Luận văn Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên từ thực tiễn tỉnh Thanh Hóa

Nội dung text: Luận văn Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên từ thực tiễn tỉnh Thanh Hóa

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ VĂN HÒA XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ MÀ BỊ CÁO LÀ NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN TỪ THỰC TIỄN TỈNH THANH HÓA Chuyên ngành : Luật Hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. Trần Văn Độ HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ Lê Văn Hòa
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ MÀ BỊ CÁO LÀ NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN 7 1.1. Khái niệm xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên 7 1.2. Quy định về xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên 14 Chƣơng 2: THỰC TIỄN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ MÀ BỊ CÁO LÀ NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN TẠI TỈNH THANH HÓA 36 2.1. Khái quát tình hình tội phạm người chưa thành niên trên địa bàn tỉnh Thanh Hoá 36 2.2. Thực tiễn thực hiện thủ tục tố tụng hình sự trong xét xử các vụ án mà bị can, bị cáo là người chưa thành niên 41 2.3. Thực tiễn áp dụng các quy định của Bộ luật Hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội 45 2.4. Những hạn chế trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên và nguyên nhân 47 Chƣơng 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ MÀ BỊ CÁO LÀ NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN 58 3.1. Nhu cầu nâng cao chất lượng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên 58 3.2. Một số giải pháp nâng cao chất lượng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên 61 KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 80 PHỤ LỤC 86
4. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ADPL : Áp dụng pháp luật BLHS : Bộ luật hình sự BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự HĐXX : Hội đồng xét xử HTND : Hội thẩm nhân dân KSV : Kiểm sát viên NCTN : Người chưa thành niên QĐHP : Quyết định hình phạt QPPL : Quy phạm phám luật TAND : Tòa án nhân dân TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TNHS : Trách nhiệm hình sự TTHS : Tố tụng hình sự VAHS : Vụ án hình sự XHCN : Xã hội chủ nghĩa
5. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Biểu đồ 2.1: Các vụ án hình sự mà bị cáo là NCTN đã được Tòa án cấp sơ thẩm ở tỉnh Thanh Hóa xét xử từ năm 2011 – 2015 38 Biểu đồ 2.2: Cơ cấu tội phạm là NCTN theo nhóm tội 40 Biểu đồ 2.3: Cơ cấu tội phạm là NCTN theo độ tuổi 41
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tội phạm do người chưa thành niên thực hiện là một hiện tượng khách quan, tồn tại và phát triển cùng với lịch sử tồn tại và phát triển của xã hội loài người. Trong những năm qua và nhất là thời điểm hiện nay, tình trạng người chưa thành niên phạm tội ở Việt Nam diễn ra khá phổ biến và phức tạp Trước hết, do xuất phát từ đặc điểm tâm, sinh lý đang phát triển, nhân cách chưa được định hình, nhận thức chưa được đầy đủ, toàn diện nên một số em đã có hành vi phạm tội một cách tự phát, thêm vào đó là sự ảnh hưởng bởi những mặt tiêu cực của kinh tế thị trường, văn hóa phẩm đồi trụy, game bạo lực Nhiều trường hợp, người chưa thành niên không ý thức được hành vi của mình là hành vi phạm tội. Đồng thời, đây cũng là lứa tuổi dễ bị tổ thương và thường có những phản ứng tiêu cực trước tác động chủ quan và khách quan bằng những hành vi nhất thời, thiếu suy nghĩ. Khi phạm tội các em là những người phạm tội, nhưng đồng thời cũng là những nạn nhân của sự thiếu giáo dục, chăm sóc của gia đình, nhà trường và xã hội; hành động của các em ít nhiều bị chi phối bởi hoàn cảnh khách quan hoặc bị xúi giục, lừa dối Việc giải quyết vấn đề người chưa thành niên phạm tội là việc làm cần