Luận văn Việc làm cho người khuyết tật theo pháp luật Việt Nam hiện hành

Nội dung text: Luận văn Việc làm cho người khuyết tật theo pháp luật Việt Nam hiện hành

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN BÍCH NGỌC VIỆC LÀM CHO NGƯỜI KHUYẾT TẬT THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN HÀNH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, 2016
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN BÍCH NGỌC VIỆC LÀM CHO NGƯỜI KHUYẾT TẬT THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN HÀNH Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số : 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS HOÀNG THẾ LIÊN HÀ NỘI, 2016
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu thống kê, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo tính thực tiễn, chính xác, trung thực và tin cậy. Các kết quả nêu trong luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác, tôi đã hoàn thành tất cả các môn học theo chương trình và thực hiện tất cả các nghĩa vụ về tài chính theo quy định của Học viện Khoa học xã hội. Vậy tôi viết lời cam đoan này đề nghị Học viện khoa học xã hội xem xét để tôi có thể bảo vệ luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận văn Nguyễn Bích Ngọc
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ VIỆC LÀM CHO NGƯỜI KHUYẾT TẬT VÀ PHÁP LUẬT VỀ VIỆC LÀM CHO NGƯỜI KHUYẾT TẬT . 6 1.1. Khái quát chung về người khuyết tật 6 1.2. Khái quát chung về vấn đề việc làm cho người khuyết tật 12 1.3. Nhu cầu điều chỉnh bằng pháp luật đối với vấn đề việc làm cho người khuyết tật 17 1.4. Nguyên tắc và những nội dung cơ bản của pháp luật việc làm cho người khuyết tật . 22 Chương 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VIỆC LÀM CHO NGƯỜI KHUYẾT TẬT Ở VIỆT NAM HIỆN NAY . 33 2.1. Quá trình hình thành và phát triển của chế định việc làm cho người khuyết tật trong pháp luật Việt Nam 33 2.2. Thực trạng pháp luật việc làm cho người khuyết tật ở Việt Nam . 44 2.3. Thực tiễn áp dụng pháp luật việc làm cho người khuyết tật ở Việt Nam 51 Chương 3. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ VIỆC LÀM CHO NGƯỜI KHUYẾT TẬT Ở VIỆT NAM 59 3.1. Sự cần thiết phải hoàn thiện pháp luật việc làm cho người khuyết tật . 59 3.2. Phương hướng hoàn thiện 60 3.3. Giải pháp hoàn thiện 62 KẾT LUẬN 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO . 77
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Người khuyết tật là những người gặp phải khiếm khuyết, suy giảm một hoặc nhiều bộ phận cơ thể, chính vì vậy, người khuyết tật gặp rất nhiều khó khăn trong việc sinh hoạt, lao động và tham gia các hoạt động xã hội. Đảm bảo sự bình đẳng, không phân biệt đối xử cho người khuyết tật để họ được hưởng các quyền như mọi người là một mục tiêu quan trọng hướng đến việc thực thi quyền con người. Việt Nam là quốc gia có tỷ lệ người khuyết tật trong dân số khá cao so với các nước khác trong khu vực châu Á – Thái Bình Dương với khoảng 7,8% dân số (tương đương với 7 triệu người) khuyết tật [7, tr 1]. Trong những năm qua, hoạt động trợ giúp người khuyết tật đã đạt được những kết quả đáng khích lệ, đời sống của đại đa số người khuyết tật được nâng lên thông qua các hoạt động chăm sóc, hỗ trợ cả về vật chất lẫn tinh thần. Bên cạnh đó, là một trong những quốc gia tham gia tích cực vào các cam kết quốc tế và khu vực về vấn đề người khuyết tật, Việt Nam có nhiều nỗ lực trong việc hoàn thiện hệ thống luật pháp, chính sách về người khuyết tật, nội luật hóa các công ước, triển khai các chương trình, đề án trợ giúp người khuyết tật nhằm tạo ra môi trường pháp lý và huy động tối đa sự tham gia của xã hội trong công tác trợ giúp người khuyết tật hòa nhập cộng đồng và phát triển.[56, tr 4] Mặc dù vậy, đối với vấn đề việc làm cho người khuyết tật, vốn là vấn đề có tính chất cơ bản, giúp cho người khuyết tật phục hồi chức năng, tham gia lao động, tạo thu nhập và tạo dựng cuộc sống bền vững, giúp người khuyết tật hòa nhập cộng đồng lại chưa thực sự tạo được hiệu quả như mong đợi. Nhiều chỉ tiêu đề ra trong Đề án người khuyết tật 2006 – 2010 chưa đạt được. Một số mô hình thí điểm trong hoạt động dạy nghề cũng không mang lại hiệu quả như mong muốn, dẫn đến số người khuyết tật được tạo việc làm thấp. [24] 1
