Luận văn Xóa án tích theo luật hình sự Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Xóa án tích theo luật hình sự Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN CAO CƯỜNG XãA ¸N TÝCH THEO LUËT h×nh sù VIÖT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TRỊNH QUỐC TOẢN HÀ NỘI - 2015
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin trân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Cao Cường
3. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ XÓA ÁN TÍCH THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 7 1.1. KHÁI NIỆM VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA ÁN TÍCH 7 1.1.1. Khái niệm án tích 7 1.1.2. Các đặc điểm của án tích 9 1.2. KHÁI NIỆM, ĐIỀU KIỆN, THỦ TỤC VÀ Ý NGHĨA CỦA XÓA ÁN TÍCH 13 1.2.1. Khái niệm xoá án tích 13 1.2.2. Điều kiện để được xóa án tích 16 1.2.3. Thủ tục xóa án tích 21 1.2.4. Ý nghĩa của việc xóa án tích 25 1.3. XÓA ÁN TÍCH THEO QUY ĐỊNH CỦA LUẬT HÌNH SỰ MỘT SỐ NƯỚC 29 1.3.1. Bộ luật hình sự của Liên bang Nga 29 1.3.2. Bộ luật hình sự của nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 31 1.3.3. Bộ luật hình sự Nhật Bản 32 Chương 2: XÓA ÁN TÍCH THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 34 2.1. KHÁI QUÁT LỊCH SỬ LUẬT HÌNH SỰ QUY ĐỊNH VỀ XÓA ÁN TÍCH TRONG GIAI ĐOẠN TRƯỚC KHI BAN HÀNH BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 1999 34
4. 2.1.1. Các quy định về xóa án tích trong giai đoạn trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 34 2.1.2. Xóa án tích theo quy định của Bộ luật hình sự năm 1985 35 2.2. XÓA ÁN TÍCH THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 1999 48 2.2.1. Xóa án tích 49 2.2.2. Đương nhiên xóa án tích 51 2.2.3. Xóa án tích theo quyết định của Tòa án 57 2.2.4. Xóa án tích trong trường hợp đặc biệt 64 2.2.5. Xóa án tích đối với người chưa thành niên phạm tội 67 Chương 3: THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VỀ XÓA ÁN TÍCH VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ 70 3.1. THỰC TIỄN ÁP DỤNG CHẾ ĐỊNH XÓA ÁN TÍCH 70 3.1.1. Đánh giá khái quát về việc áp dụng chế định xóa án tích 70 3.1.2. Những bất cập, vướng mắc trong quá trình áp dụng chế định xoá án tích trong thực tiễn 73 3.2. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM KHẮC PHỤC NHỮNG BẤT CẬP VƯỚNG MẮC 89 3.2.1. Hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về xóa án tích 89 3.2.2. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến và giáo dục pháp luật 95 3.2.3. Nâng cao trách nhiệm của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong việc xóa án tích 96 KẾT LUẬN 98 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 100
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT: Cơ quan điều tra CQTHADS: Cơ quan thi hành án dân sự CQTHAHS: Cơ quan thi hành án hình sự CQTHTT: cơ quan tiến hành tố tụng PLHS: Pháp luật hình sự TANDTC: Toà án nhân dân tối cao VKSND: Viện kiểm sát nhân dân
6. DANH MỤC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 3.1: Thống kê tại Viện kiểm sát nhân dân 2 cấp của tỉnh Thái Bình và Toà án nhân dân 2 cấp của tỉnh Thái Bình số người được Toà án cấp giấy chứng nhận xoá án tích và Quyết định xóa án tích 71 Bảng 3.2: Số liệu thống kê tỉnh Thái Bình, hàng năm tình hình tội phạm diễn biến ngày càng tăng cả về số vụ lẫn số bị cáo, tỷ lệ tái phạm và tái phạm nguy hiểm ngày càng nhiều, số liệu thống kê trong 05 năm 81