thiết để giữ nghiêm ổn định chính trị và trật tự an toàn xã hội, nhưng cũng là một vấn đề phức tạp và tế nhị. Chính vì thế, Đảng và Nhà nước ta phải có trách nhiệm hơn nữa trong việc bảo vệ bị cáo là người chưa thành niên khi họ tham gia tố tụng theo quy định của pháp luật. Chính sách hình sự nhất quán của Nhà nước ta đối với người chưa thành niên chủ yếu là giáo dục và giúp đỡ họ sửa chữa những sai lầm, phát triển lành mạnh để họ trở thành công dân có ích cho xã hội. Vì vậy, thủ tục tố tụng cũng phải được quy định phù hợp với lứa tuổi người chưa thành niên. Trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên, các cơ quan tiến hành tố tụng mà đặc biệt là Tòa án phải có trách nhiệm bảo vệ người chưa thành niên theo đúng quy định của pháp luật. Thực 1
7. tiễn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Thanh Hóa trong thời gian qua cho thấy Toà án đã thực hiện tương đối tốt các quy định pháp luật tố tụng hình sự trong xét xử và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên khi họ tham gia tố tụng với tư cách là bị cáo. Tuy nhiên, hiệu quả công tác xét xử vẫn chưa thật sự được nâng cao, chưa đáp ứng được yêu cầu của công cuộc cải cách tư pháp. Vẫn xảy ra tình trạng án để quá hạn, và vẫn còn không ít trường hợp Tòa án để xảy ra sai sót dẫn đến việc xâm phạm quyền và lợi ích của bị cáo là người chưa thành niên trong quá trình tố tụng, gây bất bình trong nhân dân, bức xúc trong dư luận, làm giảm uy tín của các cơ quan tư pháp, ảnh hưởng tiêu cực đến hiệu quả giáo dục ý thức pháp luật và đấu tranh phòng chống tội phạm. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến những tồn tại nói trên, trong đó có những bất cập, hạn chế của các văn bản quy phạm pháp luật, do việc hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật chưa kịp thời, do cơ chế, nhận thức, thái độ của người tiến hành tố tụng; các quy định về chế độ, trách nhiệm của Nhà nước, cơ quan, người tiến hành tố tụng với công dân Do đó, việc nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống những vấn đề lý luận cũng như thực tiễn pháp luật trong quá trình xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, để từ đó đưa ra các yêu cầu và giải pháp góp phần nâng cao chất lượng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên là hết sức cần thiết. Chính vì vậy, tôi chọn đề tài luận văn Thạc sĩ của mình là: “Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên từ thực tiễn tỉnh Thanh Hóa”. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đến nay, vấn đề xét xử sơ thẩm đã có nhiều đề tài của tập thể và cá nhân, cán bộ khoa học nghiên cứu ở các góc độ và khía cạnh khác nhau như: - ThS. Đinh Văn Quế: Quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội – Tạp chí Kiểm sát, Số 6/2007. - TS. Hoàng Minh Sơn: Hoàn thiện một số quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về thủ tục phiên tòa sơ thẩm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp – Tạp chí Luật học, Số 10/2009. 2
8. - TS. Trịnh Tiến Việt: Những khía cạnh pháp lý hình sự về các hình phạt và biện pháp tư pháp áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội – Tạp chí Tòa án nhân dân, Số 13, 14/2010 - ThS. Nguyễn Khắc Quang: Quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội – Tạp chí Tòa án nhân dân, Số 24/2011. - ThS. Nguyễn Thanh Tùng: Thực ti n x t xử người chưa thành niên phạm tội, đề xuất và kiến nghị, Tạp chí Tòa án nhân dân, Số 3/2012. Ngoài ra, có một số tác giả đã chọn để làm để làm đề tài luận văn, luận án của mình như: - Nguyễn Trần Bích Phượng: Thủ tục tố tụng về những vụ án mà bị can, bị cáo là người chưa thành niên và thực ti n áp dụng tại thành phố Hà Nội, Khóa luận cử nhân Luật, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2001. - Đỗ Thị Phượng: Thủ tục tố tụng đối với bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2003. -ThS. Đỗ Thị Phượng: Những vấn đề lý luận và thực ti n về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án tiến sĩ Luật học, Trường Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008. - Võ Thị Kim Oanh: X t xử hình sự sơ thẩm trong tố tụng hình sự Việt Nam – Luận án tiến sĩ Luật học – Viện Nhà nước và Pháp luật, 2007. - Nguyễn Thị Thủy: Thủ tục x t xử sơ thẩm theo Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam và hoàn thiện theo tinh thần cải cách tư pháp của nước ta – Luận văn thạc sĩ Luật học, Học viện Khoa học xã hội, 2009. - Nguyễn Thị Hương: Quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội – Luận văn thạc sĩ Luật học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, 2011. Những đề tài trên, hoặc là chỉ nghiên cứu trên phương diện pháp luật hình sự về những quy định đối với NCTN phạm tội hoặc là chỉ nghiên cứu trên phương diện pháp luật tố tụng hình sự về thủ tục tố tụng đối với NCTN. Đó là những tài liệu có giá trị để tác giả nghiên cứu, kế thừa trong giải quyết các vấn đề nghiên cứu của đề tài. Trong phạm vi đề tài của mình, tôi đi sâu nghiên cứu 3
9. cả về pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự được áp dụng đối với bị cáo là NCTN trong quá trình xét sử sơ thẩm VAHS từ thực tiễn tỉnh Thanh Hóa. Đây là vấn đề hoàn toàn mới, không trùng lặp với các đề tài, công trình đã được nghiệm thu, công bố trong nước những năm gần đây. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích của việc nghiên cứu đề tài này: Trên cơ sở nghiên cứu những quy định của pháp luật có liên quan đến việc xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN và thực tiễn áp dụng pháp luật, để từ đó đưa ra các giải pháp cơ bản hoàn thiện quy định của pháp luật, nhằm bảo vệ tốt hơn nữa các quyền và lợi ích của NCTN khi họ tham gia tố tụng hình sự. Đồng thời góp phần vào việc đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung và tội phạm do NCTN thực hiện nói riêng. - Để thực hiện mục đích trên, đề tài có nhiệm vụ sau: + Luận giải làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN. + Phân tích những quy định của pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật trong quá trình xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN tại các Toà án nhân dân tỉnh Thanh Hóa để tìm ra những hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế cần khắc phục. + Đưa ra các yêu cầu và một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong tình hình mới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên. - Phạm vi nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu các quy định của Bộ luật Hình sự đối với NCTN phạm tội và thủ tục xét xử VAHS đối với NCTN theo quy định của BLTTHS và thực tiễn thực hiện các quy định này trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa. Các số liệu phục vụ cho đề tài được giới hạn từ năm 2011 đến năm 2015. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4
10. Luận văn sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm, chính sách của Đảng về chính sách hình sự đối với NCTN phạm tội; quan điểm, đường lối xử lý NCTN phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam; vấn đề bảo vệ quyền con người nói chung, quyền trẻ em trong TTHS nói riêng. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu như: phương pháp lịch sử; phương pháp so sánh, phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp thống kê các phương pháp nghiên cứu này được vận dụng một cách đan xen, linh hoạt. