyền thu hồi nợ của các ngân hàng thương mại và giải pháp hoàn thiện. - Luận văn Thạc sĩ “ Xử lý tài sản có đăng ký giao dịch bảo đảm để thu hồi nợ cho các tổ chức tín dụng theo pháp luật Thi hành án dân sự từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh” của tác giả Phạm Nguyễn Đức Tài, năm 2014. Luận văn này tập trung làm rõ những vấn đề lý luận về thi hành án dân sự và hoạt động, nguyên tắc 2
7. xử lý tài sản có đăng ký giao dịch bảo đảm, phân tích thực trạng vấn đề xử lý và kiến nghị một số nội dung hoàn thiện. Ngoài ra còn có một số bài viết về xử lý TSBĐ như: “ Vấn đề xử lý vật chứng là tài sản bảo đảm tiền vay nhìn từ một vụ án” của tác giả Đỗ Hồng Thái đăng trên Cổng thông tin điện tử Ngân hàng Nhà nước Việt Nam năm 2007; “ Xử lý tài sản bảo đảm: Cần hành lang pháp lý đồng bộ” của tác giả Hồ Quang Huy đăng trên website: lang-phap-ly-dong-bo-131467.html ngày 07/10/2015; “ Một số giải pháp xử lý tài sản bảo đảm tiền vay hiện nay” của tác giả Nguyễn Tiến Đông đăng trên Tạp chí Ngân hàng số 17/2015. Các bài viết tập trung phân tích các vấn đề xung quanh việc xử lý tài sản bảo đảm. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 3.1.Mục đích nghiên cứu Luận văn nhằm hướng tới làm rõ các vấn đề pháp lý xoay quanh câu chuyện xử lý TSBĐ để người đọc có thể nắm rõ quy định pháp luật liên quan, từ đó có những định hướng chính xác trong quá trình nghiên cứu cũng như thực hiện giao dịch trên thực tế. 3.2.Nhiệm vụ nghiên cứu So sánh với một số quan điểm của các quốc gia khác liên quan đến xử lý TSBĐ, từ đó trình bày một số nhận định, phân tích những ưu điểm cũng như hạn chế của pháp luật Việt Nam cũng như trong quá trình thực thi pháp luật. Dựa trên những cơ sở đó, đưa ra một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật xử lý TSBĐ trong hệ thống pháp luật Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Các quan hệ phát sinh trong quá trình xử lý TSBĐ bao gồm: lý thuyết về TSBĐ, các phương thức xử lý tài sản, trình tự thủ tục xử lý tài sản 4.2. Phạm vi nghiên cứu 3
8. Với sự hạn chế về thời gian cũng như không gian, luận văn chủ yếu tập trung nghiên cứu hệ thống pháp luật Việt Nam liên quan đến nội dung đề tài, cùng với đó là nghiên cứu một số nội dung pháp luật các nước trên thế giới liên quan. Vấn đề xử lý tài sản bảo đảm có nội hàm khá rộng, bao gồm xử lý nhiều loại tài sản bảo đảm cũng như có nhiều hình thức bảo đảm khác nhau, vì vậy, dưới góc độ luận văn ở trình độ thạc sĩ, tác giả chỉ tập trung sâu vào vấn đề xử lý tài sản thế chấp là bất động sản. Ngoài ra, luận văn được hoàn thành dựa trên cơ sở phân tích các số liệu thống kê thực tiễn hoạt động, các hồ sơ cụ thể tại Thành phố Hồ Chí Minh từ Tòa án, cơ quan Thi hành án, Trung tâm bán Đấu giá, Công ty Bán Đấu giá, Sở Tư pháp Tp. Hồ Chí Minh về xử lý TSBĐ. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn vận dụng các quan điểm biện chứng và duy vật của Chủ nghĩa Mác - Lê Nin vào điều kiện thực tiễn ở nước ta. Phân tích điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội, giáo dục để thấy được sự tác động của vấn đề trên đến quá trình xử lý TSBĐ. Luận văn sử dụng các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về kinh tế, văn hóa, chính trị, các chính sách về phát triển kinh tế theo từng giai đoạn và các văn bản khác có liên quan. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Dựa vào các phương pháp nghiên cứu khoa học nói chung, khoa học pháp lý nói riêng, người viết sử dụng các phương pháp phân tích, so sánh, đối chiếu, thống kê, tổng hợp và các phương pháp khác để giải quyết vấn đề dưới góc độ lý luận cũng như góc độ thực tiễn. 6. Ý nghĩa của luận văn Mỗi đề tài nghiên cứu đều đem lại những giá trị đặc biệt ý nghĩa đối với người thực hiện đề tài, người viết muốn góp phần vào công cuộc hoàn thiện pháp luật Việt Nam nói chung, cũng như hoàn thiện pháp luật về xử lý TSBĐ nói riêng. Cũng mong muốn đề tài này sẽ trở thành tài liệu học tập cho các thế hệ say mê khoa học pháp lý và làm tài liệu tham khảo cho các chủ thể trực tiếp tham gia vào các 4
9. mối quan hệ liên quan đến giao dịch bảo đảm, các cá nhân, tổ chức thực hiện xử lý TSBĐ. Nhằm mục đích hạn chế những rủi ro có thể xảy ra, góp phần bảo về quyền lợi của các chủ thể yếu thế có thể bị lợi dụng, mang lại sự ổn định trong trật tự kinh tế, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế đất nước. 7. Cơ cấu của luận văn Cấu trúc của đề tài được xây dựng bao gồm các phần: Phần mở đầu, nội dung chính, kết luận. Trong đó, nội dung chính của đề tài có cấu trúc gồm ba chương: Nội dung Chương 1: trình bày những lý luận chung về xử lý TSBĐ. Chương này đưa ra các khái niệm xử lý tài sản bảo đảm, khái niệm, đặc điểm TSBĐ, các loại TSBĐ, nguyên tắc xử lý TSBĐ, các phương pháp xử lý TSBĐ, pháp luật một số nước về xử lý TSBĐ. Nội dung Chương 2: trình bày những thực trạng hoạt động xử lý TSBĐ theo pháp luật Việt Nam. Trong chương 2, luận văn sẽ phân tích các quy định của pháp luật Việt Nam qua từng giai đoạn lịch sử phát triển pháp luật, sau đó phân tích kĩ các quy định hiện hành về xử lý tài sản thế chấp là bất động sản gắn liền với thực tiễn tại Thành phố Hồ Chí Minh. Đồng thời, luận văn cũng đưa ra những bất cập của quy định pháp luật có liên quan. Nội dung Chương 3: luận văn đề xuất một số kiến nghị, giải pháp nhằm giải quyết những bất cập ở Chương 2, góp phần hoàn thiệt các quy định pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm. 5
10. Chương 1 LÝ LUẬN CHUNG VỀ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM 1.1. Tài sản bảo đảm 1.1.1.Khái niệm, đặc điểm tài sản bảo đảm 1.1.1.1.Khái niệm tài sản bảo đảm Giao dịch dân sự diễn ra hàng ngày hàng giờ trong đời sống của con người. Các bên trong giao dịch dân sự đều mong muốn bảo vệ lợi ích của mình, tuy nhiên, không phải lúc nào mọi giao dịch cũng diễn ra trọn vẹn và đúng như mong muốn của các bên vì các lí do khách quan và chủ quan khác nhau. Để bảo đảm các bên thực hiện đúng nghĩa vụ của mình, các bên đã cùng nhau thiết lập các quan hệ giao dịch có bảo đảm. Các giao dịch có bảo đảm dù tồn tại bằng nhiều hình thức khác nhau nhưng đều gắn liền với việc các bên bảo đảm thực hiện nghĩa vụ bằng tài sản của mình. Chính vì lẽ đó, TSBĐ là một trong những nội dung mà người nghiên cứu cần phải nắm thật chắc khi nghiên cứu về giao dịch bảo đảm. “Tài sản“ dựa theo từ điển tiếng Việt có nghĩa là “của cải vật chất dùng để sản xuất hoặc tiêu dùng”[62]. Trong đề tài nghiên cứu về Tài