Luận văn Vấn đề phát huy giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở Kon Tum hiện nay

Nội dung text: Luận văn Vấn đề phát huy giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở Kon Tum hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN MẠNH HÙNG VẤN ĐỀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA DÂN TỘC XƠ ĐĂNG Ở KON TUM HIỆN NAY Chuyên ngành: Triết học Mã số : 60.22.03.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS HỒ SỸ QUÝ HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng: Số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa từng được sử dụng hoặc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cám ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều được ghi rõ nguồn gốc. Hà Nội, tháng 11 năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Mạnh Hùng
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ TRIẾT HỌC VĂN HÓA LÀM CƠ SỞ CHO VIỆC NGHIÊN CỨU GIÁ TRỊ VĂN HÓA DÂN TỘC XƠ ĐĂNG Ở KON TUM 8 1.1. Văn hóa và vai trò của văn hóa trong sự phát triển 8 1.2. Giá trị văn hóa và việc phát huy giá trị văn hóa 20 Chƣơng 2: VĂN HÓA DÂN TỘC XƠ ĐĂNG Ở TỈNH KON TUM VÀ VIỆC PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ ĐÓ TRONG SỰ PHÁT TRIỂN ĐẤT NƢỚC 28 2.1. Giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum 28 2.2. Những giải pháp chủ yếu nhằm phát huy giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum trong giai đoạn hiện nay 59 KẾT LUẬN 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO 79
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xưa nay, văn hóa luôn giữ vị trí quan trọng đối với sự vận động và phát triển của xã hội. Các giá trị, những chuẩn mực được chắt lọc, lưu giữ và phát triển trong tiến trình lịch sử của mỗi dân tộc, các giá trị đặc trưng cho mỗi dân tộc, như đạo đức, luật pháp, khoa học, văn học, nghệ thuật , các thể chế, thiết chế văn hoá, tập quán, lối sống luôn đóng vai trò là hệ thống những nhân tố định hướng hợp lý đối với sự phát triển. Xây dựng và phát triển kinh tế phải nhằm mục tiêu xây dựng một xã hội dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, con người được hạnh phúc và phát triển toàn diện. Vì vậy, văn hoá đóng vai trò là mục tiêu cả trước mắt và lâu dài của sự phát triển kinh tế - xã hội. Thiếu nền tảng tinh thần tiến bộ, lành mạnh xã hội sẽ không đạt tới sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Tiến hành đồng bộ và gắn kết ba lĩnh vực: phát triển kinh tế là nhiệm vụ trung tâm, xây dựng, chỉnh đốn Đảng là nhiệm vụ then chốt, xây dựng văn hóa, nền tảng tinh thần của xã hội là nhằm tạo nên sự phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững của đất nước trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Các văn kiện quan trọng của Đảng đã khẳng định điều này. Văn hóa hiểu theo nghĩa rộng bao gồm tất cả những sáng tạo phong phú về vật chất và tinh thần của con người trong quá trình cải tạo hiện thực khách quan. Những tri thức, các kết quả của hoạt động tự nhiên và xã hội là thành phần của văn hóa. Văn hóa không tự hạn chế vào một số biểu hiện của đời sống tinh thần, nó là toàn bộ cuộc sống cả vật chất lẫn tinh thần của từng cộng đồng người. Văn hóa là một hệ thống hữu cơ những giá trị do con người, loài người sáng tạo, tích lũy thông qua hoạt động thực tiễn trong suốt quá trình lịch sử của mình. Con người là sản phẩm cao nhất của tự nhiên và văn hóa là sản phẩm đặc sắc nhất của con người. Đất nước ta đang trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa với xu thế hội nhập và quốc tế hóa ngày càng sâu rộng. Bên cạnh những thay đổi và chuyển biến tích cực về mặt kinh tế, xã hội, sự phát triển đã đặt ra nhiều vấn đề bức xúc về mặt văn hóa. Đó là những vấn đề nảy sinh do sự thay đổi của cơ cấu kinh tế, kết cấu xã hội và sự biến đổi của cơ chế quản lý Đó còn là những vấn đề nảy sinh từ quá trình đô thị hóa 1
