Luận văn Xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Phú Thọ

Nội dung text: Luận văn Xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Phú Thọ

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HƯƠNG GIANG XÓA ÁN TÍCH THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH PHÚ THỌ Chuyên ngành : Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. HỒ SỸ SƠN HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn thạc sĩ Luật học "Xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Phú Thọ” là hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với công trình khác trong cùng lĩnh vực. Các thông tin tài liệu trình bày trong luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc. Luận văn này là công trình nghiên cứu của bản thân tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Hồ Sỹ Sơn. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về lời cam đoan này. Tác giả Nguyễn Thị Hương Giang
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ LẬP PHÁP HÌNH VIỆT NAM VỀ XÓA ÁN TÍCH 6 1.1. Khái niệm, bản chất, điều kiện, phân loại và ý nghĩa của xóa án tích 6 1.2. Khái quát lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam về xóa án tích trước khi ban hành BLHS năm 2015 19 CHƯƠNG 2. QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 2015 VỀ ÁN TÍCH 26 2.1. Quy định về đương nhiên xóa án tích 26 2.2. Quy định về xóa án tích theo quyết định của Tòa án 34 2.3. Quy định về xóa án tích trong trường hợp đặc biệt 42 2.4. Quy định về cách tính thời hạn để xóa án tích 47 CHƯƠNG 3. THỰC TIỄN XÓA ÁN TÍCH TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM XÓA ÁN TÍCH ĐÚNG 53 3.1. Thực tiễn xóa án tích tại tỉnh Phú Thọ 53 3.2.Các giải pháp bảo đảm xóa án tích đúng 70 KẾT LUẬN 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .78
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự BLTTHS : Bộ luật Tố tụng hình sự LLTP : Lý lịch tư pháp
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xóa án tích là chế định nhân đạo trong luật hình sự Việt Nam. Mục đích cuối cùng là nhằm xóa đi sợ mặc cảm của người bị kết án, động viên họ trở về cuộc sống lương thiện. Ngoài ra, xóa án tích còn có tác dụng hỗ trợ cho công tác quản lý, giáo dục người đang chấp hành hình phạt tin tưởng vào sự công bằng của xã hội đối với họ. Đúng như vậy, xóa án tích là một chế định quan trọng, thể hiện nguyên tắc nhân đạo, dân chủ XHCN và tôn trọng quyền con người được quy định trong BLHS Việt Nam.Với chế định này, Nhà nước ta đã ghi nhận sự nỗ lực cải tạo của người phạm tội nhằm xóa bỏ đi quá khứ đã từng bị kết án của mình, từ đó giúp xóa bỏ thành kiến của xã hội đối với người phạm tội, giúp họ sớm hòa nhập với cộng đồng và trở thành người có ích cho xã hội. Nội dung các nguyên tắc cơ bản của Luật hình sự Việt Nam, như: Nguyên tắc dân chủ, nguyên tắc nhân đạo của pháp luật xã hội chủ nghĩa, mà ở đó quyền con người và quyền công dân được tôn trọng và bảo vệ. Việc nghiên cứu những quy định về xóa án tích để từ đó đưa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả chế định này trong thực tiễn áp dụng là cần thiết đáp ứng yêu cầu của công cuộc đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, vì mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Nhà nước của dân, do dân và vì dân với một nền pháp luật thực sự đảm bảo sự dân chủ, công bằng và văn minh. Xóa án tích nếu không được nhận thức đúng đắn, quy định thành pháp luật và áp dụng một cách đầy đủ, thống nhất sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến các quyền về nhân thân người phạm tội, quyền con người mà Hiến pháp năm 2013 đã quy định. Mục đích của xóa án tích là khuyến khích người bị kết án chấp hành tốt các chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước sau khi chấp hành xong bản án để giúp họ tái hòa nhập với cộng đồng, ổn định cuộc sống trở thành công dân tốt, và đặc biệt là không thực hiện hành vi phạm tội mới. Đây 1