sản trong Luật Dân sự Việt Nam thì tác giả Nguyễn Ngọc Điện cho rằng tài sản có thể hiểu theo hai cách[25]: (i) về phương diện pháp lý, tài sản là của cải được con người sử dụng, (ii) trong ngôn ngữ thông dụng, tài sản là một vật được con người sử dụng, một vật cụ thể, nhận biết được bằng các giác quan tiếp xúc. Theo cách hiểu của tác giả Nguyễn Ngọc Điện thì ta có thể thấy được, dù dưới cách hiểu nào thì tài sản cũng gắn liền trong mối tương quan với con người. Bộ luật dân sự 2005 (sau đây cụm từ “Bộ luật dân sự” được viết tắt là “BLDS”) nước ta không định nghĩa tài sản là gì, mà sử dụng phương pháp liệt kê tài sản bao gồm vật, tiền, giấy tờ có giá và các quyền tài sản. Cách thức liệt kê tài sản như vậy phần nào hạn chế giới hạn về phạm vi tài sản về mặt thực tế. “Bảo đảm” theo định nghĩa của từ điển tiếng Việt thì bảo đảm có thể là danh từ, động từ, tính từ tùy vào vị trí đứng của nó trong câu. Dưới góc độ cụm từ bảo đảm trong cụm TSBĐ thì từ bảo đảm lúc này đang ở trạng thái là một danh từ mang nghĩa là sự thực hiện được hoặc giữ được. Từ phân tích trên ta có thể hiểu đơn giản TSBĐ là tài sản được 6
11. dùng để bảo đảm sự thực hiện một công việc nào đó. Trong BLDS hiện hành không đưa ra định nghĩa TSBĐ là gì. Nhưng thông qua các hình thức của giao dịch bảo đảm chúng ta có thể phần nào hiểu đượcTSBĐ là tài sản của bên bảo đảm dùng để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự cho bên có quyền. “Tài sản bảo đảm là tài sản mà bên bảo đảm dùng để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự đối với bên nhận bảo đảm”[21]. Ở đây, nhà làm luật kết hợp tính chất của việc bảo đảm và pháp luật về tài sản nói chung để giải thích khái niệm TSBĐ. Trong nghị định 11/2012/NĐ-CP về sửa đổi, bổ sung một số điều của nghị định số 163/2006/NĐ-CP ngày 29/12/2006 của chính phủ về giao dịch bảo đảm có đưa ra một định nghĩa mới về TSBĐ như sau: “ Tài sản bảo đảm là tài sản hiện có hoặc tài sản hình thành trong tương lai mà pháp luật không cấm giao dịch”. Với cách định nghĩa này, nhà làm luật đã bỏ qua vai trò của TSBĐ mà chỉ chú ý đến sự tồn tại của TSBĐ. Chúng ta cần lưu ý nghị định 11/2012/NĐ-CP sửa đổi bổ sung khoản 1 điều 4 nghị định 163/2006/NĐ-CP để đưa ra một định nghĩa mới về TSBĐ, mà hoàn toàn không điều chỉnh cách giải thích từ ngữ tại khoản 7 điều 3 nghị định 163/2006/NĐ-CP. Từ các phân tích trên, tác giả cho rằng có thể định nghĩa TSBĐ như sau: “ Tài sản bảo đảm là tài sản hiện có hoặc tài sản hình thành trong tương lai mà pháp luật không cấm giao dịch được bên bảo đảm dùng để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự đối với bên nhận bảo đảm”. 1.1.1.2. Đặc điểm tài sản bảo đảm Thứ nhất, TSBĐ phải thuộc sở hữu hợp pháp của bên bảo đảm. Đây là đặc điểm quan trọng nhất của TSBĐ, bởi không ai có thể dùng tài sản thuộc quyền sở hữu của người khác để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ. Nó xuất phát từ quyền định đoạt của chủ sở hữu, đây là một trong ba quyền cơ bản của chủ sở hữu tài sản. Chủ sở hữu tài sản được toàn quyền quyết định số phận tài sản của họ, trừ một số trường hợp đặc thù mà pháp luật cần hạn chế quyền này. Thứ hai, TSBĐ không có tranh chấp về quyền sở hữu. Mặc dù BLDS 2005 không quy định rõ tài sản đang tranh chấp có được thế chấp hay không, nhưng tại điểm b khoản 1 Điều 188 Luật đất đai 2013 có quy định điều kiện thế chấp quyền 7