6. Chính vì vậy, nhằm làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về quyền của người khuyết tật với cách tiếp cận mới, và tiếp cận dưới góc độ quyền con người, góp phần nâng cao nhận thức chung của xã hội về quyền của người khuyết tật, trong đó có quyền có việc làm; đồng thời phân tích, đánh giá các quy định pháp luật liên quan đến vấn đề việc làm cho người khuyết tật, từ đó đề xuất một số giải pháp góp phần hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về quyền của người khuyết tật, tác giả quyết định lựa chọn vấn đề “Việc làm cho người khuyết tật theo pháp luật Việt Nam hiện hành” làm đề tài luận văn Thạc sỹ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề việc làm cho người khuyết tật không phải là một vấn đề mới. Cho đến nay, đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về vấn đề này cũng như vấn đề có liên quan. Theo tìm hiểu bước đầu của tác giả, đã có hơn 40 các công trình nghiên cứu về quyền của người khuyết tật, quyền có việc làm của người khuyết tật. Trong đó có một số công trình nghiên cứu trực tiếp liên quan đến đề tài tác giả lựa chọn. Xin được kể ra đây một số công trình như sau: - Luận án tiến sĩ Luật học “Hoàn thiện pháp luật về quyền của người khuyết tật ở Việt Nam hiện nay”, Nguyễn Thị Báo, Học viện chính trị hành chính quốc gia, 2008 - Luận văn thạc sỹ luật học,“Pháp luật việc làm cho người khuyết tật”, Hồ Thị Trâm, Đại học Luật Hà Nội, 2014 - Luận văn thạc sỹ luật học, “Quyền của người khuyết tật trong luật nhân quyền quốc tế và pháp luật Việt Nam”, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2013 - Luận văn thạc sỹ luật học, “Pháp luật về việc làm cho người khuyết tật từ thực tiễn thành phố Hà Nội”, Dương Thị Chung, Học viện khoa học xã hội, 2012 2
7. - Luận văn thạc sỹ luật học “Pháp luật về lao động tàn tật ở Việt Nam” của Phạm Thị Thanh Việt, 2009 - Giáo trình Luật người khuyết tật năm 2011 của Trường Đại học Luật Hà Nội do Nguyễn Hữu Chí chủ biên. - Báo cáo người khuyết tật ở Việt Nam: Một số kết quả chủ yếu từ Tổng điều tra Dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009 của Quỹ Dân số Liên hợp quốc (UNFPA). - Báo cáo khảo sát về đào tạo nghề cà việc làm cho người khuyết tật tại Việt Nam của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) tháng 8 năm 2008. - Báo cáo thực hiện các chính sách trợ giúp người khuyết tật trong dạy nghề việc làm năm 2008 của Cục Việc làm – Bộ Lao động, thương binh và xã hội. - “Việc làm của người khuyết tật - Kinh nghiệm và bài học rút ra từ dự án Phát huy năng lực của người khuyết tật tại thành phố Đà Nẵng thông qua cơ hội và dịch vụ kinh tế”, USAID, NCCD, Save the Children, 2011 Các công trình nghiên cứu kể trên là những nguồn tài liệu tham khảo quý giá cho luận văn trong việc nghiên cứu các chính sách, quy định pháp luật về việc làm cho người khuyết tật ở nước ta hiện nay. Luận văn có ý nghĩa trong việc hệ thống hóa các quy định pháp luật liên quan đến vấn đề này, trong bối cảnh nhiều văn bản quy phạm pháp luật đã được sửa đổi và thay thế, như sự ra đời của Bộ luật lao động 2015 hay việc Việt Nam chính thức phê chuẩn Công ước Người Khuyết tật tháng 07/2014 vừa qua. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn có mục đích tổng quát là nghiên cứu nhằm cung cấp cơ sở lý luận góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật về việc làm cho người khuyết tật; Trên cơ sở đánh giá thực trạng ban hành và thực tiễn áp dụng pháp luật, 3