6. cũng là mục đích của hình phạt là giúp họ thấy được lỗi lầm, biết ăn năn hối cải về việc làm sai trái của mình trong quá khứ mà cải tạo theo hướng tốt hơn. Thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự ở nước ta nói chung và trên địa bàn tỉnh Phú Thọ nói riêng cho thấy: Một số quy định của BLHS hiện hành, trong đó có nội dung quy định về xóa án tích cần phải được điều chỉnh phù hợp với yêu cầu. Mặt khác, một số nội dung liên quan đến xóa án tích được áp dụng không thống nhất, thậm chí không được áp dụng trên thực tế, chưa mang tính hệ thống và toàn diện, còn nhiều quan điểm khác nhau về việc xác định thời điểm xóa án tích Xóa án tích có liên quan đến rất nhiều nội dung khác của BLHS, Bộ luật TTHS và các luật khác như: Luật thi hành án hình sự, luật thi hành án dân sự, luật lý lịch tư pháp nhưng chưa được quan tâm và hướng dẫn cụ thể để áp dụng một cách thống nhất. Việc nghiên cứu chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam, trên cơ sở đối chiếu với thực tế áp dụng trên địa bàn tỉnh Phú Thọ, từ đó tìm ra những điểm hạn chế, bất cập để khắc phục nhằm tăng cường hiệu quả và giá trị xã hội của xóa án tích. Xuất phát từ những lý do trên đây cho thấy xóa án tích là vấn đề có tính cấp thiết, có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn. Tác giả chọn nghiên cứu đề tài "Xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Phú Thọ” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam trước khi có BLHS năm 1985 ra đời, thì vấn đề xóa án tích chưa được đề cập. Sau khi BLHS 1985 được ban hành, tiếp theo là BLHS 1999 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009) ra đời và có hiệu lực thì mới xuất hiện một số đề tài, bài viết, bình luận về vấn đề xóa án tích. Trong thời gian qua có một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như: Khóa luận tốt nghiệp cử nhân năm 2001 của Nguyễn Thị Minh Phương "Chế định xóa án tích trong BLHS năm 1999"; khóa luận tốt nghiệp cử nhân 2003 của Nguyễn Thị Lan "Chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam"; luận văn thạc sỹ luật học năm 2006 của Nguyễn Xuân Nghiệp, Đại học 2
7. quốc gia Hà Nội: "Chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam"; một số công trình nghiên cứu về chế định xóa án tích trong các giáo trình luật hình sự, giáo trình bộ luật TTHS và các cuốn bình luận khoa học BLHS, TTHS do các tác giả khác nhau thực hiện. Các công trình nghiên cứu khoa học trên đã giải quyết được một số vấn đề mà lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự đặt ra. Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu của các công trình này cũng cho thấy, chế định xóa án tích mặc dù là một chế định quan trọng trong pháp luật hình sự nhưng cũng là chế định còn nhiều nội dung chưa đạt đến sự đồng thuận và gây tranh luận sôi nổi trong giới khoa học luật hình sự từ trước đến nay. Nhận thấy được việc đó và để pháp luật được áp dụng thống nhất nên khi sửa đổi bổ sung BLHS năm 2015, các nhà làm luật đã sửa đổi cơ bản các quyết định về xóa án tích theo hướng tạo điều kiện cho người phạm tội (người bị kết án) sớm hòa nhập cộng đồng. Tuy nhiên, do khách quan nên BLHS 2015 chưa được áp dụng rộng rãi nên chưa nhận thấy được hiệu quả từ những quyết định mới. Do vậy, cần tiếp tục nghiên cứu và có được giải pháp để việc áp dụng pháp luật thống nhất, đảm bảo công bằng cho mọi công dân tỉnh Phú Thọ thì từ trước đến nay chưa có tác giả nào đi sâu nghiên cứu. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn đề xuất các giải pháp bảo đảm xóa án tích đúng. Trên cơ sở phân tích những vấn đề lý luận về án tích và xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam, thực tiễn áp dụng các quy định của BLHS về xóa án tích trên địa tỉnh Phú Thọ trong thời gian qua. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu trên đây, luận văn thực hiện các nhiệm vụ chủ yếu sau đây: - Phân tích khái niệm, bản chất, điều kiện, phân loại và ý nghĩa của án tích; - Khái quát lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam về xóa án tích đến trước 3