12. sử dụng là đất không có tranh chấp. Hay tại điểm b khoản 1 điều 118 Luật nhà ở 2014 cũng đề cập điều kiện giao dịch của nhà ở là không thuộc diện đang có tranh chấp, khiếu nại, khiếu kiện về quyền sở hữu. Xuất phát từ việc bảo đảm quyền lợi cho bên nhận bảo đảm, là bên có quyền và lợi ích gắn liền với TSBĐ nên quy định trên là hoàn toàn hợp lý. Trên thực tế, tòa cũng đã tuyên vô hiệu các hợp đồng thế chấp tài sản khi tài sản thế chấp đang bị tranh chấp. Thứ ba, TSBĐ là tài sản phải được phép giao dịch. Theo quy định tại điều 10 nghị định 163/2006/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung bởi nghị định 11/2012/NĐCP có quy định tài sản được phép giao dịch là tài sản không bị cấm giao dịch theo quy định của pháp luật tại thời điểm xác lập giao dịch bảo đảm. Bởi lẽ, nếu tài sản không được giao dịch thì mất đi ý nghĩa mục đích việc bảo đảm thực hiện nghĩa vụ. Tài sản không được giao dịch thì mất đi giá trị hợp pháp của tài sản mang lại cho chủ sở hữu. 1.1.2. Hình thức của tài sản bảo đảm 1.1.2.1. Tài sản bảo đảm dùng để cầm cố Trước đây, BLDS 1995 dựa vào các tiêu chí: (i) tài sản là động sản hay bất động sản, (ii) chủ thể giữ tài sản cầm cố để phân biệt giữa tài sản cầm cố và tài sản thế chấp[37]. Cách phân định dựa trên các tiêu chí này đã bộc lộ nhiều khuyết điểm, không phù hợp với thực tế giao dịch trong đời sống xã hội vì có những tài sản là động sản nhưng có thể vừa thế chấp vừa cầm cố như: tàu biển, tàu bay Các tiêu chí trên khiến cho người nghiên cứu cũng như áp dụng khó phân định đó là tài sản cầm cố hay tài sản thế chấp. BLDS 2005 đã khắc phục nhược điểm của BLDS 1995 về cách thức phân định giữa biện pháp cầm cố và biện pháp thế chấp, theo đó, biện pháp cầm cố thì tài sản cầm cố phải giao cho bên nhận cầm cố, còn thế chấp thì không phải chuyển giao tài sản cho bên nhận thế chấp. Đặc thù của TSBĐ dùng để cầm cố là phải chuyển giao cho bên nhận cầm cố nên tài sản cầm cố phải là tài sản hiện hữu, có thực, điều đó đồng nghĩa với việc tài sản cầm cố không thể là tài sản hình thành trong tương lai. Hơn nữa, nếu tài sản cầm cố phải chuyển giao cho bên nhận cầm cố thì tài sản cầm cố phải là động sản thì mới phù hợp với tiêu chí chuyển 8
13. giao cho bên nhận cầm cố, bởi nếu một bên cầm cố tài sản là bất động sản thì khả năng chuyển giao tài sản cầm cố cho bên nhận cầm cố là một “dấu hỏi lớn” cho các bên tham gia giao dịch. Bên cầm cố cũng cần lưu ý rằng, vì tính chất chuyển giao tài sản nên khi đã chuyển giao tài sản cầm cố cho bên nhận cầm cố thì bên cầm cố không thể dùng tài sản đó để thực hiện các giao dịch cầm cố khác sau thời điểm chuyển giao tài sản cầm cố lần đầu. Tài sản cầm cố không thuộc đối tượng buộc phải đăng ký giao dịch bảo đảm nhưng nếu các bên có nhu cầu thì vẫn có thể đăng ký. Nội dung cầm cố tài sản được quy định tại BLDS 2015 từ Điều 309 đến Điều 316. Tài sản cầm cố tuy phải giao cho bên nhận cầm cố, nhưng không có nghĩa bên cầm cố mất đi các đặc quyền sở hữu tài sản, vì thế mặc dù nắm giữ tài sản nhưng bên nhận cầm cố không được bán, trao đổi, tặng cho, cho thuê, cho mượn