Luận văn Xác định cha, mẹ, con theo pháp luật Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Xác định cha, mẹ, con theo pháp luật Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THU PHƢƠNG XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội – 2015 i
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THU PHƢƠNG XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật Dân sự và Tố tụng dân sự Mã số : 60 38 01 03 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS HÀ THỊ MAI HIÊN Hà Nội – 2015 ii
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và trích dẫn trong Luận văn là chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày 30 tháng 9 năm 2015. Tác giả luận văn TRẦN THU PHƢƠNG iii
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON 6 1.1. KHÁI NIỆM XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON 6 1.1.1. Khái quát về cha, mẹ, con và quan hệ cha, mẹ, con 6 1.1.2. Khái niệm, ý nghĩa của việc xác định cha, mẹ, con 9 1.1.3. Hệ quả pháp lý của việc xác định cha, mẹ, con 12 1.2. Ý NGHĨA CỦA CHẾ ĐỊNH XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON TRONG PHÁP LUẬT VIỆT NAM 14 1.3. CĂN CỨ XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON 16 1.3.1. Sự kiện sinh đẻ 16 1.3.2. Xác định cha, mẹ, con theo quy định của pháp luật 20 1.4. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN VIỆC XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON 24 1.4.1. Ảnh hưởng của yếu tố kinh tế - xã hội đến pháp luật về xác định cha, mẹ, con 24 1.4.2. Ảnh hưởng của yếu tố tâm lý đến việc xác định quan hệ cha, mẹ, con 26 1.4.3. Ảnh hưởng của yếu tố truyền thống, phong tục, tập quán và đạo đức xã hội đến pháp luật về xác định cha, mẹ, con 28 1.5. KHÁI QUÁT LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ CHẾ ĐỊNH XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON 29 1.5.1. Thời kỳ phong kiến 29 1.5.2. Thời kỳ Pháp thuộc 31 1.5.3. Giai đoạn từ 1945 - 1975 33 1.5.4. Thời kỳ sau năm 1975 35 1.6. CHẾ ĐỊNH XÁC ĐỊNH CHA, MẸ CON THEO PHÁP LUẬT MỘT SỐ NƢỚC VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM 38 1.6.1. Pháp luật một số nƣớc về xác định cha, mẹ, con đối với trƣờng hợp cha, mẹ có hôn nhân hợp pháp 39 iv
5. 1.6.2. Pháp luật một số nƣớc về xác định quan hệ cha, mẹ, con đối với trƣờng hợp cha mẹ không có hôn nhân hợp pháp 40 1.6.3. Pháp luật một số nƣớc về xác định cha, mẹ, con trong trƣờng hợp sinh con theo phƣơng pháp khoa học 41 Chương 2 PHÁP LUẬT HIỆN HÀNH VỀ XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 43 2.1. QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON 43 2.1.1. Cơ sở pháp lý xác định cha, mẹ, con 43 2.1.2. Người có quyền yêu cầu xác định cha, mẹ, con 55 2.1.3. Thẩm quyền xác định cha, mẹ, con 58 2.1.4. Trình tự thủ tục xác định cha, mẹ, con 60 2.2. THỰC TIỄN ÁP DỤNG QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 67 2.2.1. Điều kiện kinh tế - xã hội của thành phố Hà Nội giai đoạn 2009 - 2013 tác động đến việc thi hành pháp luật về xác định cha, mẹ, con 67 2.2.2. Thực trạng áp dụng pháp luật về xác định cha, mẹ, con 69 2.2.3. Những khó khăn, hạn chế và nguyên nhân trong quá trình giải quyết các vụ việc về xác định quan hệ cha, mẹ, con trên địa bàn thành phố Hà Nội 76 Chương 3 PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƢỜNG HIỆU QUẢ CỦA PHÁP LUẬT VỀ XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 80 3.1. PHƢƠNG HƢỚNG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 80 3.1.1. Pháp luật về xác định cha, mẹ, con phải là sự hiện thực hóa các nguyên tắc luật định, đảm bảo tính khả thi trong việc nội luật hóa các văn bản pháp luật quốc tế về quyền con người 80 3.1.2. Pháp luật về xác định cha, mẹ, con phải kết hợp hài hòa lợi ích của các chủ thể, nâng cao ý thức và trách nhiệm của mỗi chủ thể 81 3.1.3. Pháp luật về xác định cha, mẹ con phải đặt trong tương quan với các chế định pháp lý hôn nhân và gia đình, và các chế định pháp lý có liên quan khác 83 v