8. khi ban hành Bộ luật hình sự năm 2015; - Quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015 về xóa án tích - Quy định về đương nhiên xóa án tích; Quy định về xóa án tích theo quyết định của Tòa án; Quy định về xóa án tích trong trường hợp đặc biệt; quy định về cách tích thời hạn để xóa án tích. - Phân tích, đánh giá thực tiễn xóa án tích trên địa bàn tỉnh Phú Thọ từ năm 2012 đến 2016 và các giải pháp đảm bảo xóa án tích đúng, từ đó rút ra những hạn chế, bất cập và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập đó. - Xây dựng các giải pháp hoàn thiện các quy định về xóa án tích và nâng cao nhận thức của việc áp dụng các quy định về xóa án tích được thống nhất. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn lấy các quan điểm khoa học, các quy định của pháp luật Việt Nam về xóa án tích, các vụ án, các trường hợp cụ thể, các báo cáo tổng kết, báo cáo chuyên đề của Tòa án nhân dân hai cấp tỉnh Phú Thọ để nghiên cứu các vấn đề thuộc nội dung nghiên cứu của đề tài. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu dưới góc độ luật hình sự và tố tụng hình sự. Các số liệu được xem xét và cập nhật từ hoạt động thực tiễn của cơ quan pháp luật trên địa bàn tỉnh Phú Thọ đã áp dụng trong thời gian từ năm 2012 đến 2016 để làm rõ những bất cập, hạn chế trong quá trình vận dụng các quy định về xóa án tích vào công tác đấu tranh phòng ngừa tội phạm trên địa bàn tỉnh Phú Thọ trong thời gian qua. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên Luận văn lấy phép duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Leenin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng về nhà nước, pháp luật, về tội phạm, hình phạt, về quyền con người làm phương pháp luận nghiên cứu. Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ 4
9. nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghãi Mác –Lênin, luận văn còn sử dụng trong một tổng thể các phương pháp nghiên cứu cụ thể như phương pháp hệ thống, lịch sử, lôgíc, phân tích, so sánh, tổng hợp. Ngoài ra trong quá trình nghiên cứu, còn tham khảo ý kiến các chuyên gia để nghiên cứu đề tài. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Về mặt lý luận, luận văn sẽ góp phần nhận thức sâu hơn cơ sở lý luận về xóa án tích và hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam. Kết quả nghiên cứu của luận văn là nguồn tham khảo cho các học viên cao học, phục vụ cho học tập nghiên cứu luật hình sự. Về mặt thực tiễn, kết quả nghiên cứu thực tiễn của Luận văn góp phần vào việc xác định đúng đắn nội dung cơ bản, cơ sở, điều kiện của việc áp dụng xóa án tích đối với người đã bị Tòa án kết án, đã thi hành án hoặc hết thời hạn thi hành án và đã trải qua một thời gian thử thách nhất định. Từ đó tạo điều kiện cho quả trình điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền được thuận lợi nhằm góp phần nâng cao hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm ở nước ta nói chung và trên địa bàn tỉnh Phú Thọ nói riêng. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, danh mục các chữ viết tắt, luận văn gồm ba chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận và lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam về xóa án tích. Chương 2: Quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam 2015 về xóa án tích Chương 3: Thực tiễn xóa án tích trên địa bàn tỉnh Phú Thọ và các giải pháp đảm bảo xóa án tích đúng. 5
10. CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ LẬP PHÁP HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ XÓA ÁN TÍCH 1.1. Khái niệm, bản chất, điều kiện, phân loại và ý nghĩa của xóa án tích 1.1.1. Khái niệm xóa án tích Trong khoa học luật hình sự, khái niệm xóa án tích, đặc điểm cũng như bản chất và ý nghĩa của xóa án tích chưa được hiểu một cách thống nhất và phù hợp. Trên thực tế về vấn đề xóa án tích chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu sâu về khái niệm, bản chất, nội dung chế định xóa án tích. BLHS năm 1985 đã có quy định chế định xóa án tích, nhưng chưa đưa ra được định nghĩa pháp lý về chế định này nên trong thực tiễn áp dụng có sự nhận thức và cách hiểu khác nhau chưa được hiểu một cách thống nhất và phù hợp. Qua việc nghiên cứu và làm rõ khái niệm xóa án tích, đặc điểm cũng như bản chất, điều kiện, phân loại và ý nghĩa của xóa án tích để tạo ra cách hiểu thống nhất giúp các cơ quan bảo vệ pháp luật áp dụng đúng đắn, chính xác các quy định của Bộ luật hình sự về việc xóa án tích. Trong một giai đoạn lịch sử rất dài từ năm 1945 đến trước năm 1985 thì vấn đề án tích và xóa án tích chưa được nghiên cứu một cách có hệ thống. Cụm từ “xóa án” chỉ xuất hiện lần đầu tiên trong BLHS năm 1985 tại các điều từ Điều 52 đến Điều 56. Tại các điều luật nêu trên, nhà làm luật quy định về các trường hợp xóa án như: Đương nhiên được xóa án và xóa án do Tòa án quyết định, xóa án trong trường hợp đặc biệt, xóa án đối với người chưa thành niên và quy định điều kiện, cách tính thời hạn xóa án. Cụm từ “xóa án” tiếp tục được phát triển và bổ sung hoàn chỉnh hơn trong BLHS năm 1999 - được sửa đổi, bổ sung năm 2009 (sau đây được gọi là BLHS 1999) cụ thể là được 6
11. thay bằng cụm từ “xóa án tích”, được quy định thành một chương riêng - chương IX, từ Điều 63 đến Điều 67 và Điều 77 Chương X. Thực tiễn áp dụng BLHS 1999 đến nay vẫn còn nhiều bất cập. Do vậy, BLHS năm 2015 đã được sửa đổi bổ sung và vấn đề xóa án tích được quy định tại chương X gồm 05 Điều luật (từ điều 69-73) và tại một số điều khác ở phần chung Điều 89 quy định về xóa án tích đối với pháp nhân thương mại bị kết án thuộc chương XI và Điều 107 quy định về xóa án tích đối với người dưới 18 tuổi bị kết án thuộc chương XII. Như vậy, BLHS 2015 có 07 Điều luật quy định về xóa án tích (tăng 1 điều so với BLHS 1999) trong đó có 1 điều được giữ nguyên như quy định của BLHS 1999 (điều 72); 1 điều được bổ sung mới (điều 89) và và 05 điều được sửa đổi bổ sung (từ điều 69, 70, 71, 73 và 107). Quan điểm của các học giả, nhà khoa học pháp lý hình sự Việt Nam có quan điểm cho rằng: “Án tích là hậu quả pháp lý của bản án kết tội mà Tòa án tuyên đổi với người phạm tội, là một tình tiết có ý nghĩa pháp lý trong việc đánh giá tính chất nguy hiểm của tội phạm và của người phạm tội khi tội phạm được thực hiện trong thời gian người ấy mang án tích” [24, tr.276]. Theo quan điểm của chúng tôi, quan điểm trên có điểm chưa toàn diện và đầy đủ, bởi không phải mỗi bản án kết tội của Tòa án đều làm phát sinh án tích như trường hợp miễn hình phạt (điểm 1 Điều 64 BLHS) Cũng có quan điểm cho rằng: “Án tích là hậu quả pháp lý của việc người bị kết án bị áp dụng hình phạt theo bản án kết tội có hiệu lực pháp luật của Tòa án và là giai đoạn cuối cùng của việc thực hiện trách nhiệm hình sự, được thể hiện trong việc người bị kết án mặc dù đã chấp hành xong bản án (bao gồm hình phạt chính; hình phạt bổ sung và các quyết định khác của Tòa án) nhưng vẫn chưa hết án tích hoặc chưa được xóa án tích theo các quy định của pháp luật hình sự". [22, tr. 829] 7
12. - Theo một quan điểm khác thì: “Án tích là vết tích đã từng bị kết án của người phạm tội, xuất hiện khi người đó đã chấp hành xong hình phạt và được xóa khi đáp ứng đủ các điều kiện Bộ luật hình sự quy định hoặc tồn tại một khi người đã bị kết án dù đã chấp hành xong hình phạt nhưng chưa đáp ứng được những điều kiện được quy định trong Bộ luật hình sự và người đó còn phải chịu tình tiết định khung tăng nặng hình phạt nếu phạm tội trong thời gian mang vết tích đã từng bị kết án hoặc phải chịu trách nhiệm hình sự về những hành vi vi phạm pháp luật mà theo quy định của Bộ luật Hình sự vết tích đã từng bị kết án là yếu tố điều kiện cấu thành tội phạm”. [27, tr.65]. Tác giả đồng tình với quan điểm này, bởi đã đưa ra khá đầy đủ và lý giải nguồn gốc, bản chất và đặc điểm của án tích mà một người phải chịu một hình phạt do chính hành vi phạm tội đem lại và gánh chịu hậu quả pháp lý trong một thời gian nhất định. Tuy