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Kết quả nghiên cứu và những đề xuất của luận văn có ý nghĩa quan trọng đối với việc nâng cao chất lượng xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN theo quy định của pháp luật hiện hành. - Thông qua kết quả nghiên cứu và các đề xuất, tác giả mong muốn góp phần hoàn thiện về chế định xét xử đối với NCTN phạm tội nói riêng, hoàn thiện quy định của pháp luật TTHS nói chung. - Luận văn có thể được sử dụng làm tư liệu tham khảo cho cán bộ làm công tác nghiên cứu, giảng dạy cũng như cán bộ thực tiễn đang công tác trong các cơ quan bảo vệ pháp luật như Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án và các học viên chuyên ngành luật hình sự và tố tụng hình sự. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, Luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận và pháp luật về xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên Chương 2. Thực tiễn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên tại tỉnh Thanh Hóa Chương 3. Giải pháp nâng cao chất lượng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên 5
11. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ MÀ BỊ CÁO LÀ NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN 1.1. Khái niệm xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là ngƣời chƣa thành niên 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm bị cáo là người chưa thành niên 1.1.1.1. Khái niệm bị cáo là người chưa thành niên Dưới góc độ khoa học, từ lý luận và thực tiễn của Việt Nam cũng như nhiều quốc gia khác trên thế giới đều có sự ghi nhận, đánh giá và đưa ra khái niệm riêng về NCTN, nhưng lại có một số quan điểm chung và thống nhất trong việc xem xét, đánh giá về con người nói chung và NCTN nói riêng theo quy luật phát triển từ thấp đến cao, nhìn nhận từ người ít tuổi đến người cao tuổi, từ NCTN đến người đã thành niên. Việc ghi nhận, đánh giá thông qua độ tuổi đã được luật hình sự của các quốc gia quy định về độ tuổi chịu TNHS có sự khác biệt như: Anh, Niu Di Lân, Bắc Ailen, Ôxtrâylia là 10 tuổi; Ấn Độ, Thụy Sĩ, Thái Lan, Xingapo, Síp, Kenya, Triniđát, Côoét là 7 tuổi; Lybi là 8 tuổi; Philipin là 9 tuổi; Coxta Rica, Thổ Nhĩ Kỳ là 12 tuổi; Pháp, Hy Lạp, Ixraen là 13 tuổi; Trung Quốc, Hàn Quốc, Đức, Ý, Nhật Bản, Liên Bang Nga, Tây Ban Nha là 14 tuổi; Ai Cập, Đan Mạch, Cộng hòa Séc là 15 tuổi; Chi Lê, Bỉ, Bồ Đào Nha là 16 tuổi; Luychxămbua là 18 tuổi . [59, tr.243-245]. Từ đó, nhận thấy NCTN là những người thuộc lớp tuổi trẻ như nhi đồng, thiếu niên hay còn gọi là trẻ em vị thành niên và đây cũng điểm khác biệt để làm cơ sở đánh giá NCTN với người đã thành niên. Mục đích của việc phân biệt giữa NCTN và đã thành niên là để quản lý xã hội, quản lý những hành vi lệch chuẩn của con người gây ra, để từ đó có phương pháp để giải quyết các vấn đề phát sinh, đảm bảo các quyền cơ bản của con người, các quyền và nghĩa vụ cơ bản 6
12. của công dân. Chính vì thế, việc đưa ra khái niệm bị cáo là NCTN một cách thống nhất có ý nghĩa đặc biệt quan trọng để áp dụng pháp luật trong hoạt động xét xử đối với các bị cáo là NCTN đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Theo từ điển tiếng Việt, thì NCTN được định nghĩa: “Người chưa thành niên là người chưa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể lực, trí tuệ, tinh thần cũng như chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân”. [67]. Theo Công ước Quốc tế về quyền trẻ em: “Trong phạm vi công ước này, trẻ em có nghĩa là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp luật pháp áp dụng đối với trẻ em quy định tuổi thành niên sớm hơn”. Mặc dù khái niệm của Công ước về Quyền trẻ em vẫn có điều khoản để ngỏ cho các quy định về độ tuổi cho NCTN, thậm chí trong nội tại một quốc gia các văn bản pháp luật cũng có một số quy định không thống nhất về vấn đề này. Ở Việt Nam, độ tuổi NCTN được xác định thống nhất trong Hiến pháp năm 2013, BLHS năm 1999, BLTTHS năm 2003, BLLĐ, BLDS và một số văn bản quy phạm pháp luật khác. Tất cả các văn bản quy phạm pháp luật đó đều thống nhất quy định tuổi NCTN là người dưới 18 tuổi và quy định riêng những chế định pháp luật đối với NCTN trong từng lĩnh vực cụ thể. Quan