5. gắn liền với tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa; những vấn đề về nhu cầu hưởng thụ văn hóa, về bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống Muốn xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, có hệ giá trị đa dạng và ngày càng phong phú thì mỗi dân tộc vừa phải tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, vừa phải bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của mình, trên cơ sở sử dụng những thành quả kinh tế, chính trị, giáo dục và đặc biệt là những thành quả của khoa học - công nghệ hiện đại cho việc đẩy mạnh sáng tạo các giá trị văn hóa. Bởi vì chỉ có một nền văn hóa tiên tiến mang bản sắc dân tộc, mới đảm bảo cho một quốc gia có sự phát triển bền vững. Những điều vừa trình bày đúng với văn hóa nói chung và cũng đúng với văn hóa Xơ Đăng nói riêng. Văn hóa dân tộc Xơ Đăng với lịch sử hình thành và phát triển dài lâu và độc đáo của mình, là một bộ phận, góp phần làm phong phú kho tàng văn hóa Việt Nam. Ở Kon Tum, với số dân đứng thứ hai sau người Kinh, cộng đồng dân tộc Xơ Đăng với đời sống tinh thần phong phú từ rất sớm đã hình thành nền văn hóa chứa đựng những giá trị nhân văn độc đáo, sâu sắc. Nhiều tài liệu trong và ngoài nước đã đánh giá rất cao nền văn hóa của dân tộc Xơ Đăng. Nhưng hiện nay, nhiều giá trị truyền thống của dân tộc này có nguy cơ mai một, do chịu sự tác động bởi những mặt trái của nền kinh tế thị trường, những hạn chế của việc thực hiện chính sách định cư, quy hoạch phát triển kinh tế Nguy cơ mai một văn hóa Xơ Đăng cũng đã được cảnh báo từ nhiều năm trước đây. Hơn lúc nào hết, việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng hiện đang là nhiệm vụ vô cùng cấp thiết, thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu, của tổ chức Đảng, chính quyền và nhân dân Kon Tum cũng như nhân dân cả nước Với nhận thức sâu sắc về tầm quan trọng và ý nghĩa cấp thiết của việc phát huy giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng, tôi đã chọn “Vấn đề phát huy giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum hiện nay” làm đề tài luận văn của mình, với mong muốn góp phần nhỏ bé của mình vào sự nghiệp giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong giai đoạn hiện nay. 2
6. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Cùng với việc tham gia tích cực vào Thập kỷ quốc tế về văn hóa trong phát triển (1987-1996) và ban hành nhiều chủ trương, chính sách bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa do UNESCO phát động, tại hội nghị Trung Ương 5 khóa VIII, Đảng ta xác định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần xã hội, văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển kinh tế - xã hội”. ` Tổng quan tình hình nghiên cứu và công bố về chủ đề này, chúng tôi thấy hiện đã có nhiều rất nhiều ấn phẩm có giá trị được xuất bản. Cụ thể như sau: Trong cuốn sách Quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lênin về văn hóa do Phạm Duy Đức chủ biên (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 2008) [8], các tác giả đã bàn đến và làm rõ hơn quan điểm của các nhà triết học mácxít về xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa và một số lĩnh vực cơ bản như văn hóa chính trị, vấn đề xây dựng con người, đạo đức, lối sống, tín ngưỡng Những chỉ dẫn chủ yếu về quan điểm vĩ mô đối với văn hóa được chúng tôi kế thừa từ cuốn sách này. Trong cuốn Giá trị truyền thống trước những thách thức của toàn cầu hóa (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 2002), các tác giả Nguyễn Trọng Chuẩn và Nguyễn Văn Huyên [3] đã phân tích về thực chất của toàn cầu hoá nhìn từ góc độ triết học, quan hệ của toàn cầu hoá với việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, những giải pháp và dự báo về vị trí, vai trò, khả năng của giá trị truyền thống trong sự phát triển nền