8. luận văn đề xuất một số kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và hiệu quả thực thi về vấn đề này. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích lý giải một số vấn đề lý luận có liên quan đến việc làm của người khuyết tật - Hệ thống hóa thực trạng pháp luật việc làm cho người khuyết tật và đánh giá thực trạng pháp luật cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật đó. - Đề xuất các giải pháp góp phần hoàn thiện pháp luật việc làm cho người khuyết tật ở Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu những quy định pháp luật Việt Nam cũng như cơ chế thực hiện pháp luật hiện nay về vấn đề việc làm cho người khuyết tật. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Quan điểm, chính sách của nhà nước về vấn đề việc làm cho người khuyết tật; Các quy định pháp luật về việc làm cho người khuyết tật và thực tiễn áp dụng pháp luật. Vấn đề việc làm cho người khuyết tật được đề cập đến trong hệ thống pháp luật Việt Nam bao gồm: Hiến pháp Việt Nam, Bộ luật Lao động, Luật Giáo dục nghề nghiệp, Luật Người Khuyết tật, các công ước quốc tế liên quan đến quyền của người khuyết tật mà việc Việt Nam tham giavà các văn bản dưới luật, văn bản có liên quan. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Để đạt được mục tiêu đề ra, luận văn nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận và phương pháp luận duy vật biện chứng lịch sử của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước ta về vấn đề việc làm cho người lao động. Ngoài ra, tác giả còn phối hợp sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: 4
9. 5.1. Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh: Đây là phương pháp chủ yếu được tác giả sử dụng sau khi thu thập thông tin, số liệu báo cáo tổng kết có liên quan đến vấn đề việc làm cho người khuyết tật. Tác giả cũng nghiên cứu tìm hiểu quy định của các quốc gia trên thế giới về vấn đề này. 5.2. Phương pháp tham vấn nhằm trao đổi thông tin và tiếp thu có chọn lọc các ý kiến để phục vụ cho qúa trình hoàn thiện luận văn: Đó là các thầy giáo, cô giáo, các nhà quản lý, những người có nhiều kinh nghiệm về lý luận và thực tiễn trong vấn đề việc làm cho người khuyết tật. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Những giải pháp được đề xuất trong luận văn có giá trị tham khảo trong việc tìm hiểu và hoàn thiện các chính sách, pháp luật có liên quan đến vấn đề việc làm cho người lao động, Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ phần nào đóng góp vào một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật Việt Nam trong tiến trình hội nhập và cụ thể là thích ứng với Công ước về Người khuyết tật mà Việt Nam vừa phê chuẩn. Những kết quả khảo sát, nghiên cứu của luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho các hoạt động nghiên cứu, giảng dạy tại các cơ sở đào tạo. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về việc làm cho người khuyết tật và pháp luật về việc làm cho người khuyết tật Chương 2: Thực trạng pháp luật việc làm cho người khuyết tật ở Việt Nam hiện nay Chương 3: Phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về việc làm cho người khuyết tật ở Việt Nam 5
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ VIỆC LÀM CHO NGƯỜI KHUYẾT TẬT VÀ PHÁP LUẬT VỀ VIỆC LÀM CHO NGƯỜI KHUYẾT TẬT 1.1. Khái quát chung về người khuyết tật 1.1.1. Khái niệm người khuyết tật Khái niệm người khuyết tật là cơ sở pháp lý để công nhận ai là người khuyết tật và từ đó được bảo vệ bởi hệ thống pháp luật liên quan, phụ thuộc rất nhiều vào mục tiêu mà luật hoặc chính sách cụ thể theo đuổi của từng nước. Hiện nay đa số các định nghĩa về người khuyết tật là sự kết hợp giữa sự khiếm khuyết và các yếu tố môi trường và tiếp cận dưới góc độ quyền của người khuyết tật. Trên thế giới, quan niệm về người khuyết tật cơ bản giống nhau về bản chất vấn đề, nhưng cách diễn đạt cũng không hoàn toàn giống nhau. Sau đây là một số khái niệm người khuyết tật được sử dụng phổ biến: Theo quan niệm của Tổ chức y tế thế giới (WHO) thì có ba thuật ngữ có liên quan đến khái niệm khuyết tật đó là khiếm khuyết, giảm khả năng và tàn tật. [55] Khiếm