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay, việc nghiên cứu chế định xóa án tích trong luật hình sự là rất cần thiết vì một số quy định về chế định xóa án tích trong Bộ luật hình sự hiện hành, ở những mức độ khác nhau, bộc lộ những hạn chế, thiếu sót nhất định hoặc chưa đáp ứng được yêu cầu của việc xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh hiện nay [1, tr.4]. Một số quy định của pháp luật hình sự, trong đó có các quy định về chế định xóa án tích, còn có những nhận thức không thống nhất, gây khó khăn cho việc áp dụng pháp luật trong hoạt động thực tiễn. Mặt khác, cùng với sự phát triển trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị và xã hội của đất nước cũng như hội nhập quốc tế nhiều vấn đề của luật hình sự, trong đó có vấn đề xóa án tích cũng luôn vận động và phát triển đòi hỏi phải tiếp tục nghiên cứu giải quyết. Xóa án tích là một chế định quan trọng của Bộ luật hình sự (BLHS) Việt Nam, chế thể hiện nội dung các nguyên tắc cơ bản của Luật hình sự Việt Nam, như: Nguyên tắc dân chủ, nguyên tắc nhân đạo của pháp luật xã hội chủ nghĩa, mà ở đó quyền con người và quyền công dân được tôn trọng và bảo vệ. Việc nghiên cứu những quy định về xóa án tích để từ đó đưa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả chế định này trong thực tiễn áp dụng là cần thiết đáp ứng yêu cầu của công cuộc đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, vì mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Nhà nước của dân, do dân và vì dân với một nền pháp luật thực sự đảm bảo sự dân chủ, công bằng và văn minh. Đó cũng chính là lý do tác giả quyết định lựa chọn "Xóa án tích theo Luật hình sự Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ của mình. 1
8. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài luận văn Do xóa án tích là một chế định có vai trò và vị trí quan trọng trong LHS Việt Nam nên cũng đã có những công trình nghiên cứu khoa học ở những mức độ, phương diện khác nhau. Tuy nhiên, nhìn nhận một cách tổng quan chế định này vẫn chưa được khoa học luật hình sự quan tâm nghiên cứu đúng mức. Những nghiên cứu về xóa án tích mới chỉ dừng lại ở các công trình nghiên cứu chung về chế định xóa án tích hoặc được thể hiện trong một phần kết quả của các công trình nghiên cứu khác liên quan đến nhận thức và phân biệt án tích, xóa án tích Tài liệu nghiên cứu là giáo trình, sách chuyên khảo: “Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung)” của tác giả Lê Cảm (2005), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội 2005; “Xóa án - Mô hình lý luận về BLHS Việt Nam” của tác giả Phạm Hồng Hải (1993), Nxb khoa học xã hội, Hà Nội; “Giáo trình Luật hình sự Việt Nam” của tác giả Phạm Thị Học (2004), Chương XV, Trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an nhân dân; “Những vấn đề cơ bản trong khoa học Luật hình sự Việt Nam (phần chung)” của tác giả Trần Minh Hưởng; “Bình luật khoa học BLHS Việt Nam, năm 1999” (tập 1 phần) Viện nghiên cứu khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp; “Bình luận khoa học BLHS” (đã được sửa đổi bổ sung) Học viện cảnh sát nhân dân; “Từ điển Luật học năm 1999, Nxb Từ điển bách khoa, Hà Nội; “Xóa án tích” của tác giả Trần Đình Nhã (2001), Chương IX: Trong cuốn sách Bình luận khoa học BLHS Việt Nam 1999, Nxb Chính trị Quốc gia Hà Nội Tài liệu nghiên cứu là luận văn, khóa luận gồm có: “Chế định xóa án tích trong BLHS năm 1999” của Nguyễn Thị Minh Phương; khóa luận tốt nghiệp cử nhân năm 2001; “Chế định xóa án tích trong Luật hình sự Việt Nam” của Nguyễn Thị Lan, khóa luận tốt nghiệp cử nhân năm 2003; “Miễn chấp hành hình phạt và xóa án tích trong Luật hình sự Việt Nam” của tác giả 2
9. Tô Thanh Phong, khóa luận tại Khoa Luật năm 2014; Nguyễn Xuân Nghiệp (2006), Chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sỹ, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội Tài liệu nghiên cứu là bài viết đăng trên tạp chí có: “Án tích theo BLHS năm 1999” của tác giả Hồ Sỹ Sơn (2001), tạp chí Nhà nước và pháp luật; Trịnh Quốc Toản (2011), Hình phạt bổ sung trong luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội Thông qua các công trình nghiên cứu nêu trên về vấn đề xóa án tích các học giả đã đưa ra được một số quan điểm, cách thức giải quyết một số vấn đề thách thức mà lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự đặt ra. Tuy nhiên kết quả nghiên cứu của các công trình này cho thấy chế định xóa án tích là một nội dung tương đối cơ bản của BLHS Việt Nam, nhưng bên cạnh đó cũng là một chế định còn nhiều nội dung còn mang tính bất cập, chưa phù hợp với thực tiễn, còn có quan điểm, cách hiểu, cách áp dụng chưa thống nhất, gây tranh luận trong giới nghiên cứu và trong công tác áp dụng pháp luật. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu một số vấn đề lý luận và nội dung cơ bản cũng như thực tiễn áp dụng chế định xóa án tích trong Luật hình sự Việt Nam. Đồng thời chỉ ra những bất cập tồn tại, vướng mắc khi áp dụng vào thực tiễn, qua đó đề xuất những giải pháp nhằm hoàn thiện chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam, cũng như đề xuất những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng chế định xóa án tích trong thực tiễn nhằm phục vụ có hiệu quả công cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm, bảo về chế độ, bảo về quyền con người. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn tập trung vào giải quyết những nhiệm vụ chủ yếu sau: 3
10. Nghiên cứu khái quát về sự hình thành và phát triển của chế định này trong lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam, đưa ra những nhận định, đánh giá về những ưu điểm, bất cập, đồng thời so sánh giữa chế định xóa án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam với chế định xóa án tích theo Luật hình sự một số nước trên thế giới. Qua đó làm sáng tỏ một cách có hệ thống về mặt lý luận những nội dung cơ bản của chế định xóa án tích theo BLHS Việt Nam, làm rõ ý nghĩa tốt đẹp, tính nhân văn và giá trị nhân đạo của chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam, đặc trưng giá trị tốt đẹp của hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa. Từ những nghiên cứu khái quát đó, luận văn đi sâu vào nghiên cứu việc áp dụng chế định xóa án tích trong thực tiễn Luật hình sự Việt Nam. Trên cơ sở nghiên cứu, tổng hợp các tồn tại, vướng mắc khi áp dụng quy định của chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam, từ đó đề xuất những giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện chế định xóa án tích tạo ra hiệu quả đồng bộ cho việc áp dụng chế định này vào thực tiễn đảm bảo được sự thống nhất cao trong nhận thức và áp dụng pháp luật. 4. Cơ sở lý luận và các phương pháp nghiên cứu Luận văn nghiên cứu trên cơ sở tư tưởng lập trường chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh với đường lối, chính sách của Đảng về Nhà nước và pháp luật, về tội phạm và hình phạt, về con người và giá trị truyền thống, tính nhân văn, nhân đạo của pháp luật xã hội chủ nghĩa; với những thành tựu về khoa học, triết học, lịch sử, các học thuyết chính trị pháp lý, Luật hình sự, luật tố tụng hình sự, luật thi hành án, logic học, tâm lý học, tội phạm học quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các Nghị quyết Đại hội Đảng VIII, IX, X, XI và các Nghị quyết số 08 - NQ/TW ngày 02/01/2002, Nghị quyết số 49 - NQ/TW ngày 26/5/2005 về 4
11. Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 của Bộ Chính trị [2, tr.12] Trong quá trình nghiên cứu đề tài, đã sử dụng các phương pháp cụ thể và phương pháp đặc thù của khoa học luật hình sự như: phương pháp phân tích và tổng hợp; phương pháp so sánh, logic, lịch sử, hệ thống, đối chiếu; phương pháp diễn dịch; phương pháp quy nạp; phương pháp thống kê, điều tra xã hội học để tổng hợp các tri thức khoa học luật hình sự và luận chứng các vấn đề tương ứng được nghiên cứu trong luận văn. Bên cạnh đó, trong quá trình nghiên cứu, kết hợp tham khảo ý kiến chuyên gia, nhà khoa học Luật để góp phần hoàn thiện thành công đề tài khoa học này. 5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Những kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn của luận văn sẽ đưa đến những đề xuất, định hướng và giải pháp tổng thể nhằm hoàn thiện chế định xóa án tích nói