tài sản cầm cố và không được đem tài sản cầm cố để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ khác, cũng như không được khai thác các lợi ích kinh tế từ tài sản này nếu không được bên cầm cố đồng ý, và trong trường hợp nếu như bên cầm cố đồng ý cho bên nhận cầm cố được sử dụng tài sản thì cũng không được khai thác các lợi ích kinh tế từ tài sản này nếu không được bên cầm cố đồng ý. Ngoài ra, bên nhận cầm cố cũng phải có trách nhiệm bảo quản tài sản cầm cố cho bên nhận cầm cố, nếu làm hư hỏng do lỗi của mình thì bên nhận cầm cố phải bồi thường cho bên cầm cố. Để bảo vệ bên nhận cầm cố, pháp luật quy định bên cầm cố phải thông báo cho bên nhận cầm cố biết về quyền của người thứ ba đối với tài sản cầm cố, nếu trong trường hợp bên cầm cố cố tình che giấu về quyền của người thứ ba, thì bên nhận cầm cố có quyền hủy bỏ hợp đồng cầm cố và yêu cầu bên cầm cố bồi thường thiệt hại cho mình. 1.1.2.2. Tài sản bảo đảm dùng để thế chấp Tài sản thế chấp là tài sản thuộc quyền ở hữu của bên thế chấp dùng để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ với bên nhận thế chấp. Khác hoàn toàn so với quy định tại BLDS 1995, theo quy định của pháp luật hiện hành tài sản thế chấp đương nhiên do bên thế chấp giữ, trong một số trường hợp nếu bên nhận thế chấp muốn bên thứ ba 9
14. giữ tài sản thế chấp thì phải thỏa thuận với bên thế chấp. Trong trường hợp bên thứ ba giữ tài sản thế chấp thì bên thứ ba có một số quyền lợi và lợi ích nhất định đối với tài sản thế chấp[38]. Nội dung về thế chấp được kế thừa từ BLDS 2005 được quy định rõ tại BLDS 2015 từ Điều 317 đến Điều 334. Chính vì đặc điểm không phải chuyển giao tài sản cho bên nhận thế chấp nên có thể suy ra rằng các loại tài sản thế chấp nhiều hơn các loại tài sản cầm cố. Tài sản thế chấp là bất động sản hoặc động sản có vật phụ thì khi thế chấp đương nhiên các vật phụ của bất động sản hoặc động sản sẽ thuộc tài sản thế chấp nếu như các bên không có thỏa thuận gì khác. Nếu bên thế chấp không muốn vật phụ của động sản hoặc bất động sản thuộc tài sản thế chấp thì khi kí kết hợp đồng thế chấp phải thỏa thuận rõ trong hợp đồng rằng vật phụ không phải là tài sản thế chấp.Trong trường hợp tài sản thế chấp đang cho thuê thì hoa lợi, lợi tức thu được từ việc cho thuê về nguyên tắc sẽ thuộc tài sản của bên thế chấp, bởi tài sản thế chấp vẫn đang thuộc quyền sở hữu của bên thế chấp, hơn nữa, tài sản thế chấp không phải chuyển giao cho bên nhận thế chấp nên bên thế chấp hoàn toàn đầy đủ khả năng khai thác công năng tài sản thế chấp để thu lợi. Hoa lợi, lợi tức từ việc cho thuê chỉ trở thành tài sản thế chấp khi bên thế chấp và bên nhận thế chấp có thỏa thuận đó, hoặc pháp luật có quy định. Tài sản thế chấp được bảo hiểm thì khoản tiền bảo hiểm thuộc tài sản thế chấp. Điều này có nghĩa nếu điều kiện bảo hiểm phát sinh thì khoản tiền bảo hiểm cho tài sản thế chấp sẽ trở thành tài sản thế chấp, nếu tài sản thế chấp bị hư hỏng hoặc bị tiêu hủy thì bên nhận thế chấp phải gánh chịu rủi ro này, lúc này, nghĩa vụ của bên thế chấp trở thành nghĩa vụ không bảo đảm. Nếu số tiền chi trả bảo hiểm thấp hơn nghĩa vụ, thì phần nghĩa vụ còn lại của bên có nghĩa vụ không được miễn trừ, mà nghĩa vụ còn lại coi như là nghĩa vụ không có bảo đảm. Trong trường hợp tài sản thế chấp được chi trả bảo hiểm có giá trị lớn hơn nghĩa vụ phải thực hiện, tổ chức bảo hiểm sẽ thanh toán cho bên nhận thế chấp hay bên thế chấp, pháp luật không quy định rõ trong trường hợp này. Việc các bên thế chấp tài sản phải được lập thành văn bản, các bên có thể lựa chọn lập thành văn bản riêng hoặc ghi trong hợp đồng chính[38]. Như vậy, hiệu lực 10