khuyết: thuật ngữ này hàm ý nói ở cấp độ bộ phận cơ thể là tình trạng bị mất hoặc tình trạng bất bình thường của một hay các bộ phận cơ thể hoặc chức năng tâm sinh lý. Khiếm khuyết có thể là hậu quả của bệnh tật, tai nạn, các nhân tố môi trường hoặc bẩm sinh. Giảm khả năng: thuật ngữ này hàm ý nói ở cấp độ cá nhân là tình trạng giảm hoặc mất khả năng hoạt động do khiếm khuyết gây ra; hạn chế hoặc mất chức năng (vận động, nói, nghe, nhìn hoặc giao tiếp). Tàn tật: thuật ngữ này hàm ý nói ở cấp độ xã hội là những thiệt thòi mà một người phải chịu do bị khuyết tật. Hậu quả của sự tương tác giữa một cá nhân bị khiếm khuyết hoặc giảm khả năng với những rào cản trong môi trường xã hội, văn hoá hoặc vật chất, làm cho cá nhân này không thể tham gia 6
11. một cách bình đẳng vào cuộc sống cộng đồng chung hoặc hoàn thành một vai trò bình thường Như vậy, theo quan niệm của Tổ chức y tế thế giới WHO thì khuyết tật (dịch từ thuật ngữ tiếng Anh là Disability) không phải là một thuật ngữ để ám chỉ một con người cụ thể bị tàn tật mà đó là một thuật ngữ chứa đựng hàm ý nói về sự thiệt thòi của người khuyết tật ở cấp độ xã hội; còn khi nói về con người cụ thể thì họ vẫn dùng thuật ngữ người khuyết tật (Disabled). Công ước số 159 của ILO về tái thích ứng nghề nghiệp và việc làm của người khuyết tật (năm 1983), khoản 1, Điều 1 quy định: “Người khuyết tật dùng để chỉ một cá nhân mà khả năng có một việc làm phù hợp, trụ lâu dài với công việc đó và thăng tiến với nó bị giảm sút đáng kể do hậu quả của một khiếm khuyết về thể chất và tâm thần được thừa nhận” [47] Công ước về Quyền của người khuyết tật của Liên hợp quốc (năm 2006), Điều 1 quy định: “Người khuyết tật bao gồm những người bị suy giảm về thể chất, thần kinh, trí tuệ hay giác quan trong một thời gian dài, có ảnh hưởng qua lại với hàng loạt những rào cản có thể cản trở sự tham gia đầy đủ và hiệu quả của người khuyết tật vào xã hội trên cơ sở bình đẳng với những người khác”. [23] Công ước quốc tế về Quyền của người khuyết tật cũng giải thích một số thuật ngữ có liên quan đến định nghĩa và quyền của người khuyết tật, cụ thể như sau: “Giao tiếp” bao gồm các ngôn ngữ được trình bày bằng chữ thường hay chữ Braille, giao tiếp bằng xúc giác, in chữ to, phương tiện truyền thông có thể tiếp cận được cũng như các dạng thức, phương tiện giao tiếp bằng chữ viết, nghe nói, ngôn ngữ trực tiếp, người đọc và các thức phóng to chữ hay cách thức thay thế khác của giao tiếp, bao gồm công nghệ thông tin và truyền thông và có thể tiếp cận được; 7
12. “Ngôn ngữ” bao gồm các ngôn ngữ nói và ngôn ngữ ký hiệu và các hình thức ngôn ngữ không dùng lời nói khác; “Phân biệt đối xử do bị khuyết tật” có nghĩa là bất cứ hình thức phân biệt, loại trừ hay hạn chế nào do bị khuyết tật, có mục đích hay ảnh hưởng làm giảm hay huỷ bỏ sự công nhận, thụ hưởng, thực hiện, trên cơ sở bình đẳng với những người khác, tất cả các quyền con người và tự do cơ bản về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hoá, dân sự hay bất cứ lĩnh vực nào khác. Nó bao gồm tất cả các hình thức phân biệt đối xử, bao gồm việc từ chối không tạo ra sự điều chỉnh hợp lý; “Sự điều chỉnh hợp lý” nghĩa là sự sửa đổi, điều chỉnh cần thiết và thích hợp mà không áp đặt một gánh nặng thiếu cân đối hay phi lý nào, ở nơi cần thiết trong trường hợp cụ thể, để đảm bảo người khuyết tật hưởng thụ hay thực thi, trên cơ sở bình đẳng với những người khác, tất cả quyền con người và sự tự do cơ bản; “Thiết kế phổ cập” có nghĩa là việc thiết kế các sản phẩm, môi trường, chương trình và dịch vụ để tất cả mọi người có thể sử dụng ở phạm vi lớn nhất có thể được, mà không cần phải sửa đổi hay có thiết kế đặc biệt. “Thiết kế phổ cập” sẽ không loại trừ những thiết bị hỗ trợ dành cho những nhóm người khuyết tật cụ thể khi họ cần có những thiết bị này. Đạo luật về người khuyết tật của Hoa Kỳ năm 1990 (ADA - Americans with Disabilities Act of 1990) định nghĩa “người khuyết tật là người có sự suy yếu về thể chất hay tinh thần gây ảnh hưởng đáng kể đến một hay nhiều hoạt động quan trọng trong cuộc sống”. Cũng theo ADA những ví dụ cụ thể về khuyết tật bao gồm: khiếm khuyết về vận động, thị giác, nói và nghe, chậm phát triển tinh thần, bệnh cảm xúc và những khiếm khuyết cụ thể về học tập, bại não, động kinh, teo cơ, ung thư, bệnh tim, tiểu đường, các bệnh lây và không lây như bệnh lao và bệnh do HIV (có triệu chứng hoặc không có triệu chứng). [39] 8