6. 3.2. GIẢI PHÁP KIẾN NGHỊ NHẰM GIẢI QUYẾT CÓ HIỆU QUẢ CÁC TRƢỜNG HỢP XÁC ĐỊNH QUAN HỆ CHA, MẸ, CON THEO QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT 84 3.2.1. Hoàn thiện chế định xác định cha, mẹ con trong hệ thống pháp luật Việt Nam 84 3.2.2. Hoàn thiện thủ tục đăng ký nhận cha, mẹ, con 88 3.2.3. Xây dựng đội ngũ cán bộ tòa án, cán bộ làm công tác tư pháp - hộ tịch đáp ứng yêu cầu của công việc trong thời kỳ hội nhập 88 3.2.4. Giải pháp khác 90 KẾT LUẬN 92 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 95 vi
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật dân sự HN&GĐ : Hôn nhân và gia đình TAND : Tòa án nhân dân UBND : Ủy ban nhân dân vii
8. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng 2.1 Số liệu thống kê việc đăng ký nhận cha, mẹ, con tại thành 69 phố Hà Nội từ năm 2009-2013 2.2 Số liệu thống kê việc đăng ký nhận cha, mẹ con tại quận 70 Ba Đình 2.3 Số liệu thống kê việc đăng ký nhận cha, mẹ con tại huyện 70 Từ Liêm 2.4 Số liệu thống kê các loại án thuộc lĩnh vực HN&GĐ của 71 TAND thành phố Hà Nội từ năm 2009 - 2013 viii
9. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu "Con người có tổ có tông Như cây có cội, như sông có nguồn" Câu ca dao quen thuộc này là lời răn dạy của cha ông đối với mỗi chúng ta, dù ở địa vị nào, ở bất cứ nơi đâu, bất kỳ hoàn cảnh nào cũng đừng quên cội nguồn của mình, phải nhớ đến tình cha nghĩa mẹ, công đức ông bà, tổ tiên. Nền tảng của quan hệ gia đình xuất phát từ mối liên hệ gắn bó mật thiết giữa cha mẹ, con và đã trở thành đạo lý, truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta. Trong đời sống xã hội hiện nay, do sự hội nhập kinh tế và văn hóa toàn cầu, nhiều mặt trái của xã hội đã nảy sinh, trong đó có hiện tƣợng nam nữ chung sống với nhau nhƣ vợ chồng hay "sống thử" , dẫn đến các trƣờng hợp trẻ em đƣợc sinh ra khi bố mẹ chƣa đăng ký kết hôn hoặc không đăng ký kết hôn, trẻ không biết cha, mẹ đẻ là ai, hoặc bị chính cha, mẹ đẻ chối bỏ, không công nhận Do đó, để bảo vệ quyền lợi cho trẻ em, Luật Hôn nhân và gia đình (HN&GĐ) sửa đổi năm 2014 đã dành chƣơng V quy định về quan hệ giữa cha mẹ và con, trong đó có vấn đề xác định cha, mẹ, con. Vấn đề xác định cha, mẹ cho con đã đƣợc quy định tƣơng đối sớm trong hệ thống pháp luật của nhà nƣớc ta, giữ vai trò quan trọng trong sự phát triển của Luật HN&GĐ nói riêng và của cả xã hội nói chung, thể hiện tính nhân đạo sâu sắc, truyền thống tốt đẹp của nhân dân ta, đồng thời thể hiện mục đích cao cả vì sự phát triển toàn diện của trẻ em, của gia đình và của toàn xã hội. Quan hệ cha mẹ con đƣợc xác định trên cơ sở nào; mẹ, con ra sao, thủ tục pháp lý để xác định cha, me, con gồm những bƣớc nhƣ thế nà; hồ sơ ra sao; thực tiễn vấn đề giải quyết tranh chấp liên quan đến việc nhận cha, mẹ, con đã diễn ra nhƣ thế nào; phƣơng hƣớng giải quyết và có hạn chế, bất cập hay không. Nhận thức đƣợc tầm quan trọng của vấn đề, tôi đã chọn đề tài "Xác định cha, mẹ, con theo pháp luật Việt Nam" làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 1
10. 2. Mục đích nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là tập trung tìm hiểu, phân tích và làm sáng tỏ vấn đề xác định cha, mẹ, con trong hệ thống pháp luật Việt Nam, thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về xác định cha, mẹ, con trên địa bàn thành phố Hà Nội, qua đó đánh giá tính phù hợp và nêu ra những điểm còn hạn chế trong các quy định hiện hành cũng nhƣ những khó khăn trong việc giải quyết các vụ việc xác định cha, mẹ, con trên thực tế. Trên cơ sở đó, đƣa ra một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và giải quyết những vƣớng mắc, tồn tại. 3. Tình hình nghiên cứu đề tài Pháp luật về xác định cha, mẹ, con là một vấn đề không mới, nhƣng lại mang tầm quan trọng đối với quyền nhân thân của con ngƣời. Do vậy, vấn đề này nhận đƣợc nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu khoa học. Ở hầu hết các quốc gia trên thế giới, đều có những công trình khoa học cấp cơ sở, cấp Nhà nƣớc về vấn đề này, điều đó đáp ứng yêu cầu nghiên cứu về xác định cha, mẹ, con một cách toàn diện khi thực thi pháp luật trên