riêng và BLHS nói chung, đồng thời tạo được sự thống nhất và hiệu quả trong áp dụng chế định xoá án tích đáp ứng được yêu cầu của cuộc cải cách tư pháp và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Bên cạnh đó, công trình nghiên cứu này mang tính chuyên khảo, đề cập đến việc phân tích có hệ thống những nội dung cơ bản của chế định xóa án tích theo luật hình sự Việt Nam với những đóng góp về mặt khoa học góp phần vào việc xác định đúng đắn nội dung cơ bản, căn cứ, điều kiện của việc áp dụng chế định xóa án tích đối với người đã bị kết án, đã thi hành xong bản án hoặc hết thời hiệu thi hành bản án, đồng thời đã trải qua một thời gian nhất định. Tạo thuận lợi cho các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự, nhằm góp phần nâng cao hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm ở nước ta. Công trình nghiên cứu này sẽ là một tài liệu tham khảo thiết thực và bổ ích không chỉ cho các sinh viên, học viên cao học hoặc các nghiên cứu sinh 5
12. thuộc chuyên ngành Tư pháp hình sự tại các cơ sở đào tạo luật mà còn hướng tới mực tiêu là tài liệu tham khảo thiết thực, toàn diện cho các nhà nghiên cứu, các cán bộ giảng dạy pháp luật, các nhà lập pháp Kết quả nghiên cứu của luận văn còn phục vụ cho việc trang bị những kiến thức chuyên sâu cho các cán bộ thực tiễn đang công tác tại các Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án và cơ quan Thi hành án hình sự và các cơ quan nhà nước khác có liên quan đến áp dụng án tích và xóa án tích, trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự, xác định nhân thân, lý lịch tư pháp đảm bảo tính khách quan, chính xác, khoa học khi áp dụng quy định pháp luật vào thực tiễn. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài Phần mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, Phần nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề chung về xóa án tích theo Luật hình sự Việt Nam. Chương 2: Chế định xóa án tích theo Luật hình sự Việt Nam. Chương 3: Thực tiễn áp dụng các quy định của BLHS về xóa án tích và một số kiến nghị, giải pháp. 6
13. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ XÓA ÁN TÍCH THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. KHÁI NIỆM VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA ÁN TÍCH 1.1.1. Khái niệm án tích Nghiên cứu lịch sử chế định xóa án tích trong LHS nước ta, cho thấy đến trước khi BLHS đầu tiên được thông qua năm 1985, vấn đề án tích chưa được pháp điển hóa trong một văn bản pháp luật hình sự (PLHS) nào. Do đó, trên thực tế về vấn đề xóa án tích chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu sâu về khái niệm, bản chất, nội dung chế định xóa án tích. BLHS năm 1985 đã có quy định chế định xóa án tích, nhưng chưa đưa ra được định nghĩa pháp lý về chế định này nên trong thực tiễn áp dụng có sự nhận thức và cách hiểu khác nhau về vấn đề này. Trong khoa học luật hình sự, khái niệm án tích, đặc điểm cũng như bản chất và ý nghĩa của án tích chưa được hiểu một cách thống nhất và phù hợp. Theo PGS.TS Phạm Hồng Hải, “Án tích là hậu quả pháp lý của bản án kết tội mà Toà án tuyên đối với người phạm tội” [12, tr.276]. Tác giả cho rằng định nghĩa này còn có điểm chưa phù hợp, đó là: Thứ nhất, không phải bất kỳ ai bị Toà án kết án đều phải mang án tích và đều phải chịu hậu quả pháp lý nhất định mà chỉ những người bị Tòa án kết án và phải chịu hình phạt và phạm tội mới trong thời gian còn mang án tích mới phải chịu hậu quả pháp lý bất lợi đó là án tích, án tích sẽ là tình tiết định tội danh hoặc tình tiết tăng nặng, tình tiết định khung ở phần các tội phạm cụ thể. Thứ hai, cần được hiểu án tích không phải là hậu quả pháp lý phát sinh sau khi người đó phạm tội mà đó là những điều kiện, quy định trước để nhằm tạo ra sự thử thách với những người bị kết án, đã chấp hành xong bản án, chưa hết thời hạn để được coi là đã được xóa án tích. 7