13. Theo Luật Bảo vệ người khuyết tật của nước cộng hòa nhân dân Trung Hoa ban hành vào tháng 4 năm 2008, thì Người khuyết tật là người phải chịu sự không bình thường do mất một bộ phận hay chức năng về mặt tâm lý hay thể chất , hoặc trong cấu trúc cơ thể, mất toàn bộ hoặc một phần khả năng để thực hiện một hoạt động theo cách được coi là bình thường. [37] Theo Đạo luật về khuyết tật của Vương quốc Anh năm 1995 của Vương Quốc Anh được sửa đổi bổ sung, thì người khuyết tật được hiểu là người có khuyết tật về trí não hay vận động, có ảnh hưởng đáng kể, lâu dài đối với khả năng thực hiện các hoạt động hàng ngày. Tuy nhiên, định nghĩa về khuyết tật này được mở rộng bao gồm cả người mắc bệnh ung thư, HIV và các bệnh lây nhiễm khác. [41] Theo Luật Phòng chống phân biệt đối xử người khuyết tật của Hàn Quốc thông qua tháng 4 năm 2007 thì quan niệm về khuyết tật và người khuyết tật [38] như sau: - “Khuyết tật” phản ánh nguyên nhân của việc chống phân biệt đối xử theo quy định của luật này là sự suy yếu hay khiếm khuyết về thể chất hoặc tâm thần mà làm hạn chế căn bản các sinh hoạt của mỗi cá nhân hoặc các hoạt động xã hội trong một khoảng thời gian không xác định. - “Người khuyết tật” nghĩa là những cá nhân bị khuyết tật như theo quy định nêu trên Có thể thấy, khái niệm về người khuyết tật, dù tiếp cận dưới bất cứ góc độ nào, nhất thiết phải phản ánh một thực tế là người khuyết tật có thể gặp các rào cản do yếu tố xã hội, môi trường hoặc con người khi tham gia vào mọi hoạt động kinh tế, chính trị, xã hội. Và phải được đảm bảo rằng, họ có quyền và trách nhiệm tham gia vào mọi hoạt động của đời sống như bất cứ công dân nào với tư cách là các quyền của con người. Với cách tiếp cận đó, có thể tổng quát về khái niệm người khuyết tật như sau: 9
14. Người khuyết tật là người bị khiếm khuyết một hoặc nhiều bộ phận cơ thể hoặc bị suy giảm chức năng dẫn đến những hạn chế đáng kể và lâu dài trong việc tham gia của người khuyết tật vào hoạt động xã hội trên cơ sở bình đẳng với những chủ thể khác. Ở Việt Nam trước đây có sự phân biệt hai thuật ngữ người tàn tật và người khuyết tật. Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1992, Pháp lệnh về người tàn tật năm 1998 [31] [32] và nhiều luật khác thường sử dụng thuật ngữ người tàn tật. Trong khi đó Luật Giáo dục của Việt Nam ban hành năm 2005 lại sử dụng cả hai thuật ngữ là người tàn tật và người khuyết tật. Cụ thể là Điều 10 Luật giáo dục năm 2005 viết: “ Nhà nước ưu tiên, tạo điều kiện cho con em dân tộc thiểu số, con em gia đình ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, đối tượng được hưởng chính sách ưu đãi, người tàn tật, khuyết tật và đối tượng được hưởng chính sách xã hội khác thực hiện quyền và nghĩa vụ học tập của mình”. Tuy vậy, Luật giáo dục năm 2005 và các văn bản hướng dẫn Luật này lại không có giải thích một cách cụ thể thế nào là người khuyết tật và người tàn tật. [33] Sự không nhất quán này chứa đựng trong đó hàm ý thuật ngữ người khuyết tật khác với thuật ngữ người tàn tật, người khuyết tật là người bị khiếm khuyết ít hơn và giảm thiểu chức năng ít hơn người tàn tật; người tàn tật là người bị khiếm khuyết nhiều hơn, giảm thiểu chức năng nhiều hơn người khuyết tật, hay nói một cách khác là người tàn tật là người bị nặng hơn người khuyết tât. Thực ra cách hiểu này không phải không có lý nếu phân loại khuyết tật theo mức độ nặng nhẹ khác nhau. Tuy nhiên, cách phân loại và hiểu như trên chưa phù hợp với thông lệ chung của thế giới. [4, tr 24-25] Cùng với sự ra đời của Luật Người khuyết tật được Quốc hội Việt Nam thông qua ngày 17/6/2010, có hiệu lực từ 01/01/2011, khái niệm “người khuyết tật” chính thức được sử dụng thay cho khái niệm “người tàn tật”, phù hợp với khái niệm và xu hướng nhìn nhận của thế giới về vấn đề khuyết tật. 10