thực tế, đảm bảo quyền cơ bản cho công dân. Đã có một số công trình nghiên cứu của một số tác giả nƣớc ngoài liên quan đến vấn đề này. Ví dụ nhƣ cuốn sách “You and the law” (1990) của hội Luật gia Mỹ; Bài viết vấn đề giám định gen xác định quan hệ huyết thống giữa cha mẹ và con với tiêu đề “Filiation et empreintes génétiques” trên Tạp chí Gia đình (2007) của nhà xuất bản Dalloz (Pháp) Còn ở Việt Nam, xác định cha, mẹ, con là một vấn đề đƣợc sự nghiên cứu của rất nhiều nhà khoa học. Có thể kể đến các công trình tiêu biểu nhƣ nhƣ bài viết của Tiến Sĩ Nguyễn Văn Cừ: “Một số suy nghĩ về nguyên tắc xác định cha, mẹ và con (trong giá thú) theo pháp luật Việt Nam” (Tạp chí Luật học số 1/2002); Bài viết của TS. Nguyễn Phƣơng Lan:”Quyền làm mẹ của người phụ nữ theo quy định của pháp luật Việt Nam” (Tạp chí Luật học số Đăc san phụ nữ năm 2004); Bài viết của tác giả Lê Thị Kim Chung: “Những vấn đề nảy sinh từ quy định về xác định cha, mẹ, con sinh 2
11. ra nhờ kỹ thuật hộ trợ sinh sản” (Tạp chí Dân chủ pháp luật số 9/2004); Bài viết của tác giả Nguyễn Thị Lan “Chế định xác định cha, mẹ, con - một số vấn đề cần sửa đổi, bổ sung” (Tạp chí Dân chủ và Pháp luật. Bộ Tƣ pháp, Số chuyên đề Sửa đổi, bổ sung Luật hôn nhân và gia đình năm 2000/2013), “Vấn đề xác định cha, mẹ, con và mang thai hộ theo Dự thảo Luật hôn nhân và gia đình sửa đổi” (Tạp chí Dân chủ và Pháp luật. Bộ Tƣ pháp, Số 5/2014) Và phải kể đến các công trình là luận văn thạc sĩ nhƣ đề tài “Xác định cha, mẹ, con – Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” (2002) của tác giả Nguyễn Thị Lan; “Xác định cha, mẹ, con với việc đảm bảo quyền trẻ em” (2014) của tác giả Trần Thị Xuân; Các công trình là luận án tiến sĩ nhƣ luận án tiến sĩ luật học của tác giả Nguyễn Hồng Bắc với tiêu đề “Pháp luật điều chỉnh quan hệ gia đình có yếu tố nước ngoài ở Việt Nam trong thời kỳ đổi mới và hội nhập” (năm 2003) hay Luận án tiến sỹ luật học “Xác định cha, mẹ, con trong pháp luật Việt Nam” (2008) của tác giả Nguyễn Thị Lan Những công trình này về cơ bản đã tìm hiểu đƣợc các vấn đề lý luận cơ bản về chế định pháp lý về xác định cha, mẹ, con, tập trung giải quyết nguyên tắc chọn luật áp dụng trong việc xác định cha, mẹ, con từ cấp độ khái quát đến chuyên sâu. Nhƣng một đặc điểm của tất cả các công trình này là đều nghiên cứu trên cơ sở Luật hôn nhân gia đình năm 2000 và các văn bản hƣớng dẫn thi hành của luật này. Do đó, trong điều kiện hiện nay, khi Luật hôn nhân và gia đình năm 2014 và các văn bản hƣớng dẫn mới đã ra đời, có nhiều sửa đổi bổ sung so với các quy định trƣớc đây thì một số khía cạnh trong công trình nghiên cứu trên không còn phù hợp, khó đáp ứng đƣợc yêu cầu giảng dạy, học tập nghiên cứu cũng nhƣ áp dụng các quy định về xác định cha, mẹ, con trên thực tế. Nhận thức đƣợc những vấn đề này, cũng nhƣ trên cơ sở tầm quan trọng của việc tìm hiểu pháp luật hôn nhân và gia đình về xác định cha mẹ con theo pháp luật hiện hành, tác giả đã tiến hành nghiên cứu chế định pháp lý về xác định cha mẹ con theo pháp luật hôn nhân và gia đình 2014, trên cơ sở có sự so 3
12. sánh với pháp luật trƣớc đây, nhằm nghiên cứu một cách toàn diện, nhằm đảm bảo việc xác định cha, mẹ, con đƣợc chặt chẽ và chính xác hơn, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là vấn đề lý luận về việc xác định cha, mẹ, con; những quy định của pháp luật hiện hành về xác định cha, mẹ, con và thực tiễn áp dụng xác định cha, mẹ, con trên địa bàn thành phố Hà Nội. Luận văn đi sâu vào nghiên cứu các thủ tục hành chính đăng ký nhận cha, mẹ, con và thủ tục tố tụng giải quyết tranh chấp về nhận hoặc không nhận cha, mẹ, con. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài là vấn đề xác định cha, mẹ cho con theo quy định của pháp luật Việt Nam, trọng tâm nghiên cứu theo quy định của Luật HN&GĐ năm 2014, có so sánh với các quy định của pháp luật trƣớc đây và thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Hà Nội. Trƣờng hợp xác định cha, mẹ, con có yếu tố nƣớc ngoài không nằm trong phạm vi nghiên cứu của luận văn này. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng nhiều phƣơng pháp nghiên cứu khác nhau nhƣ phƣơng pháp phân tích, phƣơng pháp tổng hợp, phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp so sánh trên cơ sở phƣơng pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của học thuyết Mác - Lênin nhằm nghiên cứu vấn đề xác định cha, mẹ, con từ nhiều góc độ, nhằm hiểu rõ các quy định của pháp luật về vấn đề này. 6. Đóng góp mới của luận văn Hiện nay, vấn đề xác định cha, mẹ, con đã có nhiều học giả nghiên cứu, những vẫn chỉ dừng lại ở lý thuyết, chƣa đánh giá đúng thực trạng của vấn đề và nêu đƣợc những giải pháp mang tính kỹ thuật để nâng cao hiệu quả của công tác thực hiện thủ tục xác định cha, mẹ con phục vụ yêu cầu của công dân. Tính mới của đề tài là nêu ra đƣợc thực trạng xác định cha, mẹ, con trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2008 - 2013, trên cơ sở các văn bản quy phạm pháp luật mới 4
13. đƣợc ban hành và phân tích, đánh giá số liệu tổng kết trong công tác tƣ pháp của UBND thành phố Hà Nội, công tác xét xử của Tòa án nhân dân (TAND) cấp huyện trên địa bàn Hà Nội, phân tích những vụ việc thực tế, điển hình của vấn đề xác định cha, mẹ, con. Qua đó, kiến nghị những giải pháp mang tính thiết thực, hữu hiệu nhằm tháo gỡ vƣớng mắc trong quá trình áp dụng các quy định của pháp luật về xác định cha, mẹ, con. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Những vấn đề lý luận về xác định cha, mẹ, con. Chương 2: Pháp luật Việt Nam hiện hành về xác định cha, mẹ, con và thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Hà Nội. Chương 3: Phƣơng hƣớng và giải pháp tăng cƣờng hiệu quả của pháp luật về xác định cha, mẹ, con ở Việt Nam hiện nay. 5
14. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON 1.1. KHÁI NIỆM XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON 1.1.1. Khái quát về cha, mẹ, con và quan hệ cha, mẹ, con Mỗi ngƣời luôn có một ngƣời cha và một ngƣời mẹ. Quy tắc này đã có giá trị ngang với một định đề toán học, trong suốt thời kỳ mà sự sinh sản diễn ra một cách tự nhiên, cho đến khi khoa học giới thiệu các phƣơng pháp sinh sản nhân tạo. Lai lịch của cha mẹ của một ngƣời là một phần lai lịch của bản thân ngƣời đó. Trong đa số trƣờng hợp, con biết nguồn gốc của cha và mẹ của mình; nhƣng cũng có trƣờng hợp con không biết hoặc không biết rõ. Song, dù biết hay không, sự tồn tại của cha và mẹ là chắc chắn, ở một điểm nào đó trong không gian và thời gian nhất định. Quan hệ cha - mẹ - con là mối liên hệ pháp lý giữa một ngƣời (gọi là con) và một ngƣời khác (gọi là cha hoặc mẹ). Một sự kiện tự nhiên, thuần túy đƣợc luật ghi nhận và chi phối, nên trở thành một sự kiện pháp lý. Để tìm hiểu về mối quan hệ cha, mẹ, con, trƣớc hết ta phải tìm hiểu về khái niệm cha, mẹ và con. Theo đó, cha là “người đàn ông có con, trong quan hệ với con” [22, tr130]; mẹ là “người đàn bà có con, trong quan hệ với con” [22, tr626]. Đây là một khái niệm rộng, nếu chỉ đƣa ra khái niệm nhƣ vậy thì “cha mẹ” sẽ bao gồm cả cha mẹ đẻ và cha mẹ nuôi [12, tr8]. Dƣới góc độ pháp lý, khái niệm cha, mẹ, con luôn gắn liền với những sự kiện pháp lý nhất định. Quan hệ giữa cha mẹ và con về mặt pháp lý chỉ đƣợc phát sinh khi đƣợc sự chứng nhận của cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền. Về nguyên tắc, ngƣời cha, ngƣời mẹ, ngƣời con về mặt sinh học sẽ đƣơng nhiên trùng với ngƣời cha, ngƣời mẹ về mặt pháp lý vì mối quan hệ này có xuất phát điểm là sự kiện sinh đẻ để nhằm đảm bảo tính huyết hệ tự nhiên giữa hai thế hệ sinh ra kế tiếp nhau. Tuy nhiên với trƣờng hợp sinh con bằng kỹ thuật hỗ 6