niệm về độ tuổi này cũng phù hợp với các quy định của Công ước quốc tế về Quyền trẻ em ngày 20/02/1990 mà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên. Theo quy định tại Điều 12 BLHS năm 1999 thì chỉ những người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi trở lên mới phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi phạm tội, còn người chưa thành niên dưới 14 tuổi thì không phải chịu TNHS. Theo đó, người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu TNHS về mọi tội phạm, còn người từ đủ 14 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu TNHS về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Vậy tại sao pháp luật hình sự lại quy định người chưa đủ 14 tuổi không phải chịu trách nhiệm hình sự và người từ đủ 14 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi chỉ 7
13. phải chịu trách nhiệm hình sự về một số tội phạm nhất định? Quy định này của BLHS về mặt lý luận có thể hiểu người chưa đủ 14 tuổi trí tuệ chưa phát triển đầy đủ nên chưa nhận thức được tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi của mình gây ra, chưa đủ khả năng làm chủ được hành vi và một lôgic đương nhiên là họ không bị coi là có lỗi khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội. Một hành vi được coi là không có lỗi cũng có nghĩa là không đủ yếu tố cấu thành tội phạm nên họ không phải chịu TNHS. Người từ đủ 14 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 16 tuổi được coi là người có năng lực TNHS chưa đầy đủ vì họ chưa phát triển đầy đủ về thể chất, tinh thần, tâm sinh lý, kinh nghiệm sống, khả năng nhận thức và điều khiển hành vi còn bị hạn chế. Do đó, họ chỉ phải chịu TNHS về một số loại tội phạm nhất định, đó là tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng. Đây là nét khu biệt so với người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu TNHS về mọi tội phạm. Trong BLHS năm 1999 tại Chương X phần chung "Những quy định đối với người chưa thành niên phạm tội" bao gồm từ Điều 68 đến Điều 77 đã khẳng định: Người chưa thành niên phạm tội (người trong độ tuổi từ đủ 14 đến dưới 18 tuổi) là những người thuộc độ tuổi chưa thành niên, có hành vi vi phạm vào các quy định của Bộ luật Hình sự và họ phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình theo quy định của Luật hình sự nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Tại Điều 50 của BLTTHS năm 2003 đã quy định “bị cáo” chính là những người đã bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử. Như vậy, căn cứ vào quy định này và cùng với quy định tại Điều 12 của BLHS về tuổi chịu TNHS nêu trên thì có thể hiểu bị cáo là NCTN chính là những người có độ tuổi từ đủ 14 đến chưa đủ 18 tuổi ở thời điểm bị Tòa án quyết định đưa ra x t xử. Như vậy, không phải mọi chủ thể thực hiện hành vi phạm tội đều có tư cách là bị cáo, mà tư cách bị cáo chỉ được xác định khi Tòa án quyết định đưa ra xét xử. Qua sự phân tích trên, có thể đưa ra định nghĩa về bị cáo là người chưa thành niên như sau: Bị cáo là NCTN là những người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 8
14. tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà BLHS quy định là tội phạm, bị Tòa án quyết định đưa ra x t xử theo trình tự, thủ tục luật định. 1.1.1.2. Đặc điểm bị cáo là người chưa thành niên Thứ nhất, về mặt tâm, sinh lý. Bị cáo chưa thành niên là người chưa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể chất và tinh thần. Họ là người đang trong giai đoạn phát triển mạnh mẽ về thể chất và tâm sinh lý, đang ở giai đoạn hình thành cũng như phát triển về nhân cách và chưa thể có suy nghĩ chín chắn khi quyết định hành vi của mình như người đã thành niên. Đây là lứa tuổi chưa có đủ những kinh nghiệm, kỹ năng trong cuộc sống, quá trình nhận thức còn bị hạn chế; còn chủ quan, nông cạn khi phân tích, đánh giá hay nhìn nhận các sự vật, hiện