15. Theo quy định tại khoản 1, Điều 2 của Luật này thì “Người khuyết tật là người bị khiếm khuyết một hoặc nhiều bộ phận cơ thể hoặc bị suy giảm chức năng được biểu hiện dưới dạng tật khiến cho lao động, sinh hoạt, học tập gặp khó khăn.” [35] Theo cách hiểu này thì người khuyết tật bao gồm cả những người bị khuyết tật bẩm sinh, người bị khiếm khuyết do tai nạn, thương binh, bệnh binh, Khái niệm được đưa ra trong Luật Người khuyết tật Việt Nam đã tương đối phù hợp với quan điểm tiến bộ của thế giới, tuy nhiên vẫn còn khá chung chung so với khái niệm trong Công ước về quyền của người khuyết tật. 1.1.2. Đặc điểm của người khuyết tật Từ những khái niệm trên, có thể rút ra một số đặc điểm chung nhất về người khuyết tật [4, tr 25] như sau: (i) Người khuyết tật là người bị khiếm khuyết một hay nhiều bộ phận của cơ thể; sự khiếm khuyết này có thể nhìn thấy hoặc thể hiện dưới dạng giảm thiểu chức năng nào đó của con người so với những người bình thường (ii) Do bị khiếm khuyết nên dẫn đến việc người khuyết tật bị giảm thiểu chức năng hoạt động vốn có của con người (iii) Sự khiếm khuyết và giảm thiểu chức năng dẫn đến hoạt động của người khuyết tật gặp những khó khăn nhất định trong cuộc sống hàng ngày và cuộc sống xã hội so với những người khác. (iv) Sự khiếm khuyết, giảm thiểu chức năng, sự khó khăn trong hoạt động diễn ra trong một thời gian nhất định, thường là thời gian dài. Những đặc điểm này sẽ là căn cứ quan trọng để tìm ra cách thức tiếp cận và trợ giúp phù hợp cho người khuyết tật trong việc đạt được các quyền cơ bản của mình cũng như khả năng hòa nhập bình đẳng với xã hội nói chung và vấn đề việc làm cho người khuyết tật nói riêng. Dưới góc độ pháp lý, làm rõ các đặc điểm của người khuyết tật là một trong những cơ sở, căn cứ khoa học tác động đến việc quy định, ban hành, thực thi, áp dụng pháp luật và 11
16. chính sách với người khuyết tật, trong đó có các quan hệ liên quan đến vấn đề việc làm cho người khuyết tật. Theo đó, các quy định pháp luật, chính sách của nhà nước phải đảm bảo điều chỉnh mối quan hệ của cái chung giữa người khuyết tật với các công dân bình thường khác trong xã hội; giữa người khuyết tật nói chung với nhau. Đồng thời, phải đảm bảo cái riêng giữa người khuyết tật với cộng đồng còn lại của xã hội, cái đặc thù của những người khuyết tật với các dạng tật khác nhau của chính người khuyết tật. Ngoài ra, đặc điểm của người khuyết tật còn được xem xét dưới góc độ dạng tật và mức độ khuyết tật. Việc phân loại này có thể dựa trên các quan điểm và tiêu chí khác khác nhau nhưng nói chung thường dựa trên tiêu chí của sự khiếm khuyết bộ phận cơ thể hoặc suy giảm chức năng. Ở Việt Nam, việc phân loại người khuyết tật dựa trên quy định về dạng tật và mức độ khuyết tật [35, Điều 3]. Theo đó các dạng tật bao gồm: Khuyết tật vận động; khuyết tật nghe, nói; khuyết tật nhìn; khuyết tật thần kinh, tâm thần; khuyết tật trí tuệ; khuyết tật khác. Mỗi loại khuyết tật này có những đặc điểm nhất định về tâm, sinh lý qua đó tác động đến các nhu cầu và sự hòa nhập của người khuyết tật. 1.2. Khái quát chung về vấn đề việc làm cho người khuyết tật 1.2.1. Quan niệm việc làm cho người khuyết tật Là một con người, người khuyết tật có quyền lao động và có việc làm như bất kỳ ai khác mà không phải chịu sự phân biệt đối xử nào. Việc làm có thể hiểu chung nhất là các hoạt động lao động tạo ra thu nhập cho người khuyết tật và không bị pháp luật cấm. Điều này cũng thống nhất với định nghĩa về việc làm được quy định tại Khoản 1 Điều 9 Bộ luật lao động 2012 [35]. Người khuyết tật có thể tự mình tự tạo việc làm hoặc tham gia quan hệ lao động để có việc làm. Đề cập đến vấn đề việc làm cho người khuyết tật, Giáo trình Luật Người khuyết tật của Đại học Luật Hà Nội cho rằng, đề cập đến vấn đề này là 12