15. trợ sinh sản thì ngƣời cha, ngƣời mẹ, ngƣời con về mặt sinh học có thể không trùng với ngƣời cha, ngƣời mẹ, ngƣời con về mặt pháp lý. Một vấn đề đặt ra là hệ thống pháp luật cần thiết phải có cơ chế điều chỉnh phù hợp để ngƣời cha, ngƣời mẹ, ngƣời con về mặt pháp lý gần nhất với ngƣời cha, ngƣời mẹ, ngƣời con về mặt sinh học. Nhƣ vậy, dƣới góc độ pháp lý, cha đẻ, mẹ đẻ trong mối quan hệ với con, là ngƣời trực tiếp sinh ra con, có quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật. Con đẻ, trong mối quan hệ với cha mẹ, là ngƣời đƣợc cha mẹ sinh ra, có quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật [12, tr9]. Riêng với khái niệm con, dƣới góc độ pháp lý, còn đƣợc nghiên cứu dƣới các trƣờng hợp đặc biệt, có ảnh hƣởng trực tiếp tới vấn đề xác định cha, mẹ, con nhƣ sau: Khái niệm “con trong giá thú” và “con ngoài giá thú”. Theo đó, Con trong giá thú là con của những ngƣời là vợ chồng hợp pháp. Do có sự kiện sinh đẻ nên thông thƣờng ngƣời ta đã xác định đƣợc mẹ cho con. Nếu ngƣời mẹ sinh con trong thời kỳ hôn nhân hoặc ngƣời mẹ có thai đứa con đó trong thời kỳ hôn nhân thì chồng của mẹ đứa trẻ là cha của đứa trẻ. Thời kỳ hôn nhân đƣợc tính từ khi nam nữ kết hôn cho đến khi hôn nhân chấm dứt do vợ chồng ly hôn hoặc do một bên chết. Đứa trẻ đƣợc xác định là thụ thai trong thời kỳ hôn nhân nếu nó đƣợc sinh ra trong vòng 300 ngày, kể từ ngày ngƣời chồng chết hoặc kể từ ngày bản án, quyết định của Toà án cho vợ chồng ly hôn có hiệu lực pháp luật. Con ngoài giá thú là con mà cha mẹ nó không phải là vợ chồng hợp pháp. Còn con sinh ra trong mối quan hệ chung sống nhƣ vợ chồng (có giá trị pháp lý) là “con trong giá thú” khi cha mẹ của ngƣời đó đăng ký kết hôn hoặc quan hệ giữa cha mẹ đƣợc thừa nhận bằng một bản án, quyết định có hiệu lực của Tòa án. Con ngoài giá thú thƣờng do ngƣời mẹ không có chồng sinh ra hoặc tuy ngƣời mẹ đang có chồng nhƣng ngƣời chồng đã chứng minh trƣớc Toà án rằng ngƣời con đó không phải là con của họ. 7
16. Khái niệm “con chung” và “con riêng”: “Con chung” là con mà vợ chồng đƣợc xác định là cha mẹ của ngƣời con đó.“Con riêng” là con của một bên vợ chồng trong mối quan hệ với ngƣời chồng hoặc ngƣời vợ của họ. “Con chung” và “con riêng” có thể là con “trong giá thú” hoặc “ngoài giá thú”. “Con riêng” có thể là con đẻ, có thể là con nuôi. Việc xuất hiện các khái niệm cha, mẹ, con đã làm nảy sinh vấn đề về “quan hệ cha, mẹ, con”. Cha, mẹ, con trƣớc hết là những quan hệ xã hội. Một cách tổng quát, quan hệ cha mẹ - con đƣợc xác định về phƣơng diện xã hội, nhƣ là kết quả của sự hội tụ của ba yếu tố nhỏ: danh xƣng, thái độ và dƣ luận. Danh xƣng: Con của một ngƣời mang họ của ngƣời đó. Thông thƣờng, con sinh ra từ quan hệ hôn nhân mang họ cha; con sinh ra từ quan hệ chung sống nhƣ vợ chồng, khi đƣợc xác định quan hệ cha, con cũng đƣợc mang họ của ngƣời cha. Cá biệt, có trƣờng hợp những ngƣời có quan hệ hôn nhân hợp pháp hoặc chung sống nhƣ vợ chồng chấp nhận tập tục của cộng đồng dân tộc ít ngƣời mà họ có xuất xứ, theo đó, con sinh ra phải mang họ mẹ. Con của một ngƣời phụ nữ độc thân thƣờng mang họ của chính ngƣời phụ nữ đó. Bằng chứng về việc mang họ có thể là giấy khai sinh hoặc bất kỳ giấy tờ gì khác đƣợc thiết lập một cách chính thức (chứng minh thƣ, hộ chiếu, sổ hộ khẩu, thậm chí lý lịch có xác nhận, bằng cấp, chứng chỉ, ). Thái độ: Việc cha, mẹ cƣ xử với tƣ cách đó trong quan hệ với con thể hiện một cách chung nhất qua việc cha mẹ trông nom, chăm sóc, giáo dục, gây dựng tƣơng lai của con. Việc con cƣ xử với tƣ cách đó trong quan hệ với cha mẹ thể hiện một cách chung nhất qua việc con tỏ ra kính trọng, chăm sóc, nuôi dƣỡng, tuân theo lời khuyên của cha mẹ. Khác với khá nhiều thứ tiếng, tiếng Việt có các từ dùng để xƣng hô cho phép ngƣời thứ ba nhận biết đƣợc quan hệ cha-con, mẹ- con giữa các đƣơng sự. Dƣ luận: Thái độ xử sự của ngƣời thứ ba cũng có tác dụng làm rõ mối quan hệ cha mẹ-con của các đƣơng sự: ông bà gọi cha mẹ đến để góp ý về cách giáo dục con; nhà trƣờng gọi cha mẹ đến để họp bàn về việc học của con; Toà án 8