nhiên để hiểu rõ về xóa án tích cần lưu ý: Thứ nhất, án tích là hậu quả pháp lý của việc người thực hiện hành vi phạm tội, là một trong những sự thể hiện của trách nhiệm hình sự. Thứ hai, án tích chỉ xuất hiện khi người bị buộc tội bằng một bản án kết tội (gọi là người bị kết án) đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án và bị áp dụng hình phạt. Thứ ba, hậu quả pháp lý của việc phạm tội chỉ tồn tại trong một khoảng thời gian từ khi bản án của Tòa án có hiệu lực pháp luật cho đến khi người đó chấp hành xong bản án hoặc được Nhà nước đặc xá. Qua nghiên cứu và phân tích một số quan điểm khác nhau về án tích, đồng thời trên cơ sở thực tiễn công tác áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích, có thể đưa ra định nghĩa về án tích như sau: Án tích là hậu quả pháp lý của việc một người bị kết án theo bản án kết 8
13. tội đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án phải chịu hình phạt và tồn tại trong một thời hạn nhất định kể từ khi bản án có hiệu lực pháp luật cho đến khi hậu quả pháp lý đó được xóa bỏ theo quy định của pháp luật. Mặc dù xóa án tích đã được ghi nhận trong PLHS từ lần pháp điển hóa đầu tiên, đó là BLHS năm 1985, nhưng khái niệm xóa án tích vẫn chưa được pháp điển hóa thành một điều khoản riêng biệt trong BLHS. Khái niệm xóa án tích mới chỉ được đề cập tới trong khoa học LHS nước ta với nhiều quan điểm khác nhau. Cụ thể là: Theo tác giả Trần Đình Nhã “Xóa án tích được hiểu là xóa bỏ bản án hình sự đối với người đã bị Tòa án kết án. Sau khi người bị kết án đã chấp hành xong hình phạt, qua một thời gian nhất định và có những điều kiện bắt buộc, người bị kết án được xoá án tích, xoá án tích coi như chưa can án và được cấp giấy chứng nhận” [21. tr 283]. Quan điểm này đã nêu bật được ý nghĩa nhân đạo sâu sắc của chế định xóa án tích đối với ngời phạm tội trong BLHS Việt Nam, đó là người được xoá án tích được coi như chưa từng phạm tội, chưa từng bị kết án. Tuy nhiên, có những ý kiến không đồng tình với quan điểm này, bởi lẽ: nếu coi xóa án tích chính là xóa bỏ bản án hình sự thì vô hình chung đã đánh đồng thuộc tính của “án tích” với thuộc tính của “bản án hình sự”. Trong khi đó như phân tích ở trên, bản chất của án tích chính là sự kiện pháp lý hình sự mang tính bất lợi đối với người từng bị kết án bằng bản án có hiệu lực pháp luật và phải chịu hình phạt. Theo thạc sỹ Đinh Văn Quế thì: “Xoá án tích là xoá bỏ bản án hình sự đối với một người đã bị Toà án kết án, là sự thể hiện tính nhân đạo trong luật hình sự ở nước ta , là để cho người bị kết án không bị mặc cảm tội lỗi của mình, tạo điều kiện làm ăn, sinh sống lương thiện, hoà nhập cộng đồng” [26, tr. 387]. Quan điểm của Thạc sỹ Định Văn Quế cũng tương tự như quan điểm của PGS, TS Trần Văn Hưởng, đó là việc coi xoá án tích là xoá bỏ bản án hình sự đối với người đã bị Tòa 9
14. án kết án. PGS, TS Trần Đình Nhã cho rằng “xóa án tích là sự thừa nhận về mặt pháp lý người bị kết án không còn mang án tích và vì vậy, không còn chịu hậu quả nào do việc kết án mang lại” [22, tr. 222]. Quan điểm này đã chỉ ra được tính chất quan trọng của xóa án tích, đó là sự “thừa nhận về mặt pháp lý” không còn án tích. Có thể nói về phương diện đời sống xã hội, việc bị kết án của người phạm tội, bị coi là người có “tiền án” không thể bị xóa bỏ trong tư tưởng tâm lý chung của toàn thể xã hội, nhưng về mặt pháp lý thì khi đáp ứng đủ các điều kiện luật định, Nhà nước sẽ công nhận người bị kết án chưa từng can án và sẽ công nhận mọi quyền và lợi ích hợp pháp của người bị kết án với tư cách là một công dân bình đẳng, bình thường. Tuy nhiên, quan điểm này lại chưa chỉ rõ “thừa nhận về mặt pháp lý” cụ thể như thế nào. Bởi lẽ, sự thừa nhận về mặt pháp lý có thể là mặc nhiên thừa nhận hoặc sự thừa nhận của cơ quan nhà nước có thẩm quyền (Đương nhiên xóa án tích; Xóa án tích theo quyết định của Tòa án ) Từ các quan điểm của những học giả, nhà nghiên cứu khoa học luật hình sự về xóa án tích nêu trên, cùng với thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, đặc biệt là các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích, chúng ta nhận thấy rằng muốn đưa ra định nghĩa về xóa án tích một cách chính xác, khoa học, thì cần phải xem xét toàn diện các đặc trưng cơ bản của Xóa án tích và bản chất pháp lý của xóa án tích, hậu quả, thủ tục tố tụng của xóa án tích. Bản chất pháp lý của xóa án tích là xóa bỏ sự kiện pháp lý hình sự đã phát sinh trước đó, do người phạm tội đã bị kết án và phải chịu hình phạt. Sự kiện pháp lý hình sự đó làm phát sinh hậu quả pháp lý bất lợi đối với người bị kết án là phải chịu án tích. Án tích là một chế định nhân đạo của Luật hình sự Việt Nam và được thể hiện trong việc xóa bỏ hậu quả pháp lý bất lợi đối với người bị kết án, tức là chấm rứt hoàn toàn sự việc đã bị kết án, người bị kết án 10
15. đó đã đáp ứng được các điều kiện do pháp luật quy định để được đương nhiên xóa án tích và xóa án tích theo quyết định của Tòa án. Theo quan điểm của GS.TSKH Lê Cảm thì bản chất pháp lý của chế định án tích là: Một chế định nhân đạo của Luật hình sự Việt Nam và được thể hiện trong việc hủy bỏ hậu quả pháp lý hình sự đối với người bị kết án, tức là chấm rứt hoàn toàn trách nhiệm hình sự của người đó, khi người đó đáp ứng được đầy đủ các điều kiện để được đương nhiên hết án tích hoặc được Tòa án xóa án tích theo các quy định của BLHS năm 1999 [7, tr.831]. Về thủ tục xóa án tích, thủ tục xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam, được thực hiện khi có đủ các điều kiện do pháp luật quy định: Chấp hành xong bản án hoặc hết thời hiệu thi hành bản án, không phạm tội trong thời hạn luật định Kết quả của việc xóa án tích: đó là người bị kết án đã được xóa án tích thì coi như chưa bị kết án. Qua nghiên cứu bản chất của án tích và tiếp cận, tiếp thu những ưu điểm của các quan điểm về xóa án tích trong giới khoa học pháp lý hình sự Việt Nam. Đồng thời xuất phát từ thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về xóa án tích trong thời gian qua. Chúng ta có quan điểm tổng quát về xóa án tích như sau: Xóa án tích là chế định của Luật hình sự Việt Nam thể hiện ở việc xóa bỏ sự kiện pháp lý hình sự bất lợi đối với người đã bị kết án và phải chịu hình phạt theo bản án đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án. Khi có đủ các điều kiện pháp luật quy định người bị kết án được xóa án tích và được coi như chưa bị kết án. Xóa án tích được hiểu là việc xóa bỏ hậu quả pháp lý đối với người bị kết án và bị áp dụng hình phạt theo quyết định của bản án đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án, khi có đủ điều kiện của pháp luật quy định và công nhận người đó được coi như chưa bị kết án. 11
16. Như vậy, có thể thấy rằng: Xóa án tích là chế định nhân đạo trong luật hình sự Việt Nam. Mục đích cuối cùng là nhằm xóa đi sợ mặc cảm của người bị kết án, động viên họ trở về cuộc sống lương thiện. Ngoài ra, xóa án tích còn có tác dụng hỗ trợ cho công tác quản lý, giáo dục người đang chấp hành hình phạt tin tưởng vào sự công bằng của xã hội đối với họ. Trong hệ thống pháp luật hình sự Việt nam, qua 3 lần sửa đổi BLHS 1985, 1999 và BLHS năm 2015, không có Bộ luật nào đưa ra một khái niệm cụ thể về xóa án tích là gì? Tuy nhiên, ở mỗi Bộ luật đều ghi nhận về xóa án tích, cụ thể : Điều 52 BLHS năm 1985 quy định: “Người bị kết án được xóa án theo quy định ở các điều từ 53 đến 56. Người được xóa án coi như chưa can án và được cấp giấy chứng nhận” [4]. Đến BLHS năm 1999 quy định tại Điều 63: “Người bị kết án được xóa án tích theo quy định tại các điều từ Điều 64 đến Điều 67 của Bộ luật nậy. Người được xóa án tích coi như chưa bị kết án và được Tòa án cấp giấy chứng nhận [5]. Khoản 1 điều 69 BLHS năm 2015 quy định "Người bị kết án được xóa án tích theo quy định tại các Điều từ Điều 70 đến Điều 73 của Bộ luật này. Người được xóa án tích coi như chưa bị kết án". Ngoài ra, Điều mới của BLHS năm 2015 là xử lý hình sự đối với pháp nhân