17. đề cập dưới góc độ cơ hội việc làm cho họ.Việc làm ở đây bao gồm cả việc tiếp nhận đào tạo nghề, được tiếp nhận việc làm và các loại nghề nghiệp, bao gồm cả các điều kiện sử dụng lao động cũng như đảm bảo việc làm, tức là đề cập đến cả một quá trình làm việc của người khuyết tật. Đây cũng chính là quan niệm về việc làm theo quan niệm của ILO trong Công ước số 111- Công ước về phân biệt đối xử trong việc làm nghề nghiệp. Theo đó, người khuyết tật cũng được đối xử bình đẳng về cơ hội việc làm như những người lao động khác mà không bị phân biệt đối xử. [48] Tuy nhiên, cơ hội tham gia vào các hoạt động kinh tế và các hoạt động xã hội một cách đầy đủ và hiệu quả của người khuyết tật ở các quốc gia là khác nhau. Đa số ở các quốc gia có điều kiện kinh tế xã hội phát triển, người khuyết tật có cơ hội lớn hơn so với các quốc gia đang phát triển và ở các quốc gia được xếp vào nhóm nước nghèo thì cơ hội tham gia vào các hoạt động kinh tế - xã hội gặp nhiều khó khăn hơn. [4] 1.2.2. Những điểm đặc trưng trong vấn đề việc làm cho người khuyết tật Đặc trưng của vấn đề việc làm cho người khuyết tật thể hiện ở các điểm sau đây: a. Các rào cản ảnh hưởng đến cơ hội việc làm của người khuyết tật (i) Các rào cản về mặt tinh thần như sự phân biệt đối xử về việc tuyển chọn lao động, cơ hội thăng tiến, cơ hội tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản, cơ hội tiếp cận trường học, đào tạo nghề và sự mặc cảm và tự ty của chính người khuyết tật. (ii) Rào cản về mặt vật chất: Điều kiện cơ sở vật chất không cho phép người khuyết tật tiếp cận và tham gia đầy đủ với giao thông công cộng, công sở, các công trình phúc lợi xã hội, trường học, bệnh viện, công trình nhà ở, cũng có thể xem là rào cản ảnh hưởng đến cơ hội việc làm của người khuyết tật. (iii) Rào cản về thể chế: chưa có hoặc chưa đảm bảo việc thực thi các chính sách, quy định của nhà nước về chống phân biệt đối xử về cơ hội việc 13
18. làm, tiếp cận các dịch vụ xã hội hoặc chính sách phúc lợi xã hội, chưa giúp cho người khuyết tật có cơ hội tiếp cận với việc làm. b. Cần có sự hỗ trợ, điều chỉnh hợp lý đối với người khuyết tật trong lĩnh vực việc làm để đảm bảo cơ hội việc làm cho người khuyết tật. Với những đặc điểm riêng biệt, có thể coi người khuyết tật là một đối tượng lao động đặc thù. Do đặc điểm về thể chất nên việc tìm kiếm việc làm, duy trì việc làm cũng như đảm bảo việc làm đối với họ thường khó khăn hơn so với những lao động khác. Hơn nữa trong quá trình thực hiện công việc họ cần có những điều kiện sử dụng lao động riêng cho phù hợp với sức khỏe. Tuy nhiên, người khuyết tật có quyền được hưởng việc làm bền vững và cũng có thể làm việc năng suất như những người khác khi có điều kiện lao động phù hợp. Chính vì vậy cần phải có sự hỗ trợ, điều chỉnh hợp lý cho người khuyết tật để họ có thể tìm kiếm việc làm và có được việc làm bền vững. Những hỗ trợ đặc biệt nhằm tạo cơ hội bình đẳng và đối xử bình đẳng giữa lao động khuyết tật với những lao động khác tại nơi làm việc sẽ không bị coi là phân biệt đối xử. Điều này cũng không phải là sự ưu tiên hay ưu đãi mà là tạo điều kiện để người khuyết tật được bình đẳng ngang bằng với những lao động khác, giúp họ tái hòa nhập vào cộng đồng. Điều này đặc biệt quan trọng đối với nữ lao động khuyết tật, những người thường phải đối mặt với những bất lợi, khó khăn lớn hơn so với người khác vì còn bị phân biệt đối xử thêm về giới. Việc thúc đẩy cơ hội việc làm bình đẳng cho người khuyết tật đòi hỏi các quốc gia phải có chính sách việc làm ưu đãi nhằm đảm bảo rằng người khuyết tật sẽ được tiếp cận các cơ hội việc làm trên thị trường lao động. Một trong những chính sách việc làm ưu đãi đã được thực hiện ở một số quốc gia và được ILO khuyến khích như quy định trách nhiệm của chủ sử dụng lao động phải nhận một số lượng hoặc một tỉ lệ lao động người khuyết tật [49]. Ngoài ra ILO cũng nhắc nhở một số công việc có những yêu cầu mà người 14