15. hợp đồng trong trường hợp này có liên quan đến điều kiện về hình thức, nên ngay cả có người làm chứng trong trường hợp thỏa thuận miệng thì cũng bị vi phạm về mặt hình thức. Bởi vậy, trong trường hợp các bên có hợp đồng chính là hợp đồng miệng thì hợp đồng thế chấp vẫn phải được lập thành văn bản. Trong một số trường hợp nhất định thì hợp đồng thế chấp cần phải được công chứng, chứng thực theo quy định của pháp luật. Tài sản thế chấp phải được đăng ký giao dịch bảo đảm theo quy định pháp luật[21]. Đối với các tài sản thế chấp phải đăng kí giao dịch bảo đảm thì thời điểm có hiệu lực kể từ thời điểm đăng ký thế chấp. Đối với các tài sản thế chấp không phải đăng kí thì thời điểm có hiệu lực là thời điểm giao kết trừ trường hợp các bên có thỏa thuận về thời điểm có hiệu lực. Việc xác định thời điểm có hiệu lực hợp đồng thế chấp có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định quyền lợi đối kháng với bên thứ ba cũng như xử lý tài sản thế chấp. 1.1.2.3. Tài sản bảo đảm dùng để đặt cọc Đặt cọc là việc một bên giao cho bên kia một khoản tiền hoặc kim khí quý, đá quý hoặc các vật có giá trị khác trong một thời gian để bảo đảm giao kết hoặc thực hiện hợp đồng dân sự[38]. Vấn đề đặt cọc kế thừa BLDS 2005 được quy định tại Điều 328 BLDS 2015. Như vậy, tài sản đặt cọc phải được giao cho bên nhận đặt cọc. Việc đặt cọc cũng giao tài sản đặt cọc cho bên nhận đặt cọc giống như tài sản cầm cố và hiệu lực đặt cọc cũng như hiệu lực cầm cố tài sản là kể từ khi các bên đặt cọc chuyển giao tài sản cho bên nhận đặt cọc. Tài sản đặt cọc chỉ có thể là một khoản tiền, kim khí quý, đá quý hay một vật có giá trị xuất phát từ đặc điểm tài sản phải được giao cho bên nhận đặt cọc, hơn nữa, tài sản đặt cọc ngoài ý nghĩa của việc bảo đảm cho giao kết hoặc thực hiện hợp đồng dân sự thì còn có ý nghĩa thanh toán nếu các bên có thỏa thuận trừ vào phần nghĩa vụ. Đối với khoản tiền đặt cọc, các bên khi tham gia giao dịch đặt cọc cần nói rõ trong hợp đồng đó là khoản tiền đặt cọc, bởi có trường hợp, bên đặt cọc giao cho bên nhận đặt cọc một khoản tiền hoặc vật có giá trị khác mà không nói rõ mục đích giao sẽ rất dễ xảy ra tranh chấp giữa các bên. Để khắc phục, pháp luật có quy định, đối với trường hợp một bên trong hợp đồng giao cho bên kia một khoản tiền mà các 11
16. bên không xác định rõ là tiền đặt cọc hoặc tiền trả trước thì số tiền này được coi là tiền trả trước[21]. Bên nhận đặt cọc phải bảo quản, gìn giữ tài sản đặt cọc, không được khai thác sử dụng tài sản đó trừ trường hợp được sự đồng ý của bên đặt cọc. Bên nhận đặt cọc cũng không được xác lập giao dịch đối với tài sản đặt cọc[21]. 