văn hoá nước ta hiện nay. Nhiều vấn đề cụ thể của lý luận và thực tiễn đối với việc triển khai các nghiên cứu chi tiết có thể tìm thấy ở công trình này. Tác giả Nguyễn Huy Hoàng trong cuốn Mấy vấn đề triết học văn hóa (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, năm 2002) [11], đã xem xét văn hóa trong sự phát triển của tri thức triết học từ khía cạnh lịch sử đến góc độ phương pháp luận để trên cơ sở đó suy ngẫm về một số vấn đề cấp bách đối với thực tiễn cuộc sống và văn hóa hôm nay. Tác giả Nguyễn Khoa Điềm trong cuốn Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 2001) [7], đã tiếp cận những yếu tố cấu thành nền văn hóa, những tiền đề lý luận và thực tiễn hoạt động văn hóa do Đảng ta lãnh đạo để nêu những nét chính về tính tiên tiến của nền văn hóa mà nhân dân ta đang xây dựng, về bản sắc văn hóa dân tộc, qua đó đề xuất một số biện pháp cơ bản và kiến nghị để xây dựng, phát triển văn hóa. 3
7. Trong cuốn Cơ sở triết học của văn hóa nghệ thuật Việt Nam do Đỗ Huy chủ biên (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, năm 2002)[17], các tác giả đề cập đến những khía cạnh phương pháp luận cơ bản của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh liên quan mật thiết đến nền tảng tư tưởng và tư duy triết học của sự phát triển văn hóa nghệ thuật nói chung, sự phát triển của các mô thức văn hóa nghệ thuật Việt Nam nói riêng. Tác phẩm bản sắc văn hóa Việt Nam (Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, năm 1998)[36] tác giả Phan Ngọc chủ biên. Cuốn sách sẽ giúp người đọc trả lời được các câu hỏi liên quan đến người Việt và văn hóa Việt như: bản sắc văn hóa Việt Nam là gì? Văn hóa Việt Nam khác văn hóa Trung Hoa, văn hóa Pháp ở chỗ nào? Vì sao có sự khác biệt đó? Làm gì để giữ gìn và phát huy văn hóa Việt trong thời hội nhập? Cuốn sách Văn hóa, văn hóa tộc người và văn hóa Việt Nam (NXB Khoa học Xã hội, 2006) của tác giả Ngô Đức Thịnh[48]. Khi bàn về sự đa dạng và thống nhất của văn hóa, tác giả đã phân tích một cách khá biện chứng: “Nếu coi thống nhất của văn hóa từ đa dạng, thì muốn củng cố sự thống nhất ấy, phải trên cơ sở bảo tồn và phát triển tính đa dạng của văn hóa, mà ở đây thể hiện rõ nhất là đa dạng văn hóa tộc người và văn hóa địa phương. Sẽ không có sự thống nhất văn hóa nào vững chắc và lành mạnh lại dựa trên cơ sở thuần nhất hóa hay đơn nhất hóa văn hóa”. Có thể coi cuốn sách Văn hóa, văn hóa tộc người và văn hóa Việt Nam của GS TS Ngô Đức Thịnh là một đóng góp quan trọng đối với sự nghiệp nghiên cứu và phát triển văn hóa Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Nghiên cứu về văn hóa dân tộc Xơ Đăng, cũng có nhiều công trình, tác phẩm điều tra, truy tìm và giới thiệu những giá trị văn hóa ở dạng vật thể, phi vật thể của người Xơ Đăng; trong đó tiêu biểu là: Trong cuốn sách Người Xơ Đăng ở Việt Nam (Nxb Trung tâm khoa học & xã hội quốc gia, năm 1998) [53], tác giả Đặng Nghiêm Vạn đã nêu những vấn đề về văn hóa và đời sống của dân tộc Xơ Đăng. Tác phẩm được dịch ra 3 thứ tiếng (tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Pháp), gồm 2 phần chủ yếu bố trí xen kẽ giới thiệu về dân tộc Xơ Đăng. Cuốn sách đã khắc họa một cách cụ thể các đặc trưng của dân tộc Xơ Đăng, giới thiệu văn hoá cổ truyền người Xơ Đăng, một đại diện của nền văn hoá bản địa vùng bắc Tây Nguyên đặc sắc. Đây là tác phẩm đặc biệt có giá trị về những nét đặc thù cả trong đời sống vật chất và cả trong đời sống tinh thần của dân tộc Xơ Đăng. 4