17. triệu tập cha mẹ đến để tham gia vào vụ án huỷ hoại tài sản của ngƣời khác mà con chƣa thành niên là thủ phạm; Trong tất cả những trƣờng hợp đó, ngƣời thứ ba cũng nhƣ quyền lực công cộng thừa nhận tƣ cách của ngƣời tự xƣng là cha hoặc mẹ chỉ trên cơ sở ghi nhận sự hội tụ của những yếu tố xã hội học đặc trƣng của quan hệ ấy giữa các đƣơng sự. Ngƣời thứ ba cũng nhƣ quyền lực công cộng trong các trƣờng hợp ấy không bao giờ yêu cầu cha mẹ xuất trình bằng chứng đặc thù về quan hệ cha -mẹ-con. 1.1.2. Khái niệm, ý nghĩa của việc xác định cha, mẹ, con  Khái niệm xác định cha, mẹ, con Muốn tìm hiểu, nghiên cứu phân tích về pháp luật “xác định cha, mẹ, con” trƣớc hết phải hiểu đƣợc nghĩa của từ “xác định” là gì? “Xác định” là khái niệm không mới trong đời sống xã hội cũng nhƣ khoa học nghiên cứu nói chung, “xác định” theo định nghĩa của Từ điển Tiếng Việt, đƣợc hiểu là “ qua nghiên cứu, tìm tòi, biết được rõ ràng, chính xác”. Từ đó có thể hiểu việc xác định cha, mẹ, con chính là việc tìm hiểu, nghiên cứu, để tìm ra nguồn gốc xuất thân của một ngƣời với tƣ cách là con, xác định tƣ cách của một ngƣời trong một mối quan hệ với một đứa trẻ hoặc một ngƣời đã thành niên với tƣ cách ngƣời cha hoặc ngƣời mẹ, một cách rõ ràng và chính xác. Từ điển Luật học đã đƣa ra hai khái niệm: "Xác định cha, mẹ cho con" và "Xác định con cho cha mẹ". Theo đó xác định cha, mẹ cho con là "định rõ một ngƣời là cha hoặc một ngƣời là mẹ cho con trên cơ sở các quy định của pháp luật". Xác định con cho cha mẹ là "định rõ một ngƣời là con của cha hoặc của mẹ trên cơ sở các quy định của pháp luật". Cách phân chia thành hai khái niệm "xác định cha, mẹ cho con" và "xác định con cho cha, mẹ" là không thật sự cần thiết vì mối quan hệ cha, mẹ và con là mối quan hệ hai chiều, khi xác định đƣợc cha, mẹ cho con thì đồng thời cũng là xác định đƣợc con cho cha, mẹ. Dƣới góc độ sinh học - xã hội: xác định cha, mẹ, con là việc nghiên cứu, tìm kiếm, nhận diện mối quan hệ huyết thống giữa hai thế hệ kế tiếp nhau thông qua sự kiện sinh đẻ [12, tr. 20]. 9
18. Dƣới góc độ pháp lý: - Với tƣ cách là một sự kiện pháp lý: xác định cha, mẹ, con là sự kiện pháp lý làm phát sinh quan hệ pháp luật giữa cha, mẹ và con về mặt huyết thống [12, tr. 23]. - Với tƣ cách là một quan hệ pháp luật: xác định cha, mẹ, con là các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình tìm kiếm, nhận diện tƣ cách cha, mẹ, con về mặt huyết thống của các chủ thể đƣợc các qui phạm pháp luật điều chỉnh [12, tr. 26]. - Với tƣ cách là một chế định pháp lý, xác định cha, mẹ, con là tổng hợp các quy phạm pháp luật do nhà nƣớc ban hành, quy định về quyền và nghĩa vụ của các chủ thể, căn cứ và thủ tục pháp lý nhằm nhận diện một ngƣời cha, một ngƣời mẹ, một ngƣời con có mối quan hệ huyết thống trực hệ [12, tr. 39]. Đây là khái niệm vừa mang tính khái quát cao, toàn diện, vừa thể hiện đƣợc mối liên hệ gắn kết giữa cha mẹ và con trên cơ sở huyết thống và sự kiện sinh đẻ.  Các trường hợp trong việc xác định cha, mẹ, con: Nhƣ đã nói, với tƣ cách là một quan hệ pháp luật: xác định cha, mẹ, con là các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình tìm kiếm, nhận diện tƣ cách cha, mẹ, con về mặt huyết thống của các chủ thể đƣợc các quy phạm pháp luật điều chỉnh. Do đó, trong việc xác định cha, mẹ, con có thể có những trƣờng hợp sau: - Các bên chủ thể tự nguyện nhận cha, mẹ, con: Loại quan hệ xã hội này bao gồm quan hệ giữa một ngƣời đàn ông, một ngƣời phụ nữ tự nguyện nhận một ngƣời là con của mình; quan hệ giữa một ngƣời đã thành niên tự nguyện nhận một ngƣời còn sống là cha, mẹ của mình; quan hệ giữa một ngƣời đã thành niên tự nguyện nhận một ngƣời đã chết là cha, mẹ của mình [12, tr. 33]. Theo đó, quan hệ về xác định cha, mẹ, con có chung một đặc điểm là các bên chủ thể tự nguyện nhận cha, mẹ, con. Tuy nhiên, xét cụ thể từng quan hệ cụ thể thì mối quan hệ tự nguyện nhận cha, mẹ, con có những nét khác biệt nhất định. Về nguyên tắc, một ngƣời đàn ông, một ngƣời phụ nữ 10