1.1.2.4. Tài sản bảo đảm dùng để ký cược Ký cược là việc bên thuê tài sản là động sản giao cho bên cho thuê một khoản tiền hoặc kim khí quý, đá quý hoặc các vật có giá trị khác trong một thời hạn để bảo đảm việc trả lại tài sản thuê[38]. Vấn đề ký cược được kế thừa từ BLDS 2005 được quy định tại Điều 329 BLDS 2015. Như vậy, tài sản ký cược không áp dụng đối với việc thuê tài sản là bất động sản. Cũng giống như tài sản đặt cọc, tài sản ký cược không thể là quyền tài sản. Tài sản ký cược phải được giao cho bên cho thuê tài sản nhằm bảo vệ bên cho thuê tài sản trong trường hợp bên thuê không trả lại tài sản thuê hoặc tài sản thuê bị mất. Tài sản ký cược không đương nhiên thuộc về bên cho thuê, khi bên thuê không trả lại tài sản thuê thì bên cho thuê có quyền đòi lại tài sản thuê, nếu tài sản thuê không còn thì tài sản ký cược mới thuộc về bên cho thuê. Quy định này có thể tạo rủi ro cho các bên khi có sự thay đổi về giá trị của tài sản cho thuê hoặc tài sản kí cược, dù tài sản thay đổi giá trị theo hướng nào thì các bên cũng đều không có quyền yêu cầu thanh toán chênh lệch. Chính vì lẽ đó, các bên cần phải thận trong giao kết ký cược tài sản, để bảo vệ quyền lợi của mình thì bên ký cược nên dùng tài sản có giá trị tương đương với tài sản thuê, và ngược lại, bên nhận ký cược cũng chỉ nên nhận tài sản có giá trị cao hơn hoặc bằng với giá trị tài sản cho thuê. 1.1.2.5. Tài sản bảo đảm dùng để ký quỹ Tài sản ký quỹ dùng để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ của bên có nghĩa vụ nhưng khác với biện pháp cầm cố, đặt cọc, ký cược chính là tài sản ký quỹ không không giao cho bên có quyền giữ. Và cũng khác so với biện pháp thế chấp là bên có nghĩa vụ cũng không giữ tài sản ký quỹ. Mà ở đây tài sản bao gồm một khoản tiền hoặc kim khí, đá quý hoặc các giấy tờ trị giá được bằng tiền sẽ được bên có nghĩa vụ gửi vào tài khoản bị phong tỏa tại ngân hàng để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ. 12
17. Quyền tài sản cũng không phải là đối tượng của biện pháp này. Theo tác giả, lý lẽ của sự hạn chếtrong trường hợp này xuất phát từ việc bảo đảm việc thanh toán ngay tức khắc. Bởi tài sản ký quỹ sẽ được sử dụng để thanh toán, bồi thường thiệt hại cho bên có quyền, nếu sử dụng quyền tài sản, hoặc các vật khác thì tính thanh khoản chưa thật sự được bảo đảm cho bên có quyền. Giả sử như trong trường hợp ký quỹ bằng quyền tác giả, khi phát sinh nghĩa vụ thì quyền tác giả không ngay lập tức có giá trị thanh khoản, mà phải chờ giá trị quy đổi từ quyền tác giả. Chỉ có tiền, kim khí quý, đá quý hoặc giấy tờ có giá được bằng tiền mới có giá trị thanh khoản ngay tức khắc. Ký quỹ được quy định tại Điều 330 BLDS 2015. Tài sản ký quỹ được sử dụng theo một quy trình nhất định chứ không phải khi bên có nghĩa vụ vi phạm thì tài sản ký quỹ đương nhiên thuộc về bên có quyền. Bởi lúc này, tài sản ký quỹ đang được phong tỏa tại ngân hàng, thì ít nhất, muốn được thanh toán thì bên có quyền cũng phải qua thủ tục thanh toán do ngân hàng quy định. Giá trị tài sản ký quỹ là do các bên thỏa thuận nhằm bảo đảm việc thực hiện nghĩa vụ của bên có nghĩa vụ. Pháp luật không quy định tài sản ký quỹ phải có giá trị cao hay thấp hơn nghĩa vụ, chính vì thế, bên có quyền cần lưu ý khi thỏa thuận với bên có nghĩa vụ, cần xác định rõ giá trị quyền mà mình được hưởng, bởi nếu trong trường hợp số tiền ký quỹ không đủ để thực hiện nghĩa vụ thì đương nhiên