8. Tác phẩm Phác thảo văn hóa dân gian các dân tộc ở Kon Tum các tác giả Tôn Bảo, Nguyễn Đang, Viết Tòa (Nxb Viện văn hóa nghệ thuật Việt Nam, 2008) [1] các tác giả đã đi sưu tầm, ghi chép các tư liệu về các loại hình văn hóa dân gian như lễ hội, trang phục, cồng chiêng của 6 tộc người thiểu số trong tỉnh Kon Tum, bao gồm: tộc người Xơ Đăng, tộc người Ba Na, tộc người Giẻ Triêng, tộc người Gia Rai, tộc người Brâu và tộc người Rơ Măm. Tác phẩm đã nêu ra nhiều nét văn hóa đặc sắc của các dân tộc thiểu số ở Kon Tum trong đó cộng đồng người Xơ Đăng 1 dân tộc bản địa sống lâu đời ở Kon Tum với nhiều nét văn hóa đặc trương ấn tượng Tác phẩm nghi lễ vòng đời người Xơ Đăng (Nxb văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2009) tác giả Phan Văn Hoàng mô tả nghi lễ vòng đời của người Xơ Đăng (làng Măng Rương, xã Văn Lem, huyện Đăk Tô, tỉnh Kon Tum) [14] qua đó nhằm làm rõ các giá trị văn hóa trong nghi lễ vòng đời của người Xơ Đăng, văn hóa truyền thống, nhân văn, đạo đức, giá trị nghệ thuật, giá trị thẩm mỹ như văn học, âm nhạc, ẩm thực, quan hệ cộng đồng Bên cạnh đó, góp phần chỉ ra một vài khía cạnh trong đời sống tâm linh, tín ngưỡng, phong tục, tập quán cổ truyền của người Xơ Đăng nơi đây. Tác phẩm Văn hóa ẩm thực của người Xơ Đăng (Nxb khoa học xã hội, Viện khoa học xã hội vùng Tây Nguyên, 2016)[13] tác giả Nguyễn Thị Hòa đã đi sâu nghiên cứu, phác thảo đời sống văn hóa ẩm thực của cộng đồng dân tộc Xơ Đăng, những món ăn, nước uống làm cho họ có những nét riêng có để tạo nên giá trị văn hóa ẩm thực đặc biệt tác phẩm đã cho chỉ ra chi tiết về văn hóa ẩm thực của tộc người Xơ Đăng, quá trình hình thành những nét văn hóa ẩm thực ấy. Bằng nhiều nỗ lực, tác giả đã khái quát có 403 món ăn và thức uống truyền thống của người Xơ Đăng tỉnh Kon Tum được tìm hiểu, trong đó có 374 món ăn, 28 món là các loại rượu và men rượu của các nhóm địa phương người Xơ Đăng, 1 món tìm hiểu về cách chế biến thuốc bột ngậm, chưa kể các nghiên cứu cụ thể khác về thuốc lá. Trong 374 món ăn, có 160 món của nhóm Xơ Teng, Hđang; 123 món của nhóm Tơ Đrá, Ha Lăng và 91 món của nhóm Mơ Nâm, Ca Dong. Ngoài ra, một số nghiên cứu so sánh ẩm thực cũng được tiến hành ở 10/42 thôn làng cư dân các tộc người láng giềng, bước đầu có những nhận thức về đặc trưng ẩm thực truyền thống của đồng bào Xơ Đăng. Bên cạnh các cuốn sách đã xuất bản, còn có khá nhiều bài báo đăng trên các tạp chí khoa học chuyên ngành và cả báo chí phổ thông về văn hóa Xơ Đăng. Tuy vậy, cho 5
9. đến nay chưa có công trình nào xuất bản và công bố trùng với nội dung đề tài này. Trên cơ sở những đóng góp có giá trị của các tác giả đi trước, luận văn sẽ chú trọng vận dụng quan điểm chủ nghĩa Mác - Lênin vào việc nghiên cứu triết học về văn hóa, xác định giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở Kon Tum, làm rõ vấn đề phát huy giá trị văn hóa của dân tộc này và nêu một số giải pháp phát huy giá trị đó trong giai đoạn hiện nay. Luận văn sẽ đi từ góc độ triết học văn hóa, trên cơ sở tiếp thu vận dụng những kiến thức dân tộc học, văn hóa học về dân tộc Xơ Đăng để giải quết vấn đề phát huy giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum. Đặc biệt từ những vấn đề trên, luận văn sẽ cố gắng mô tả những tư tưởng triết hoc qua các phong tục, tín ngưỡng và những nét văn hóa riêng có của tộc người Xơ Đăng 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của đề tài Nghiên cứu, làm rõ những những nét đặc thù, xác định những giá trị văn hóa chủ yếu của dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum hiện nay. Xem xét sự biến động của đời sống văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở Kon Tum để phát hiện những vấn đề đặt ra trong việc phát huy giá trị văn hóa của cộng đồng này. Từ đó đề xuất các giải pháp nhằm phát huy giá trị của văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội đất nước. Nhiệm vụ của đề tài Phân tích quan điểm triết học Mác - Lênin về văn hóa và giá trị văn hóa với tính cách là nền tảng lý luận để nghiên cứu giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở Kon Tum. Hệ thống hóa, làm rõ những nét đặc thù và giá trị văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở Kon Tum. Phân tích thực trạng văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum hiện nay, phát hiện những vấn đề đặt ra trong việc phát huy giá trị văn hóa của cộng đồng dân tộc này. Đề xuất các giải pháp nhằm phát huy giá trị của văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum trong sự phát triển đất nước. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận và phương pháp luận 6