tượng và dễ bị tác động bởi các yếu tố của môi trường sống. Do tư duy chưa hoàn thiện nên họ nhận thức chưa đầy đủ, toàn diện về hệ quả và những tác động do hành vi của mình gây ra. Nhiều trường hợp bị cáo là NCTN không ý thức được hành vi của mình là hành vi phạm tội. Mặc khác, bị cáo là NCTN, nhất là lứa tuổi mới lớn thường có những chuyển biến nhanh và mạnh mẽ về tâm sinh lý, có xu hướng muốn tự khẳng định mình, bồng bột, hiếu thắng, thiếu tính thực tế, dễ bị dụ dỗ, kích động, lôi kéo tham gia vào những hoạt động phạm pháp. Nhưng đồng thời, đây cũng là lứa tuổi dễ bị tổn thương và thường có những phản ứng tiêu cực trước sự tác động chủ quan và khách quan bằng những hành vi nhất thời, thiếu suy nghĩ. Chính những đặc điểm tâm, sinh lý này là căn cứ quan trọng để tòa án xem xét đánh giá khả năng nhận thức, mức độ lỗi của bị cáo là NCTN khi thực hiện hành vi phạm tội, để từ đó xác định chính xác TNHS của bị cáo trong quá trình xét xử. Thứ hai, về xã hội. Do tâm sinh lý lứa tuổi nên bị cáo là NCTN rất dễ bị môi trường xã hội xung quanh cũng như điều kiện sinh sống và giáo dục làm ảnh hưởng đến suy nghĩ và hành vi của bị cáo. Những ảnh hưởng của môi trường xã hội xung quanh tác động lớn đến NCTN, bởi họ đang ở lứa tuổi hiếu động, hăng hái, nhiều khi bồng bột, khả năng tự kiềm chế bản thân hạn chế và thích thú với các hoạt động giao tiếp nên dễ bị kích động lôi kéo. Bị cáo là 9
15. NCTN chưa hội đủ sự trưởng thành về tâm lý, sự ổn định về cảm xúc để tạo nên trạng thái cân bằng cho bản thân nên khi áp dụng các biện pháp cưỡng chế tố tụng thì tổn hại về thể chất đặc biệt là tổn hại về tinh thần của lứa tuổi này thường dẫn đến những biến động tâm lý nặng nề và để lại những di chấn tiêu cực trong thời gian dài. Nhiều trường hợp tỏ ra manh động, liều lĩnh khi bị bắt giam và tuyên án vì tưởng rằng không còn gì để mất. Thậm chí, có bị cáo là NCTN do quá lo sợ, trầm cảm, nảy sinh ý định tự sát; có trường hợp lại cố gắng tỏ ra bất cần, ngang ngược thách thức người tiến hành tố tụng để che dấu cảm giác lo lắng, sợ hãi, hối hận. Thứ ba, về pháp lý. NCTN là người chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ của chủ thể quan hệ pháp luật. Trong pháp luật TTHS, đặc điểm pháp lý của bị cáo là NCTN được thể hiện thông qua địa vị pháp lý của họ khi tham gia tố tụng, tức là những quy định của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của bị cáo là NCTN. Trong đó, đặc điểm nổi bật nhất của bị cáo là NCTN là ở chỗ họ được pháp luật quy định nhiều quyền hơn so với bị cáo đã thành niên đồng thời lại thực hiện ít nghĩa vụ hơn so với bị cáo đã thành niên. Ngoài ra, thủ tục tố tụng đối với bị cáo là NCTN cũng được quy định chặt chẽ hơn so với bị cáo đã thành niên. Quy định này được xây dựng dựa trên cơ sở về đặc điểm tâm, sinh lý của bị cáo là NCTN và chính sách nhân đạo của Nhà nước ta trong việc xử lý TNHS đối với NCTN phạm tội và mục đích chủ yếu là nhằm giáo dục, giúp đỡ NCTN sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội, đồng thời hướng tới mục đích phòng ngừa tội phạm ở NCTN. Những phân tích trên cho thấy cần phải đặt ra chính sách hình sự phù hợp với NCTN, cần có một thái độ rộng lượng và bao dung với họ, đặc biệt là quy trình TTHS phải được mở rộng theo hướng nhân văn hơn giúp cho họ hạn chế những tổn thương do việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế tố tụng gây nên và tạo cơ hội cho họ sửa chữa sai lầm và làm lại cuộc đời. 10