thương mại phạm tội. Do vậy, đối tượng được xóa án tích ngoài người bị kết án thì còn có pháp nhân thương mại bị kết án quy định tại điều 89 "Pháp nhân thương mại bị kết án đương nhiên được xóa án tích nếu trong thời hạn 02 năm kể từ khi chấp hành xong hình phạt chính, hình phạt bổ sung, các quy định khác của bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án mà pháp nhân thương mại không thực hiện hành vi phạm tội mới”. Như vậy, theo quy định của pháp luật hình sự Việt Nam thì xóa án tích phải đáp ứng các dấu hiệu pháp lý và các điều kiện sau đây: Thứ nhất, xóa án hay xóa án tích được áp dụng đối với người bị kết án 12
17. mà người bị kết án ở đây chính là những người bị buộc tội bằng bản án có hiệu lực của Tòa án và bị áp dụng hình phạt. Trong trường hợp này chúng ta không đề cập đến người bị kết án được miễn hình phạt. Thứ hai, Người đuợc xóa án phải đáp ứng các điều kiện do Bộ luật hình sự quy định. Theo quy định hiện hành của pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích, có hai hình thức xóa án tích. Đó là đương nhiên được xóa án tích và xóa án tích theo quyết định của Tòa án. Cả hai hình thức xóa án tích nêu trên, mặc dù đối tượng áp đụng trong mỗi hình thức có khác nhau nhưng để được xóa án tích, người bị kết án đều phải đáp ứng được các điều kiện do BLHS quy định. Người được xóa án tích coi như chưa bị kết án trường hợp đương nhiên xóa án tích theo quy định tại điều 70 BLHS năm 2015 thì cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp có trách nhiệm cập nhật thông tin về tình hình án tích của người bị kết án và khi có yêu cầu thì cấp phiếu lý lịch tư pháp xác nhận không có án tích, nếu có đủ điều kiện quy định tại Khoản 2 hoặc Khoản 3 Điều 70 BLHS. Đây là điểm tiến bộ, trước đây trường hợp này vẫn do tòa án xét xử sơ thẩm cấp giấy chứng nhận xóa án tích. Trường hợp xóa án tích theo quyết định của Tòa án hoặc xóa án tích trong trường hợp đặc biệt thì Tòa án ra quyết định xóa án tích khi người bị kết án có đủ điều kiện quy định tại các Điều 71, 72 BLHS năm 2015. Đó là điều kiện về nội dung, về thời gian, cụ thể như sau: Một là, điều kiện về mặt nội dung: Theo quy định của BLHS hiện hành điều kiện về nội dung để được xóa án tích, bao gồm: Người bị kết án chấp hành xong hình phạt chính của bản án đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án BLHS 1999 quy định bao gồm cả hình phạt chính và hình phạt bổ sung và các quyết định khác của bản án (bồi thường thiệt hại, án 13
18. phí hình sự, án phí dân sự .) Trong khi đó theo quy định tại khoản 1 Điều 73 BLHS 2015 quy định “Thời hạn để xóa án tích quy định tại Điều 70 và Điều 71 của Bộ luật này căn cứ vào hình phạt chính đã tuyên”. - Hết thời hiệu thi hành bản án. - Người bị kết án theo quyết định của bản án đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án đã chấp hành xong bản án hoặc hết thời hiệu thi hành bản án mà không phạm tội mới trong thời hạn theo quy định của pháp luật. BLHS năm 2015 đã rút ngắn là một năm, hai năm, ba năm hoặc năm năm tùy thuộc vào hình phạt mà Tòa án đã tuyên đối với người phạm tội. BLHS năm 2015 đã rút ngắn thời hạn xóa án tích quy định tại thời điểm để tính thời hạn xóa án tích cũng sớm hơn so với BLHS năm 1999. Hai là, điều kiện về mặt thời gian: Nếu xét về mặt thời gian thì việc xóa án tích được thực hiện khi người bị kết án đã chấp hành xong hình phạt mà không phạm tội mới trong thời hạn luật định, tương ứng với từng hình thức xóa án tích, cụ thể: Đối với trường hợp đương nhiên được xóa án tích theo quy định tại BLHS năm 2015 đã bỏ quy định Tòa án cấp giấy chứng nhận đương nhiên xóa án tích cho người bị kết án mà giao trách nhiệm cho cơ quan quản lý CSDL lý lịch tư pháp cập nhật thông tin về tình hình án tích của người bị kết án và khi có yêu cầu thì cấp phiếu lý lịch tư pháp xác nhận không có án tích (nếu có đủ điều kiện quy định tại Khoản 2, khoản 3 điều 70 của BLHS 2015. Đối với trường hợp xóa án tích theo quyết định của Tòa án: Kể từ khi bản án có hiệu lực pháp luật đến khi Tòa án ra quyết định xóa án tích. Tòa án chỉ xem xét quyết định việc xóa án tích sau một thời hạn xác định theo quy định của BLHS. 14