19. khuyết tật khó thực hiện tốt được, điều này có thể được giảm thiểu bằng cách tránh những việc liên quan đến hạn chế của người khuyết tật, chẳng hạn khuyết tật ở chân thì không nên tìm những việc phải đi lại quá nhiều, hoặc một số công việc đòi hỏi về ngoại hình thì người khuyết tật cũng khó tiếp cận. [50] c. Thái độ và nhận thức về người khuyết tật có ảnh hưởng rất lớn đến việc bảo đảm quyền của người khuyết tật nói chung và quyền việc làm của người khuyết tật nói riêng. Tuy nhiên, nhận thức về người khuyết tật chưa đồng đều trong toàn xã hội mà tập trung chủ yếu vào tầng lớp cán bộ, viên chức và nhân việc làm việc trong các tổ chức chính trị, kinh tế, xã hội, và hộ gia đình có người khuyết tật, một bộ phận những người khuyết tật đang được hưởng chế độ chính sách trợ giúp xã hội. Số đông người dân và người khuyết tật nhận thức về vấn đề người khuyết tật và quyền của người khuyết tật còn hạn chế và diễn ra chậm. Mặt khác, nhận thức về vấn đề này chưa thực sự đầy đủ, đa phần chỉ biết về các chính sách hỗ trợ bằng vật chất trực tiếp chứ chưa quan tâm đến các chính sách, quy định khác có liên quan, đặc biệt là các chính sách giúp người khuyết tật tham gia, có tiếng nói bình đẳng trong các quyết định. Trong bối cảnh hiện nay một trong những yêu cầu cấp thiết là cần thay đổi vị thế, thay đổi hành vi của người khuyết tật từ “cam phận” chuyển sang “sống tích cực” thông qua các cuộc vận động thay đổi chính sách và cơ chế quản trị điều hành theo hướng dân chủ và hội nhập ở các cấp thì mới có thể đảm bảo được quyền và lợi ích của người khuyết tật cũng như các nhóm thiệt thòi nói chung một cách bền vững. Ở Việt Nam, một trong những rào cản lớn nhất để người khuyết tật hoà nhập xã hội tại Việt Nam là thái độ và cách tiếp cận xem nhẹ khả năng hoà nhập xã hội của người khuyết tật. Phần lớn thái độ của mọi người đối với 15
20. người khuyết tật tại Việt Nam là “cần chăm sóc và bảo vệ”, chính điều này đã đặt người khuyết tật vào vị thế đơn thuần là người tiếp nhận thụ động các chăm sóc, người khuyết tật vì thế không được nhìn nhận như một thành viên bình đẳng trong xã hội dưới con mắt của cộng đồng cũng như chính những người khuyết tật. Cũng chính từ đó mà người khuyết tật tại Việt Nam có khuynh hướng nhận sự chăm sóc, hỗ trợ lương thực thực phẩm và nơi nương tựa, song lại không được tham gia hoạt động lao động vì mọi người cho rằng không đủ khả năng. Có nhiều trường hợp, thậm chí người có khuyết tật nhẹ cũng bị cho là không đủ khả năng và không được đến trường học, không được tạo điều kiện làm việc tại các gia đình, các công việc đồng áng, không được kết hôn và không tìm được việc làm. [27] Nhận thức này tác động rất lớn tới việc người khuyết tật Việt Nam không được tham gia một cách hiệu quả vào mọi mặt đời sống, giáo dục, đào tạo và việc làm, cũng như cuộc sống gia đình, đồng thời ảnh hưởng rất lớn tới sự tham gia của họ vào việc ra các quyết định ở địa phương hay gia đình, thậm chí ở các cấp thấp nhất. Thay đổi nhận thức trong vấn đề tạo cơ hội việc làm cho người khuyết tật Nhà nước với tư cách, vai trò là chủ thể quyền lực chịu trách nhiệm chính trong việc hỗ trợ tạo việc làm cho người khuyết tật. Trong đó, những chính sách ưu tiên từ phía nhà nước trong việc sử dụng lao động khuyết tật ở các cơ quan doanh nghiệp là một phần không thể thiếu nhằm giúp người khuyết tật tiếp cận tốt hơn với các cơ hội nghề nghiệp. Tuy nhiên, cần lưu ý để đảm bảo sự hỗ trợ, điều chỉnh này không có nghĩa tạo ra gánh nặng cho các đơn vị sử dụng lao động có sử dụng lao động là người khuyết tật. Để làm được điều này, trước hết về phía người khuyết tật cũng phải có những cố gắng nhất định dựa trên trách nhiệm hỗ trợ một phần của người sử dụng lao động. Trong đó cần tránh cách tiếp cận “ban ơn” của các doanh nghiệp, ngưởi sử 16