10. Cơ sở lý luận của việc nghiên cứu đề tài là Chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Cơ sở phương pháp luận của việc nghiên cứu đề tài là phép biện chứng duy vật. Luận văn được thực hiện trên cơ sở các chỉ dẫn lý luận và phương pháp luận về văn hóa và con người, về tồn tại xã hội và ý thức xã hội của Triết học Mác - Lênin, tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu Phù hợp với phương pháp luận biện chứng duy vật, luận văn sử dụng các phương pháp như logic - lịch sử, quy nạp - diễn dịch, tổng hợp - phân tích, so sánh - đối chiếu, thống kê, Luận văn chú trọng sử dụng các tài liệu triết học, dân tộc học và văn hóa học có liên quan đến văn hóa Xơ Đăng, kể cả các kết quả nghiên cứu định lượng. Trong chừng mực có liên quan, luận văn có sử dụng các báo cáo chuyên môn của các tổ chức kinh tế - xã hội của địa phương, các bài báo nghiên cứu về văn hóa Xơ Đăng. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là giá trị văn hóa văn hóa dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum. Phạm vi nghiên cứu của luận văn là dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum. Thời gian được chú trọng nghiên cứu là những thập niên gần đây. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn đã hệ thống hóa, từ góc độ triết học làm rõ hơn những nét đặc thù và những giá trị văn hóa chủ yếu của dân tộc Xơ Đăng ở tỉnh Kon Tum. Luận văn đã đề xuất được một sô giải pháp phát huy những giá trị đó điều kiện phát triển kinh tế - xã hội hiện nay. Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho nghiên cứu thuộc lĩnh vực triết học văn hóa, khoa học xã hội & nhân văn, nhất là những nghiên cứu về văn hóa Xơ Đăng. Luận văn đã ít nhiều góp tiếng nói vào việc tìm kiếm các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống ở tỉnh Kon Tum. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn có bố cục 2 chương với 4 tiết. 7
11. Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ TRIẾT HỌC VĂN HÓA LÀM CƠ SỞ CHO VIỆC NGHIÊN CỨU GIÁ TRỊ VĂN HÓA DÂN TỘC XƠ ĐĂNG Ở KON TUM 1.1. Văn hóa và vai trò của văn hóa trong sự phát triển 1.1.1. Khái niệm văn hóa Trong lịch sử triết học, vấn đề tồn tại người, bản chất, vai trò của con người trong thế giới luôn được quan tâm sâu sắc bởi nhiều trường phái triết học. Bởi lẽ, trong quá trình tồn tại và phát triển, con người đã học tập giới tự nhiên, làm phong phú thêm cho tri thức của mình và cho cả bản thân giới tự nhiên bằng lao động, hoạt động thực tiễn của mình. Chính với quá trình đó, con người đã sáng tạo ra “giới tự nhiên thứ hai” – tức là văn hóa. Văn hóa ra đời, tồn tại và phát triển gắn liền với sự phát triển của xã hội loài người với xu thế ngày càng khẳng định những ý tưởng, tinh thần và cả những ý nghĩa của hoạt động, của đời sống. Cùng với thời gian, văn hóa đã kết tinh lại thành những giá trị. Cuộc sống con người là sự sáng tạo, duy trì và bổ sung những giá trị mới, phù hợp với chuẩn giá trị của một thời đại nhất định vào kho tàng giá trị của các thế hệ đi trước. Ngay từ buổi bình minh của nhân loại, con người bước đầu chinh phục tự nhiên bằng sức mạnh trực tiếp của chính mình. Phương thức sản xuất săn bắt, hái lượm đã gắn kết con người thành một cộng đồng, sinh hoạt theo bầy đàn và chưa có ranh giới nào cách biệt trong đời sống, sinh hoạt của họ. Để đảm bảo sự sinh tồn, con người bằng nhiều cách đã tác động, chinh phục và bắt tự nhiên phục vụ cho mình. Sức mạnh cá thể được tập hợp, sinh hoạt phải tương đồng và nhu cầu giao tiếp nẩy sinh. Mặc dù trình độ vật chất và sinh hoạt tinh thần còn thấp kém, nhưng vẫn chứa đựng những chân giá trị. Con người đã biết giao tiếp, tương trợ lẫn nhau trong tiến trình tìm kiếm sự sinh tồn và chống chọi với thách thức của thiên nhiên. Cùng với thời gian, con người đã biết sử dụng lực lượng tự nhiên để chinh phục tự nhiên, biết chế tạo công cụ mà ban đầu rất thô sơ để đáp ứng nhu cầu vật chất và tinh thần của con người. Đó là bước đầu con người đã thực hành văn hóa trong đời sống. 8