16. 1.1.2. Khái niệm xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 1.1.2.1. Khái niệm xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên Khoản 1, Điều 102 Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam quy định: “Tòa án nhân dân là cơ quan x t xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp”. Như vậy, trong Hiến pháp năm 2013, Đảng và Nhà nước ta khẳng định chức năng xét xử được giao cho Tòa án, và chỉ Tòa án là cơ quan duy nhất thực hiện quyền tư pháp, xét xử là hoạt động trọng tâm của Tòa án. Vậy xét xử là gì? Theo từ điển tiếng Việt thì “x t xử là xem xét và xử các vụ án. Xét xử các tội phạm. Việc xét xử của Tòa án” [63, tr.1148]. Theo từ điển Luật học thì “X t xử sơ thẩm là lần đầu tiên đưa vụ án ra xét xử tại một Tòa án có thẩm quyền” [60, tr. 870]. Có quan điểm cho rằng: “X t xử sơ thẩm vụ án hình sự là một giai đoạn của tố tụng hình sự trong đó Tòa án có thẩm quyền tiến hành xem xét, giải quyết vụ án, ra bản án, quyết định tố tụng theo quy định của pháp luật”. [55, tr. 343]. Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là xét xử lần đầu VAHS. Tại phiên tòa sơ thẩm, bị cáo, những người tham gia tố tụng và các cơ quan, tổ chức có liên quan đều được triệu tập hoặc báo đến phiên tòa; mọi chứng cứ, tài liệu của vụ án đã được thu thập trong quá trình điều tra, truy tố đều được công khai xem xét. Kết quả xét xử sơ thẩm được thể hiện bằng một bản án do Tòa án nhân danh Nhà nước quyết định bị cáo có tội hoặc không có tội gì, hình phạt như thế nào. Các biện pháp tư pháp cần áp dụng. Xét xử sơ thẩm là giai đoạn quan trọng nhất trong các giai đoạn TTHS. Xét xử sơ thẩm đánh dấu sự kết thúc quá trình giải quyết VAHS ở cấp sơ thẩm, thể hiện đỉnh cao của quyền tư pháp. Với quan điểm nêu trên và qua quá trình nghiên cứu, tác giả luận văn cho rằng, xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là việc Tòa án thông qua phiên toà xem xét và phán quyết lần đầu, toàn diện về tội phạm và người phạm tội mà Viện kiểm 11
17. sát đã truy tố và Toà án đã quyết định đưa ra x t xử theo trình tự, thủ tục mà pháp luật tố tụng hình sự quy định. Từ đó, xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên là việc Tòa án thông qua phiên toà xem xét và phán quyết lần đầu, toàn diện về tội phạm và người phạm tội là người chưa thành niên mà Viện kiểm sát đã truy tố và Toà án đã quyết định đưa ra x t xử theo trình tự, thủ tục mà pháp luật tố tụng hình sự quy định. 1.1.2.2. Đặc điểm xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên Khi nghiên cứu về đặc điểm xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN chúng tôi nhận thấy ngoài các đặc điểm chung của xét xử sơ thẩm VAHS nói chung, thì việc xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN cũng có đặc điểm riêng mang tính đặc thù: Cụ thể là: Một là, xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN là hoạt động nhân danh quyền lực Nhà nước của Tòa án có thẩm quyền lần đầu tiên đưa vụ án ra xét xử với HĐXX phải là những người có hiểu biết về tâm lý trẻ em, về khoa học giáo dục cũng như về hoạt động đấu tranh phòng, chống tội phạm của bị cáo là NCTN. Thông qua hoạt động xét xử thì Thẩm phán và HTND thực hiện quyền lực Nhà nước giao cho, nhân danh Nhà nước để ra bản án, quyết định đối với bị cáo là NCTN, do đó các thành viên HĐXX đồng thời phải đảm bảo những hiểu biết về tâm lý học, khoa học giáo dục cũng như về hoạt động đấu tranh phòng chống tội phạm ở NCTN trong hoạt động xét xử đối với bị cáo là NCTN; thành phần HĐXX bắt buộc phải có một Hội thẩm là giáo viên hoặc cán bộ Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh. Có như vậy mới đảm bảo việc xét xử của Tòa án đối với bị cáo là NCTN có hiệu quả vì “chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội”. [37]. 12