14. Thứ ba, nghiên cứu thực tiễn áp dụng BLHS 1985, thông qua các tài liệu như Bản kết luận điều tra; Bản cáo trạng và Bản án của Toà án nhận thấy các văn bản này thường tồn tại việc sử dụng cụm từ “Tiền án” thay cho cách hiểu đó là bản án kết tội trước đó chưa được xoá án (án tích), việc sử dụng cụm từ “tiền án” thay cho việc xác định người đó chưa được xóa án tích như vậy chưa phản ánh đúng bản chất pháp lý của án tích trong pháp luật hình sự. Ở nước ngoài, GS.TSKH luật Vittenberg G.B cho rằng: "Án tích là tình trạng pháp lý hình sự đối với chủ thể do việc người này bị Tòa án xử phạt một biện pháp hình phạt nào đó về tội phạm đã thực hiện" [35, tr.127 - 139]. GS.TSKH luật Rarôg A.L thì nhấn mạnh: "Án tích là tình trạng pháp lý đặc biệt của người bị kết án một hình phạt đối với tội đã phạm và tình trạng này được bắt đầu từ khi bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật và tiếp diễn cho đến thời điểm hết hoặc xóa án tích" [36, tr.512 - 516]. Qua nghiên cứu cho thấy có những quan điểm khác nhau về án tích. Theo tác giả để định nghĩa án tích một cách chính xác nhất thì trong định nghĩa án tích, cần phải chỉ ra được bản chất pháp lý, điều kiện, nội dung cũng như giới hạn nó. Về bản chất pháp lý: Án tích là sự kiện pháp lý hình sự mà người bị kết án phải chịu trong khoảng thời theo quy định của pháp luật. Về điều kiện: Án tích chỉ phát sinh khi bản án kết tội của Toà án đã có hiệu lực pháp luật và người bị kết án bị áp dụng một hình phạt nào đó theo quy định của pháp luật hình sự. Giới hạn của án tích: Án tích chỉ tồn tại trong khoảng thời gian từ khi bản án kết tội của Toà án có hiệu lực pháp luật cho đến khi được xoá án tích (đương nhiên xoá án tích hoặc xoá án tích theo quyết định của Toà án Như vậy, từ những nghiên cứu và phân tích nêu trên, trên cơ sở công tác thực tiễn áp dụng pháp luật về án tích, chúng ta có thể đưa ra một khái 8
15. niệm mang tính khoa học về án tích như sau: Án tích là sự kiện pháp lý hình sự phát sinh khi người phạm tội bị kết án, phải chịu hình phạt theo quyết định của bản án đã có hiệu lực pháp luật, người bị kết án đó phải gánh chịu án tích trong khoảng thời gian nhất định kể từ khi bản án có hiệu lực pháp luật đến khi án tích đó được xoá bỏ theo quy định của pháp luật. 1.1.2. Các đặc điểm của án tích Thứ nhất, án tích là sự kiện pháp lý hình sự phát sinh khi người phạm tội bị kết án, phải chịu hình phạt theo quyết định của bản án đã có hiệu lực pháp luật. Án tích chỉ nên coi là sự kiện pháp lý hình sự, bởi lẽ sự kiện đó có quá trình phát sinh, hình thành và mất đi (xóa bỏ), sự kiện đó phát sinh khi người phạm tội bị kết án bằng bản án có hiệu lực pháp luật và người bị kết án đó phải chịu một trong các hình phạt mà pháp luật hình sự đã quy định. Không phải bất cứ người phạm tội nào bị kết án đều phải chịu án tích mà chỉ người nào bị kết án bằng một bản án có hiệu lực pháp luật và phải chịu hình phạt thì mới phát sinh án tích. Trường hợp người bị kết án nhưng được miễn hình phạt, nhưng bị áp dụng các biện pháp tư pháp như đưa vào trường giáo dưỡng; giáo dục tại phường, xã, thị trấn theo quy định tại Điều 70 BLHS, hoặc bị áp dụng biện pháp buộc công khai xin lỗi, bồi thường thiệt hại theo quy định tại Điều 42 BLHS thì sẽ không làm phát sinh sự kiện pháp lý về án tích. Đây cũng chính là đặc trưng cơ bản của chế định xoá án tích, nó thể hiện mức độ nghiêm khắc của pháp luật đối với tính chất nguy hiểm do hành vi phạm tội và nhân thân của người phạm tội khi bị kết án đó là phải chịu hình phạt. Theo Điều 26 BLHS năm 1999 thì hình phạt: “là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước”. Thứ hai, người mang án tích thì phải gánh chịu những bất lợi nhất định, cụ thể: Người mang án tích, trong lý lịch tư pháp cũng như các giấy tờ chứng 9