12. Do vậy, ngay từ buổi bình minh của nhân loại, dù chưa có ngôn ngữ và chữ viết, tri thức về thế giới còn rất sơ khai nhưng con người đã thực hành văn hóa trong đời sống. Dù là những cử chỉ, những hành động, những kí hiệu và những công cụ thô sơ nhưng đã chứa đựng ý tưởng, những giá trị mang màu sắc văn hóa của con người. Nói về văn hóa, tác giả Nguyễn Huy Hoàng giải thích rằng, “Văn là những cái tốt đẹp của cuộc sống đã được đúc kết lại ở dạng ký hiệu biểu tượng. Hóa là đem những điều đúc kết được đó “hóa thân” trở lại cuộc sống Khái niệm “Văn” và “Hóa” ấy dần hợp thành một khái niệm thống nhất. Trong quẻ sơn hóa bí của sách Chu dịch, khái niệm văn hóa như một quá trình gồm hai giai đoạn đã được diễn đạt như sau: Giai đoạn 1 xuất phát từ hai nguồn là kinh nghiệm sống và quy luật tự nhiên để trở thành cái Văn của con người (gọi là nhân văn). Giai đoạn 2 là đem cái nhân văn ấy hóa thành cuộc sống (nhân văn hóa thành thiên hạ)”[11, tr.23]. Trong xã hội Phương Tây từ thời Phục Hưng và cận đại, khái niệm văn hóa dùng để nói đến những lĩnh vực của hiện thực, lĩnh vực hoạt động của con người như một chủ thể tự do và sáng tạo. Các nhà triết học thời kỳ này tiếp cận văn hóa bằng nhiều cách khác nhau trên quan điểm chủ nghĩa nhân đạo, chủ nghĩa duy lý, quan điểm lịch sử hoặc chủ nghĩa tự nhiên Song, đều nhìn nhận văn hóa như sự tồn tại chân chính của con người, đối lập với tính tự nhiên. Với ý nghĩa đó, văn hóa được xem là sự phát triển của con người phù hợp với bản chất của chính mình. Các nhà triết học duy tâm Đức đi tìm cơ sở của văn hóa trong lĩnh vực thẩm mỹ, lĩnh vực tinh thần và trong triết học. Vấn đề văn hóa trong hệ thống triết học I. Kant, bước đầu được xem xét như một chỉnh thể: “Ông chỉ gọi những gì đem lại phúc lợi cho con người - một hệ thống các giá trị nhân đạo - là văn hóa”. Bộ ba tác phẩm có tựa đề phê phán: “Phê phán lý tính thuần tuý”, “Phê phán năng lực thực tiễn” và “Phê phán năng lực phán đoán” là sự suy ngẫm về con người theo chiều hướng giá trị của cái chân - thiện- mỹ. Từ đó, Kant đặt ra và trả lời câu hỏi: con người hoạt động như thế nào trong lĩnh vực nhận thức, trong hoạt động đạo đức, trong sáng tạo và cảm thụ nghệ 9
13. thuật? Với bộ ba đó, văn hóa được nhìn nhận như một chỉnh thể hữu cơ tạo nên con người tự do sáng tạo như chủ thể đích thực của sự phát triển xã hội. Ở Hêgen, những quy luật logic được xem như là quy luật của quá trình chuyển hóa cái khách quan thành cái chủ quan và ngược lại, của quá trình mà ở đó một phần của giới tự nhiên được chuyển hóa thành thân thể văn hóa. “Logic biện chứng của Hêgen chính là logic văn hóa của nhân loại, là cái được gọi là triết học văn hóa của ngày nay”. Theo Hêgen, con người trong hoạt động hiện thực đã đối tượng hóa hình thức của tư duy, của hoạt động vào thế giới các đồ vật; chuyển tư duy từ tự mình sang tư duy cho mình. Theo đó, khái niệm do tư duy đưa ra “chính là chân lý, là hình thức của ý niệm tuyệt đối, của tinh thần, của văn hóa”. Với góc độ này, Hêgen xem văn hóa là phương thức hay hình thức hoạt động của con người. Khi đã hình thành, văn hóa không chỉ là kết quả của hoạt động vật chất và tinh thần của con người mà còn là khách thể của chính quá trình nhận thức. Vì đứng trên cơ sở lập trường khác nhau mà cách lý giải của các nhà triết học về văn hóa cũng khác nhau. Quan điểm duy tâm cho rằng