phần nghĩa vụ còn lại trở thành giao dịch không có bảo đảm. Giá trị tài sản ký quỹ trong một số trường hợp do pháp luật quy định. 1.1.2.6. Tài sản bảo đảm trong trường hợp bảo lãnh Bảo lãnh là việc người thứ ba cam kết với bên có quyền sẽ thực hiện nghĩa vụ thay cho bên có nghĩa vụ, nếu khi đến thời hạn mà bên được bảo lãnh không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ[38]. Theo đó, nội dung về bảo lãnh cũng được quy định từ Điều 335 đến Điều 343 BLDS 2015. Đối với việc bảo lãnh pháp luật không đề cập đến tài sản mà chỉ nhấn mạnh rằng bên bảo lãnh phải thực hiện nghĩa vụ thay cho bên được bảo lãnh. Nghĩa vụ ở đây có thể là một công việc hoặc tài sản nào đó. Trong trường hợp nghĩa vụ là một công việc nào đó thì bên bảo lãnh sẽ phải thực hiện thay công việc đó cho bên được bảo lãnh. Trong trường hợp 13
18. đó là nghĩa vụ về tài sản thì bên bảo lãnh phải dùng tài sản của mình để thực hiện nghĩa vụ thay cho bên được bảo lãnh. Trong trường hợp phải bồi thường thiệt hại thì bên bảo lãnh cũng phải thực hiện thay cho bên được bảo lãnh, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận rằng bên bảo lãnh không có nghĩa vụ phải thực hiện thay về tiền bồi thường thiệt hại. Như vậy, pháp luật không quy định rõ cụ thể trong trường hợp này bên bảo lãnh dùng tài sản nào để thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh, hay giới hạn phạm vi tài sản bảo lãnh, từ đó, ta có thể hiểu rằng, bên bảo lãnh phải dùng toàn bộ tài sản của mình để thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh. Theo đó, TSBĐ được xác định là toàn bộ tài sản của bên bảo lãnh tại thời điểm nghĩa vụ bảo lãnh phát sinh. Ở biện pháp bảo lãnh, bên bảo lãnh có thể dùng tài sản của mình đem cầm cố, thế chấp, ký quỹ để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh của mình. Như vậy tài sản được dùng để bảo đảm cho việc bảo đảm thực hiện một nghĩa vụ trong trường hợp này. Chúng ta cần lưu ý rằng TSBĐ trong trường hợp bảo lãnh sẽ được dùng bảo đảm thực hiện toàn bộ nghĩa vụ trong phạm vi bảo lãnh của bên bảo lãnh nên khi bên bảo lãnh còn tài sản, thì nghĩa vụ luôn luôn được bảo đảm. Nên bên bảo lãnh cần phải chú ý, toàn bộ tài sản của mình có thể bị xử lý để thực hiện thay cho nghĩa vụ của bên được bảo lãnh. Vì vậy, để bảo vệ quyền lợi của mình thì bên bảo lãnh nên thỏa thuận phạm vi bảo lãnh cũng như thời hạn bảo lãnh. Xét ra theo quy định của pháp luật về thù lao và quyền yêu cầu của bên bảo lãnh thì quyền lợi của bên bảo lãnh luôn được bảo đảm, thậm chí còn có lợi trong trường hợp bên bảo lãnh nhận được thù lao. Tuy nhiên, xét về mặt thực tế thì mọi việc có thể không phải vậy, bởi lẽ, bên được bảo lãnh chính vì không thực hiện được nghĩa vụ thì bên bảo lãnh mới phát sinh nghĩa vụ bảo lãnh, vì thế, sau đó khó lòng mà bên được bảo lãnh có tài sản để thực hiện nghĩa vụ đối với bên bảo lãnh. 1.1.2.7. Tài sản bảo đảm trong trường hợp cầm giữ tài sản Theo quy định tại BLDS 2005 thì cầm giữ tài sản là một trong những nội dung của thực hiện hợp đồng dân sự[38]. Theo đó, thì bên có quyền sẽ cầm giữ tài sản là đối tượng của hợp đồng song vụ. Như vậy, TSBĐ trong trường hợp này đang tham gia vào một mối quan hệ hợp đồng song vụ, và nó chính là đối tượng của hợp 14