16. thực về nhân thân của người phạm tội sẽ bị xác nhận là “tiền án”, đồng thời chỉ rõ loại tội phạm cũng như hình phạt dành cho người phạm tội đó. Khi đó, án tích như một “vết nhơ” trong lý lịch của người phạm tội, dẫn tới sự kỳ thị của xã hội cũng như gây khó khăn trong quá trình sinh hoạt, tham gia hoạt động xã hội và hoạt động kinh tế của chính những người mang án tích đó. Thực tiễn cho thấy hiện nay Đảng, Nhà nước và các tổ chức xã hội đang tích cực tuyên truyền làm tốt công tác chống kỳ thị, phận biệt đối xử với những người có quá khứ phạm tội bằng các chương trình hành động cụ thể như: chính sách tạo điều kiện giúp người phạm tội tái hoà nhập cộng đồng; tạo điều kiện để những người đã từng bị kết án rèn luyện phấn đấu, khẳng định sự hòa nhập cộng đồng và là những con người sống có ích cho gia đình và xã hội. Tuy nhiên đối với người bị kết án chưa được xoá án tích, mà chúng ta thường gọi họ là người “có tiền án” thì pháp luật vẫn cần phải có những hạn chế nhất định đối với người bị kết án đó. Qua đó thể hiện tính nghiêm khắc của pháp luật và hậu quả pháp lý bất lợi mà họ phải gánh chịu, nếu họ không thể hiện rõ ý thức phấn đấu, hoàn lương, chấp hành tốt mọi chủ chương, chính sách, pháp luật. Chính vì vậy một số lĩnh vực pháp luật đã có những quy định hạn chế quyền của người phạm tội khi còn mang án tích. Ví dụ: Điều 14 Luật nuôi con nuôi năm 2010 quy định: điều kiện của người nhận nuôi con nuôi “người chưa được xóa án tích về một trong các tội cố ý xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, nhân phẩm, danh dự của người khác; ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ, chồng, con, cháu, người có công nuôi dưỡng mình; dụ dỗ, ép buộc hoặc chứa chấp người chưa thành niên vi phạm pháp luật; mua bán, đánh tráo, chiếm đoạt trẻ em” thì sẽ không được nhận nuôi con nuôi. Việc người phạm tội còn mang án tích sẽ phải chịu hậu quả pháp lý hình sự nghiêm khắc hơn cả, chính ở lần phạm tội mới đó, án tích là căn cứ để xác định hành vi của người đó có cấu thành tội phạm hay không hoặc là điều kiện, 10
17. căn cứ để xác định là tái phạm, tái phạm nguy hiểm hay không. Nói cách khác án tích sẽ là điều kiện, cơ sở để định tội danh hoặc là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự hay là tình tiết định khung hình phạt cho hành vi của người phạm tội khi còn mang án tích. Án tích với các thuộc tính cơ bản như: Thứ ba, người bị kết án đó phải gánh chịu án tích trong khoảng thời gian nhất định kể từ khi bản án đó có hiệu lực pháp luật đến khi án tích được xoá bỏ theo quy định. Việc kết án là một sự kiện khách quan và không gì có thể xóa bỏ được sự kiện bị kết án của người phạm tội, trừ khi theo quy định của pháp luật họ được xác định là đã được xoá án tích. Tuy nhiên, án tích lại không phải là đặc điểm về nhân thân có tính chất vĩnh viễn đối với bản thân người phạm tội, mà với tính chất nhân đạo của pháp luật hình sự về án tích là nhằm giúp xóa bỏ mặc cảm tội lỗi của người đã từng bị kết án, giúp họ tái hòa nhập với cộng đồng, BLHS đã quy định, án tích chỉ tồn tại trong một thời gian nhất định và khi đáp ứng đủ điều kiện luật định thì án tích đó được xóa bỏ. Tùy từng loại tội phạm cũng như mức hình phạt và ý thức chấp hành án của người bị kết án mà pháp luật hình sự đưa ra những điều kiện cụ thể về nhân thân (không phạm tội mới, có ý thức cải tạo, hòa nhập với xã hội tốt; có thành tích xuất sắc, lập công ), thời gian để được xóa án tích cũng như thủ tục xóa án tích theo đó cũng được quy định cụ thể phù hợp. Như vậy, án tích chỉ tồn tại từ khi bản án đó có hiệu lực pháp luật và đến khi người phạm tội được xóa án tích theo quy định của pháp luật (đương nhiên xoá án tích hoặc xóa án tích theo quyết định của Tòa án). Thứ tư, thời gian mang án tích đó chính là thời gian “thử thách” đối với người bị kết án đã chấp hành xong hình phạt. Việc quy định trong khoảng thời gian nhất định nếu người bị kết án chấp hành xong bản án mà không phạm tội mới thì sẽ được xoá án tích theo quy 11