19. nhận một ngƣời là con của mình sẽ không có gì khác biệt với một ngƣời đã thành niên nhận một ngƣời khác là cha, mẹ của mình, điều đó dẫn tới hậu quả pháp lý phát sinh quan hệ cha con, mẹ con. Việc tự nguyện nhận con phải đƣợc ngƣời đƣợc nhận đồng ý nếu họ là ngƣời đã thành niên, nếu họ chƣa thành niên thì phải có sự đồng ý của ngƣời hiện đang là cha, là mẹ. Còn việc tự nguyện nhận cha, mẹ về nguyên tắc phải đƣợc bên đƣợc nhận đồng ý, ngoài ra, còn có thể đƣợc chấp nhận trong trƣờng hợp ngƣời đƣợc nhận là ngƣời cha, mẹ đã chết. Việc tự nguyện nhận, cha, mẹ và con thông thƣờng dẫn đến thủ tục đăng ký nhận cha, mẹ, con tại cơ quan hành chính Nhà nƣớc. - Tranh chấp trong xác định cha, mẹ, con: Loại quan hệ xã hội này bao gồm: xác định cha cho con theo yêu cầu của ngƣời con đã thành niên; xác định con cho cha theo yêu cầu của ngƣời cha; xác định cha cho con theo yêu cầu của ngƣời mẹ hoặc ngƣời giám hộ của con chƣa thành niên; xác định mẹ cho con theo yêu cầu của con đã thành niên; xác định con cho mẹ theo yêu cầu của mẹ; xác định mẹ cho con theo yêu cầu của ngƣời cha hoặc ngƣời giám hộ của con chƣa thành niên; xác định cha, mẹ, con theo yêu cầu của một số tổ chức xã hội mà pháp luật quy định nhằm bảo vệ quyền lợi cho ngƣời chƣa thành niên hoặc ngƣời đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự; xác định lại tƣ cách cha, con trong quan hệ cha con hoặc tƣ cách mẹ, con trong quan hệ mẹ con theo yêu cầu của ngƣời hiện đang là cha, là mẹ [12, tr.34]. Những trƣờng hợp trên có chung một đặc điểm là các bên có sự tranh chấp trong việc xác định tƣ cách cha, mẹ, con. Xác định cha cho con hay xác định con cho cha thì cũng nhằm mục đích xác định tƣ cách cha, con; Xác định con cho mẹ hay xác định mẹ cho con thì cùng nhằm mục đích xác định tƣ cách mẹ, con và đều dẫn đến hậu quả pháp lý là chứng nhận có hay không quan hệ cha con, mẹ con và có làm phát sinh quyền, nghĩa vụ giữa các chủ thể hay không. Ngƣời chủ động yêu cầu xác định cha, mẹ, con sẽ là nguyên đơn; ngƣời bị yêu cầu xác định cha, mẹ, con là bị đơn trong vụ án về xác định cha, me, con. Phụ thuộc vào tƣ cách của từng chủ thể cũng nhƣ nội dung của quan hệ thì việc 11
20. xác định cha, mẹ, con trong từng mối quan hệ có những nét khác biệt nhất định. Quan hệ tranh chấp này dẫn tới việc xác định tƣ cách cha, mẹ, con phải đƣợc thực hiện bằng việc khởi động một vụ án dân sự theo thủ tục tố tụng dân sự. Nhƣ vậy, trên cơ sở tƣ cách chủ thể và tâm lý tình cảm của các chủ thể trong việc tự nguyện hay không tự nguyện nhận cha, mẹ, con, ảnh hƣởng trực tiếp và là căn cứ phát sinh việc xác định cha, mẹ, con theo thủ tục hành chính hay thủ tục tố tụng dân sự. 1.1.3. Hệ quả pháp lý của việc xác định cha, mẹ, con Khi quan hệ cha, mẹ, con đƣợc pháp luật công nhận, một hệ quả tất yếu là giữa cha, mẹ và con chính thức xác lập quyền, nghĩa vụ đối với nhau. Với trƣờng hợp quan hệ cha, con hoặc mẹ, con bị phủ nhận bởi một bản án, giữa các chủ thể chấm dứt quyền, nghĩa vụ đối với nhau. Trong nội dung quan hệ pháp luật quyền làm cha, mẹ và quan hệ cha, mẹ, con mang một yếu tố rất đặc trƣng của gia đình Việt Nam đó là xuất phát từ tình cảm yêu thƣơng gắn bó giữa cha mẹ với con cái, giữa các thành viên trong gia đình, tất cả nghĩa vụ và quyền của cha mẹ đối với con đều hƣớng tới đảm bảo cho sự phát triển lành mạnh và toàn diện cả về thể chất lẫn tinh thần cho con. Theo từ điển luật học: “Quyền là khái niệm khoa học pháp lý dùng để chỉ những điều mà pháp luật công nhận và bảo đảm thực hiện đối với cá nhân, tổ chức để theo đó cá nhân, tổ chức được hưởng, được làm, được đòi hỏi mà không ai được ngăn cản, hạn chế” [2, tr.648] Nội dung quyền của cha mẹ đối với con đƣợc luật HN&GĐ Việt Nam quy định rất chi tiết và cụ thể. Nghiên cứu các quy định này chúng ta có thể chia quyền của cha mẹ đối với con làm hai nhóm chính đó là: - Quyền về nhân thân: Cha mẹ có quyền và nghĩa vụ thƣơng yêu, trông nom, nuôi dƣỡng, chăm sóc, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của con, tôn trọng ý kiến của con, chăm lo việc học tập và giáo dục để con phát triển lành mạnh về thể chất, trí tuệ và đạo đức, trở thành ngƣời con hiếu thảo của gia đình, công dân có ích cho xã hội. Cha mẹ không đƣợc phân biệt đối xử với con trên cơ sở giới 12