văn hóa là sản phẩm của ý niệm tuyệt đối, của đấng siêu nhiên nào đó sinh ra thông qua hoạt động của con người hoặc là sản phẩm của ý chí của bậc đế vương, của anh hùng dân tộc, của lãnh tụ sinh ra. Quan điểm duy vật siêu hình xem văn hóa ở những góc độ khác nhau thiếu tính toàn diện và không đề cập đến tính kế thừa các giai đoạn phát triển của lịch sử xã hội. Và từ việc tìm hiểu và chỉ ra các hạn chế của các quan điểm đó, quan điểm duy vật biện chứng đã vạch rõ nguồn gốc, bản chất, cũng như quá trình phát triển của văn hóa. C. Mác và Ph. Ăngghen, trong các tác phẩm của mình không trực tiếp bàn đến văn hóa như một lĩnh vực độc lập. Nhưng trong khi phân tích mối quan hệ biện chứng giữa con người và xã hội, tồn tại xã hội và ý thức xã hội, Mác đã gián tiếp thể hiện tư tưởng về văn hóa. Theo đó, văn hóa được xem là giá trị của toàn bộ hoạt động người và những thành tố thuộc về ý thức xã hội, bị quy định bởi tồn tại xã hội. Lao động cùng với ngôn ngữ và tư duy là cơ sở hình thành văn hóa. Trong tác phẩm “Luận cương về Feuerbach”, C. Mác đã chỉ ra tính siêu hình máy móc và phiến diện của chủ nghĩa duy 10
14. vật cũ trong việc xem xét mối quan hệ giữa chủ thể và khách thể. Đó là mặt hoạt động của con người không được nhìn nhận đúng đắn. Ngược lại, chủ nghĩa duy tâm lại đề cập và phát triển mặt hoạt động của con người trong quan hệ với khách thể nhưng theo hình thức duy tâm, thần bí. C. Mác và Ph. Ăng ghen đã chọn cho mình điểm xuất phát để nghiên cứu xã hội là hoạt động sống của con người. Đó cũng là thực thể của văn hóa. “Tiền đề xuất phát của chúng tôi không phải là những tiền đề tùy tiện, không phải là giáo điều, đó là những tiền đề hiện thực mà người ta chỉ có thể bỏ qua trong trí tưởng tượng mà thôi. Đó là những cá thể hiện thực, là hoạt động của họ và những điều kiện sinh hoạt vật chất của họ, những điều kiện mà họ thấy có sẵn cũng như những hoạt động của chính họ tạo ra” [29, tr. 86]. Từ sự phân tích mối quan hệ giữa chủ thể và khách thể, hoạt động và đối tượng, C. Mác đã có cách nhìn biện chứng về mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, chỉ ra rằng: con người là “một thực thể song trùng” giữa “cái tự nhiên” và “cái xã hội”. Giới tự nhiên là thân thể vô cơ của con người, nhưng yếu tố làm nên bản chất của con người chính là sự tồn tại người với tư cách là “thực thể xã hội”. Trong “Luận cương về Feuerbach”, Mác viết: “ bản chất con người không phải là cái trừu tượng cố hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hòa những mối quan hệ xã hội”[27, tr.48]. Theo đó, C. Mác xem xét đời sống xã hội như một chỉnh thể hữu cơ bao gồm sản xuất vật chất, sản xuất tinh thần và sản xuất con người, trong đó sản xuất con người giữ vị trí trung tâm. Nếu hiểu văn hóa ở góc độ sản xuất con người thì logic phát triển văn hóa là quá trình biểu thị mức độ phát triển tự do và sáng tạo của con người trong lịch sử. Trong quá trình hoạt động, con người đã khách thể hóa lực lượng bản chất của mình vào giới tự nhiên chưa được khai phá, tạo nên “thiên nhiên thứ hai”, cái mà con người thường gọi là văn hóa. Nhờ sự đối tượng hóa và giải đối tượng hóa, các hình thức và phương thức hoạt động của con người không chỉ tồn tại ở thân thể hữu cơ mà còn ở thân thể văn hóa, thân thể vô cơ của của mình. Trong kho tàng tư tưởng triết học văn hóa của chủ nghĩa Mác, tư tưởng của Ph. Ăngghen trong tác phẩm “Chống Duhring”, thời gian gần đây được nhiều học giả chú 11