18. định và người bị kết án đó được coi như chưa bị kết án, nội dung quy định trên có thể coi như là điều kiện “thử thách” đối với người đã từng bị kết án bằng hình phạt khi đã chấp hành xong bản án đó. Thực chất có thể gọi khoảng thời gian theo quy định người bị kết án đó sẽ được xoá án tích nếu không phạm tội mới là khoảng thời gian thử thách đối với họ là phù hợp, bởi lẽ: Nếu người bị kết án đã chấp hành xong bản án nhưng chưa hết thời hạn để được coi là đã được xoá án tích mà phạm tội mới, chứng tỏ ý thức cải tạo của người bị kết án sau khi chấp hành xong bản án là chưa tốt và với ý thức đó thì họ phải chịu án tích (gánh chịu hậu quả pháp lý bất lợi), ngược lại nếu người bị kết án đó có ý thức cải tạo tốt, không tái phạm tội trong khoảng thời gian quy định thì họ được xoá án tích và được coi là chưa từng phạm tội. Như vậy sử dụng thuật ngữ pháp lý để gọi tên cho khoảng thời gian mà theo quy định của pháp luật người phạm tội cần không hành động (không phạm tội mới) để chứng tỏ ý thức cải tạo, hoàn lương của bản thân họ, đó có thể gọi là điều kiện để thử thách ý thức cải tạo của người phạm tội đã bị kết án. Thứ năm, án tích là hậu quả pháp lý bất lợi mà người bị kết án bằng hình phạt phải gánh chịu kể từ khi bản án có hiệu lực pháp luật, đến trước khi được coi là đã xóa án tích. Việc người đã bị kết án muốn được coi là chưa từng bị kết án thì sau khi đã chấp hành xong bản án, người đó còn phải chịu một khoảng thời gian thử thách nhất định, kể từ khi chấp hành xong bản án, khoảng thời gian đó nếu không phạm tội mới thì đó là điều kiện để quyết định việc xoá án tích đối với họ [11, tr.21]. Như vậy bên cạnh hậu quả pháp lý bất lợi đối với người bị kết án thì án tích cũng là thước đo giá trị để minh chứng cho ý thức tự cải tạo, chấp hành pháp luật của người bị kết án, quy định về án tích mang tính nhân văn cao đẹp, tạo điều kiện để người bị kết án phấn đấu, rèn luyện trên con đường hoàn lương và họ nhận thấy được cái giá trị tốt đẹp của việc chấp hành 12
19. nghiêm chỉnh các quy định của pháp luật, và ngược lại đi liền với hậu quả pháp lý bất lợi nếu việc chấp hành không nghiêm các quy định của pháp luật. Khi được xóa án tích người bị kết án đó coi như chưa từng bị kết án. Do vậy, chúng ta có thể khẳng định rằng: Án tích không phải là biện pháp nhằm trừng phạt người bị kết án mà án tích là tiêu chí để giáo dục người phạm tội, để người phạm tội tự phấn đấu cải tạo mình xóa đi mặc cảm tội lỗi, trở lại hòa nhập cộng đồng với tâm lý một con người, một công dân chưa từng bị kết án, chưa từng phạm tội. 1.2. KHÁI NIỆM, ĐIỀU KIỆN, THỦ TỤC VÀ Ý NGHĨA CỦA XÓA ÁN TÍCH 1.2.1. Khái niệm xoá án tích Việc xác định một người đã được xóa án tích hay chưa có ý nghĩa rất quan trọng trong quá trình áp dụng PLHS. Nếu một người bị kết án đã được xóa án tích mà phạm tội thì các cơ quan tiến hành tố tụng không được căn cứ vào tiền án đã được xóa án tích đó để xác định là tái phạm hay tái phạm nguy hiểm. Ngoài ra, việc đã được xóa án tích hay chưa còn có ý nghĩa trong việc xác định một người là có tội hay không có tội, hành vi thực hiện đó là vi phạm hành chính hay là hành vi tội phạm, đồng thời đó còn là tình tiết tăng nặng TNHS, căn cứ để định khung, định khoản hình phạt đối với hành vi phạm tội mới đó. Bên cạnh đó trong lý lịch tư pháp của người đã bị kết án luôn có phần thể hiện nội dung có hay không có tiền án. Xét dưới góc độ xã hội thì việc trong lý lịch của một người có hay không có án tích có ý nghĩa rất lớn đối với chính bản thân họ, đặc biệt trong các vấn đề như: Tìm kiếm việc làm, đăng ký kinh doanh, đi lao động, học tập ở nước ngoài Với những ý nghĩa quan trọng như vậy thì việc nghiên cứu cụ thể, có hệ thống về xóa án tích là cần thiết, có ý nghĩa không chỉ mang tính lý luận mà còn mang tính thực tiễn sâu sắc. Mặc dù xóa án tích đã được ghi nhận trong PLHS từ lần pháp điển hóa 13