19. Về thời hạn dể xóa án tích (kể cả đương nhiên được xóa án tích và xóa án tích theo quyết định của Tòa án) được tính căn cứ vào hình phạt chính được tuyên trong bản án. Nếu chưa được xóa án tích mà phạm tội mới, thì thời hạn xóa án tích cũ được tính từ ngày chấp hành xong bản án mới. Ngoài những điều kiện áp dụng chung cho các hình thức xóa án tích trên thì BLHS còn quy định điều kiện đặc biệt để được xóa án tích trong thời hạn sớm hơn cho người bị kết án có nhũng biểu hiện tiến bộ rõ rệt và đã lập công, được cơ quan, tổ chức nơi người đó công tác hoặc chính quyền địa phương nơi người đó thường trú đề nghị và bản thân họ đã chấp hành ít nhất một phần ba thời hạn quy định. Đối với trường hợp người chưa thành niên phạm tội, do nhận thức của người chưa thành niên khi chưa hoàn thiện về thể chất và tinh thần nên Nhà nước ta có chính sách hình sự đặc biệt áp dụng đối với họ. Theo quy định của BLHS 1999, thời hạn xóa án tích đối với người chưa thành niên bị kết án được quy định bằng một phần hai thời hạn quy định đối với người thành niên. Đến khi sửa đổi bổ sung BLHS 2015 về xóa án tích đối với người chưa thành niên phạm tội thì đã sửa theo hướng có lợi hơn cho họ, và một số trường hợp đã quy định người dưới 18 tuổi bị kết án được coi là không có án tích (Điều 107 BLHS 2015) Xuất phát từ tính chất nhân đạo, tôn trọng quyền con người của pháp luật hình sự nói chung và của việc xóa án tích nói riêng, việc xóa án tích đối với người bị kết án theo bản án kết tội có hiệu lực pháp luật của Tòa án có ý nghĩa chính trị - xã hội, pháp lý rất quan trọng. Điều này được thể hiện như sau: Thứ nhất, việc xóa án tích cho người phạm tội mang tính phòng ngừa tội phạm cao thể hiện qua việc quy định: "Người được xóa án tích coi như chưa bị kết án". Vì vậy, sau khi đuợc cấp giấy chứng nhận xóa án tích hoặc sau khi 15
20. Tòa án ra quyết định xóa án tích thì trong những giấy tờ về căn cước, lý lịch tư pháp cấp cho họ phải ghi rõ "chưa can án". Người đã được xóa án tích mà lại phạm tội mới thì không đuợc căn cứ vào những tiền án đã được xóa án tích mà coi như là tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm. Tuy nhiên, trong thực tiễn xét xử án hình sự thì nhân thân người phạm tội lại được xem xét đánh giá để xác định mức hình phạt thường là bất lợi giữa một người không có án tích với một người đã có án tích và mặt nhiên là người đó đã được xóa án tích khi có cùng hành vi tính chất mức độ như nhau. Ví dụ: Cả Anh (có án tích và đã được xóa án tích) và Bình cùng có hành vi lén lút trộm cắp tài sản, trị giá 5 triệu đồng, khi xét xử nếu Bình bị xử 06 tháng tù thì Anh sẽ có mức án cao hơn anh Bình. Đây cũng là nhận thức chung của những người áp dụng pháp luật và thiết nghĩ đây là nhận thức không công bằng với người có hành vi phạm tội. Thứ hai, quy định về xóa án tích đã góp phần động viên người bị kết án tích cực cải tạo, học tập, lao động và ngăn ngừa họ phạm tội mới để nhanh chóng trở thành người lương thiện, có ích cho xã hội. Còn đối với gia đình, họ hàng thân thích của người được xóa án tích, họ cũng sẽ không bị mang tiếng xấu là có người trong gia đình phạm tội. Thứ ba, việc Tòa án áp dụng đúng đắn và chính xác trong thực tiễn các quy phạm về xóa án tích sẽ đưa đến các lợi ích xã hội, đó là việc tăng cường pháp chế và củng cố trật tự pháp luật, bảo vệ vững chắc các quyền và tự do của con người; nâng cao uy tín của Tòa án, làm tăng thêm lòng tin của các tầng lớp nhân dân vào tính công minh và sức mạnh của pháp luật. Thứ tư, với việc nghiên cứu và nắm rõ bản chất của xóa án tích, một mặt góp phần đảm bảo cho việc thực hiện nhất quán nguyên tắc công bằng, mặt khác phản ánh nguyên tắc nhân đạo, tôn trọng quyền con người của pháp luật hình sự. Vì vậy, pháp luật cần thiết phải quy định các chế tài để nghiêm trị và 16