15. ý như là một chỉ dẫn sâu sắc về văn hóa và về tự do, Ăngghen viết: “Mỗi bước tiến lên trên con đường văn hóa là một bước tiến tới tự do” [28,tr.164]. Trong văn cảnh, Ăngghen phân tích rằng, con người trong tiến trình lịch sử của mình, khi ngày càng thoát ra khỏi thế giới động vật, nghĩa là khi ngày càng có văn hóa, thì con người càng tự do hơn. Tự do và văn hóa theo Ăngghen, đều thuộc về bản chất của con người. Theo dòng các quan niệm mácxít, văn hóa được tiếp cận trên hai phương diện. Thứ nhất, theo phương diện hoạt động: văn hóa biểu hiện phương thức tồn tại của con người với đầy đủ bản chất của mình thông qua các hoạt động sống. Do vậy, văn hóa hiện diện trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội: lĩnh vực kinh tế, chính trị - xã hội và tư duy. Thứ hai, theo phương diện giá trị: văn hóa được xem là sản phẩm của hoạt động con người. Văn hóa là cái được sáng tạo bởi con người trong sự khác biệt với cái được tạo nên bởi tự nhiên. Văn hóa là khái niệm có nội hàm rất rộng, liên quan đến đời sống vật chất và tinh thần của con người. Xuất phát từ nhiều cách tiếp cận, có những quan niệm và cách lý giải khác nhau về văn hóa. Từ điển triết học giản yếu định nghĩa: “Văn hóa với nghĩa rộng của nó là trình độ phát triển lịch sử nhất định của một xã hội, sức sáng tạo và năng lực của con người trong xã hội, biểu hiện các kiểu và hình thức tổ chức đời sống và hoạt động, cũng như trong các giá trị vật chất và tinh thần do con người tạo ra Văn hóa bao gồm những kết quả khách quan của hoạt động con người (sản xuất, máy móc, thiết bị, kết quả nhận thức, tác phẩm nghệ thuật, chuẩn tắc đạo đức và pháp luật) cũng như qua sức sáng tạo và năng lực của con người thể hiện trong hoạt động (tri thức, kỹ năng, thói quen, trình độ, trí tuệ, sự phát triển đạo đức và thẩm mỹ, thế giới quan, phương thức và hình thức giao tiếp giữa con người với nhau). Theo nghĩa hẹp, văn hóa là lĩnh vực đời sống tinh thần của con người” [46, tr.516]. Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng, “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về ăn, 12
16. mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với những biểu hiện của nó mà loài người sản sinh ra nhằm thích ứng nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn” [30,tr.143]. Tổ chức văn hóa thế giới (UNESCO) đã đưa ra khái niệm về văn hóa như sau: “Trong ý nghĩa rộng nhất, văn hóa là tổng thể những những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ và xúc cảm, quyết định tính cách của một xã hội hay một nhóm người trong xã hội. Văn hóa bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thống các giá trị, những tập tục và những tín ngưỡng. Văn hóa đem lại cho con người những suy xét về bản thân. Chính văn hóa làm cho chúng ta trở thành những sinh vật đặc biệt nhân bản, có lý tính, có óc phê phán và dấn thân một cách đạo lý. Chính nhờ văn hóa mà con người tự thể hiện, tự ý thức được bản thân, tự biết mình là một phương án chưa hoàn thành được đặt ra để xem xét những thành tựu của bản thân, tìm tòi không biết mệt những ý nghĩ mới mẽ, sáng tạo nên những công trình mới mẽ và tạo nên những công trình vượt trội lên bản thân” . Văn hóa theo một cách mô tả, là những gì còn lại sau những chu trình lịch sử khác nhau, qua đó người ta có thể phân biệt được các dân tộc với nhau, cái còn lại này được gọi là bản sắc. Định nghĩa văn hóa của cựu tổng giám đốc UNESCO Federico Mayor có thể giúp ta vận dụng vào lý giải những đặc trưng về bản sắc văn hóa của các dân tộc khác nhau và hành vi của mỗi cá nhân: “văn hóa phản ánh, thể hiện một cách tổng quát và sống động mọi mặt của cuộc sống đã diễn ra trong quá khứ cũng như đang diễn ra trong hiện tại. Qua hằng bao thế kỷ, nó đã cấu thành một hệ thống các giá trị, truyền thống thẩm mỹ và lối sống mà dựa trên đó từng dân tộc khẳng định bản sắc riêng của mình”. Văn hóa là hiện tượng khách quan, tổng hòa các khía cạnh của đời sống. Ngay cả những khía cạnh nhỏ bé nhất của cuộc sống cũng mang những dấu hiệu văn hóa. Nên khi có sự hội nhập của các khía cạnh khác thì cũng có khía cạnh khác nữa tồn tại bên cạnh, thậm chí có thể đi trước hoặc đi sau đó là sự hội nhập về mặt văn hóa. Sự hội nhập về văn hóa chính là quá trình con người đi tìm ngôn ngữ chung cho cuộc 13