20. đầu tiên, đó là BLHS năm 1985, nhưng khái niệm xóa án tích vẫn chưa được pháp điển hóa thành một điều khoản riêng biệt trong BLHS. Khái niệm xóa án tích mới chỉ được đề cập tới trong khoa học LHS nước ta với nhiều quan điểm khác nhau. Cụ thể là: Theo tác giả Trần Đình Nhã “xóa án tích được hiểu là xóa bỏ bản án hình sự đối với người đã bị Tòa án kết án. Sau khi người bị kết án đã chấp hành xong hình phạt, qua một thời gian nhất định và có những điều kiện bắt buộc, người bị kết án được xoá án tích, xoá án tích coi như chưa can án và được cấp giấy chứng nhận” [21. tr 283]. Quan điểm này đã nêu bật được ý nghĩa nhân đạo sâu sắc của chế định xóa án tích đối với người phạm tội trong BLHS Việt Nam, đó là người được xoá án tích được coi như chưa từng phạm tội, chưa từng bị kết án. Tuy nhiên, có những ý kiến không đồng tình với quan điểm này, bởi lẽ: nếu coi xóa án tích chính là xóa bỏ bản án hình sự thì vô hình chung đã đánh đồng thuộc tính của “án tích” với thuộc tính của “bản án hình sự”. Trong khi đó như phân tích ở trên, bản chất của án tích chính là sự kiện pháp lý hình sự mang tính bất lợi đối với người từng bị kết án bằng bản án có hiệu lực pháp luật và phải chịu hình phạt. Theo thạc sỹ Đinh Văn Quế thì: “Xoá án tích là xoá bỏ bản án hình sự đối với một người đã bị Toà án kết án, là sự thể hiện tính nhân đạo trong luật hình sự ở nước ta , là để cho người bị kết án không bị mặc cảm tội lỗi của mình, tạo điều kiện làm ăn, sinh sống lương thiện, hoà nhập cộng đồng” [26, tr. 387]. Quan điểm của Thạc sỹ Định Văn Quế cũng tương tự như quan điểm của PGS, TS Trần Văn Hưởng, đó là việc coi xoá án tích là xoá bỏ bản án hình sự đối với người đã bị Tòa án kết án. PGS, TS Trần Đình Nhã cho rằng “xóa án tích là sự thừa nhận về mặt pháp lý người bị kết án không còn mang án tích và vì vậy, không còn chịu hậu quả nào do việc kết án mang lại” [22, tr. 222]. Quan điểm này đã chỉ ra được 14
21. tính chất quan trọng của xóa án tích, đó là sự “thừa nhận về mặt pháp lý” không còn án tích. Có thể nói về phương diện đời sống xã hội, việc bị kết án của người phạm tội, bị coi là người có “tiền án” không thể bị xóa bỏ trong tư tưởng tâm lý chung của toàn thể xã hội, nhưng về mặt pháp lý thì khi đáp ứng đủ các điều kiện luật định, Nhà nước sẽ công nhận người bị kết án chưa từng can án và sẽ công nhận mọi quyền và lợi ích hợp pháp của người bị kết án với tư cách là một công dân bình đẳng, bình thường. Tuy nhiên, quan điểm này lại chưa chỉ rõ “thừa nhận về mặt pháp lý” cụ thể như thế nào. Bởi lẽ, sự thừa nhận về mặt pháp lý có thể là mặc nhiên thừa nhận hoặc sự thừa nhận của cơ quan nhà nước có thẩm quyền (Đương nhiên xóa án tích; Xóa án tích theo quyết định của Tòa án ) Từ các quan điểm của những học giả, nhà nghiên cứu khoa học luật hình sự về xóa án tích nêu trên, cùng với thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, đặc biệt là các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về xóa án tích, chúng ta nhận thấy rằng muốn đưa ra định nghĩa về xóa án tích một cách chính xác, khoa học, thì cần phải xem xét toàn diện các đặc trưng cơ bản của Xóa án tích và bản chất pháp lý của xóa án tích, hậu quả, thủ tục tố tụng của xóa án tích. Bản chất pháp lý của xóa án tích là xóa bỏ sự kiện pháp lý hình sự đã phát sinh trước đó, do người phạm tội đã bị kết án và phải chịu hình phạt. Sự kiện pháp lý hình sự đó làm phát sinh hậu quả pháp lý bất lợi đối với người bị kết án là phải chịu án tích. Án tích là một chế định nhân đạo của Luật hình sự Việt Nam và được thể hiện trong việc xóa bỏ hậu quả pháp lý bất lợi đối với người bị kết án, tức là chấm rứt hoàn toàn sự việc đã bị kết án, người bị kết án đó đã đáp ứng được các điều kiện do pháp luật quy định để được đương nhiên xóa án tích và xóa án tích theo quyết định của Tòa án. Theo quan điểm của GS.TSKH Lê Cảm thì bản chất pháp lý của chế định án tích là: 15