21. hoặc theo tình trạng hôn nhân của cha mẹ; không đƣợc lạm dụng sức lao động của con chƣa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự hoặc không có khả năng lao động; không đƣợc xúi giục, ép buộc con làm việc trái pháp luật, trái đạo đức xã hội. Cha mẹ là ngƣời giám hộ hoặc đại diện cho con, đối với con chƣa thành niên cha mẹ có quyền quyết định chế độ pháp lý về nhân thân của con nhƣ: quyền đặt họ tên, tôn giáo, quốc tịch, dân tộc, chỗ ở của con. Cha mẹ còn có thể bị hạn chế quyền đối với con chƣa thành niên khi bị kết án về một trong các tội cố ý xâm phạm sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con, hoặc có hành vi vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ trông nom, chăm sóc, nuôi dƣỡng, giáo dục con; phá tán tài sản của con; xúi giục, ép buộc con làm những việc trái pháp luật, trái đạo đức xã hội Quyền về tài sản: Hệ thống pháp luật hôn nhân và gia đình phân định quan hệ pháp luật về tài sản của cha mẹ đối với con thành hai nhóm: quan hệ nuôi dƣỡng, cấp dƣỡng và quan hệ tài sản khác. Luật HN&GĐ điều chỉnh chủ yếu là quan hệ cấp dƣỡng, nuôi dƣỡng giữa cha mẹ đối với con, đồng thời kết hợp với luật dân sự điều chỉnh các quan hệ tài sản khác phát sinh giữa cha mẹ đối với con. Nghĩa vụ cấp dƣỡng, nuôi dƣỡng của cha mẹ đối với con là nghĩa vụ pháp lý đồng thời nó còn mang tính chất tình cảm tự nhiên và luân lý. Nghĩa vụ này đƣợc pháp luật quy định gắn liền với nhân thân của cha, mẹ và không thể thay thế hoặc chuyển giao cho ngƣời khác. Các quan hệ tài sản khác bao gồm: quyền và nghĩa vụ quản lý, định đoạt tài sản riêng của con chƣa thành niên, bồi thƣờng thiệt hại do con chƣa thành niên gây ra Luật HN&GĐ năm 2000 có hiệu lực từ ngày 01/01/2001, tính đến thời điểm 31/12/2014, luật đã đƣợc áp dụng 14 năm. Trong khoảng thời gian đó, các quan hệ hôn nhân và gia đình nói chung, quan hệ giữa cha – mẹ - con nói riêng luôn biến đổi không ngừng và có nhiều trƣờng hợp khi vận dụng Luật HN&GĐ năm 2000 không thể giải quyết đƣợc các quan hệ phát sinh. Đứng trƣớc yêu cầu đó, ngày 19/6/2014 Quốc hội đã thông qua Luật HN&GĐ năm 2014 với IX 13
22. chƣơng, 133 Điều và có hiệu lực kể từ ngày 01/01/2015. So với Luật HN&GĐ năm 2000 các nhà làm Luật đã có những điều chỉnh cho phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và các quan hệ HN&GĐ mới phát sinh. Riêng về phần nghĩa vụ và quyền của cha mẹ đối với con đƣợc quy định tại mục 1 chƣơng V của Luật và có một số điều chỉnh: Thứ nhất là quy định thêm một số điều luật mới nhƣ: “Bảo vệ quyền và nghĩa vụ của cha mẹ và con” [Error! Reference source not found., Điều 68]; “Quyền, nghĩa vụ của cha nuôi, mẹ nuôi và con nuôi” [Error! Reference source not found., Điều 78]; “Quyền, nghĩa vụ của con dâu, con rể, cha mẹ vợ, cha mẹ chồng” [Error! Reference source not found., Điều 80] Thứ hai là bổ sung, cơ cấu lại các điều luật cho phù hợp với điều kiện thực tế và các ngành luật khác có liên quan; quyền và nghĩa vụ của cha mẹ đối với con sau khi ly hôn cũng đƣợc quy định tại chƣơng Quan hệ giữa cha mẹ và con một cách cụ thể và chặt chẽ hơn Nhìn chung các quy định về quyền của cha, mẹ đối với con trong Luật HN&GĐ năm 2014 là tƣơng đối đầy đủ, mở rộng đối tƣợng về chủ thể trong đó bổ sung thêm quy định về “quyền, nghĩa vụ của con dâu, con rể, cha mẹ vợ, cha mẹ chồng” là điều rất hợp lý và cần thiết. Những quy định trên đã tạo hành lang pháp lý vững chắc đồng thời ràng buộc trách nhiệm của cha mẹ, hƣớng cha mẹ tới những ứng xử chuẩn mực trong việc nuôi dạy con cái. Mặc dù vẫn còn tồn tại một số điểm bất hợp lý nhƣng những quy định tiến bộ về nghĩa vụ và quyền của cha mẹ đã góp phần không nhỏ xóa đi những tƣ tƣởng lạc hậu trong quan hệ cha, mẹ - con; về sự bất bình đẳng mối quan hệ giữa vợ - chồng trong việc nuôi dạy con vốn đã ăn sâu trong tƣ tƣởng ngƣời Việt Nam do xã hội phong kiến để lại. Bên cạnh đó, việc luật hóa quyền của cha mẹ đối với con đã góp phần xây dựng gia đình Việt Nam giàu truyền thống văn hóa nhƣng vẫn đáp ứng yêu cầu hội nhập, nhằm xây dựng xã hội Việt Nam ngày một giàu đẹp, văn minh. 1.2. Ý NGHĨA CỦA CHẾ ĐỊNH XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON TRONG PHÁP LUẬT VIỆT NAM Việc pháp định hóa chế định xác định cha, mẹ, con trong pháp luật Việt 14