18. Hai là, thông qua phiên tòa sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN, những người tiến hành tố tụng sẽ đánh giá toàn diện về tội phạm và người phạm tội. Làm rõ có hay không có hành vi phạm tội, thời gian, địa điểm và những tình tiết khác của người thực hiện hành vi phạm tội, có lỗi hay không có lỗi, vô ý hay cố ý, mục đích động cơ phạm tội, có năng lực TNHS hay không; tính chất và mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và các đặc điểm về nhân thân người thực hiện hành vi phạm tội, tính chất và mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra. Đặc biệt, tại phiên tòa, những người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng phải nghiên cứu, xem xét các tài liệu, chứng cứ buộc tội, chứng cứ gỡ tội, bảo đảm tính khách quan, tính liên quan và tính hợp pháp. Ba là, trong xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN của Tòa án ngoài việc đảm bảo quy định chung còn phải tuân theo những quy định riêng chặt chẽ về trình tự, thủ tục tố tụng đối với họ mà BLTTHS đã quy định. Pháp luật TTHS coi đây là một thủ tục tố tụng đặc biệt do đó đã quy định thành một chương riêng trong BLTTHS năm 2003 và đòi hỏi mọi hoạt động điều tra, truy tố, xét xử phải tuân theo. Do đó, hoạt động xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN về trình tự, thủ tục phải đảm bảo sự tuân thủ đầy đủ các quy định của chương này đồng thời phải đảm bảo sự tuân thủ các quy định khác của Bộ luật này không trái với chương này. Có thể coi việc tuân thủ các quy định chung của BLTTHS là điều kiện cần, thì việc tuân thủ quy định về thủ tục tố tụng trong hoạt động xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN là điều kiện đủ để Tòa án ADPL đối với họ. Việc Tòa án phải tuân thủ những quy định riêng về thủ tục tố tụng đối với bị cáo là NCTN trong BLTTHS cũng là việc Tòa án đã đảm bảo các quyền của NCTN trong quá trình ADPL đối với họ. Chẳng hạn trong quá trình chuẩn bị xét xử, nếu Tòa án phát hiện trong quá trình điều tra, truy tố có sai sót trong việc thu thập chứng cứ hoặc ADPL không chính xác, thì tùy từng trường hợp mà Tòa án ra quyết định trả hồ sơ cho Viện kiểm sát hoặc vẫn quyết định đưa vụ án ra xét xử. 13
19. Việc tuân thủ chặt chẽ những quy định này giúp cho Tòa án khi ADPL đảm bảo đúng đắn, chính xác, khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Bốn là, trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là NCTN là quá trình áp dụng những quy định pháp luật hình sự đối với một hay nhiều bị cáo trong một vụ án cụ thể để xác định bị cáo có hay không có tội, để quyết định TNHS (trong trường hợp họ có tội), quyết định TNHS giảm nhẹ và trách nhiệm dân sự (trong trường hợp pháp luật quy định). Trong hoạt động xét xử sơ thẩm VAHS mà bị cáo là NCTN, đây là một đối tượng đặc biệt, do đó, khi Tòa án áp dụng các QPPL các quy định của BLHS về đường lối xử lý chủ yếu giáo dục, phòng ngừa đối với NCTN phạm tội. Đặc biệt, cần chú ý rằng ngoài hình phạt, đối với NCTN phạm tội Toà án có thể áp dụng biện pháp tư pháp (đưa vào trường giáo dưỡng) hoặc biện pháp giám sát, giáo dục (khiển trách, hoà giải tại cộng đồng, giáo dục tại xã, phường, thị trấn). Năm là, để bảo đảm bí mật đời tư cho NCTN, BLTTHS quy định trong trường hợp cần thiết thì Tòa án có thể xét xử kín vụ án NCTN phạm tội 1.2. Quy định về xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà bị cáo là ngƣời chƣa thành niên 1.2.1. Quy định của Bộ luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội Bộ luật Hình sự năm 1999 đã dành riêng một Chương X để quy định về NCTN phạm tội. Đây là Chương có nội dung thể hiện trực tiếp chính sách hình sự của Nhà nước đối với NCTN phạm tội cũng như để thực hiện cam kết trong các văn bản quốc tế liên quan đến NCTN phạm tội. Theo đó, tại Chương X: “Những quy định đối với người chưa thành niên phạm tội”, được quy định từ Điều 68 đến Điều 77 như việc áp dụng BLHS đối với NCTN phạm tội; Nguyên tắc xử lý đối với NCTN phạm tội; Các biện pháp tư pháp áp dụng đối với NCTN phạm tội; Các hình phạt được áp dụng đối với NCTN phạm tội 1.2.1.1. Nguyên tắc xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội Nguyên tắc xử lý chung đối với NCTN phạm tội được quy định tại khoản 1 Điều 69 BLHS như sau:“Việc xử lý người chưa thành niên phạm tội chủ yếu 14