Luận văn Vai trò của tòa án trong thi hành án hình sự từ thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Vai trò của tòa án trong thi hành án hình sự từ thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ VĂN ĐƢỜNG VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN QUẬN BÌNH TÂN,THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬTHỌC HÀ NỘI - 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ VĂN ĐƢỜNG VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN QUẬN BÌNH TÂN,THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬTHỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. HỒ SỸ SƠN HÀ NỘI - 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện Khoa học Xã hội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Học viện Khoa học Xã hội xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! TÁC GIẢ LUẬN VĂN Lê Văn Đƣờng
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ VÀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ 8 1.1. Khái niệm thi hành án hình sự và vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự 8 1.2. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về những loại án hình sự được thi hành trên địa bàn cấp huyện 18 1.3. Những yếu tố tác động đến việc thực hiện vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự trên địa bàn cấp huyện 22 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN BÌNH TÂN, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 26 2.1. Thực trạng vai trò của Tòa án trong thi hành án phạt cải tạo không giam giữ, miễn, giảm thời gian chấp hành án phạt cải tạo không giam giữ 26 2.2. Thực trạng vai trò của Tòa án trong thi hành án treo (biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện) 29 2.3. Thực trạng vai trò của Tòa án trong thi hành hình phạt tù có thời hạn 32 2.4. Thực trạng vai trò của Tòa án trong thi hành các hình phạt khác 36 Chƣơng 3: YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN CẤP HUYỆN TRONG THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ 51 3.1. Yêu cầu đối với việc bảo đảm vai trò của Tòa án nhân dân cấp huyện trong thi hành án hình sự 51 3.2. Các giải pháp bảo đảm vai trò của Tòa án nhân dân cấp huyện trong thi hành án hình sự 55 KẾT LUẬN 72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 73
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Một điều đã được thừa nhận chung là các hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự chỉ thực sự có ý nghĩa, mang lại những giá trị xã hội một khi các bản án, quyết định hình sự của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật được đưa ra thi hành trên thực tế một cách nghiêm chỉnh và có hiệu quả. Không phải ngẫu nhiên mà tại khoản 2 Điều 1 Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 nhà làm luật Việt Nam quy định “Bản án, quyết định của Tòa án nhân dân có hiệu lực pháp luật phải được cơ quan, tổ chức, cá nhân tôn trọng; cơ quan tổ chức, cá nhân hữu quan phải nghiêm chỉnh chấp hành” [34]. Việc tổ chức thi hành bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nhằm giáo dục, cải tạo đối với người bị kết án, giúp họ nhận ra lỗi lầm mà họ phải trả cho hành vi phạm tội mà họ đã gây ra cho xã hội, để từ đó tích cực cải tạo để lại được hưởng khoan hồng như: Giảm chấp hành hình phạt , đồng thời góp phần giáo dục ý thức tuân theo pháp luật nói chung. Mặt khác việc tổ chức thi hành bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án chính là thể hiện sự công bằng trong xã hội dựa trên nguyên tắc tôn trọng quyền con người, đảm bảo bất kỳ ai phạm tội đều bị phát hiện, xử lý nghiêm minh và phải chịu hình phạt tương xứng với hành vi phạm tội mà họ đã gây ra cho xã hội. Thi hành án hình sự là hoạt động thực thi quyền lực nhà nước ở giai đoạn đặc biệt, nội dung là thi hành các bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật; đánh giá, xem xét khoan hồng đối với người phạm tội bằng việc thực hiện các hoạt động như: Xét giảm án, hoãn, tạm đình chỉ thi hành án, miễn chấp hành hình phạt, xóa án tích cho người chấp hành án để người chấp hành án có cơ hội khắc phục, sửa chữa lỗi lầm, tái hòa nhập cộng đồng, làm công dân có ích cho xã hội. Việc tổ chức thi hành bản án, quyết định của Tòa án đòi hỏi cá nhân, cơ quan, tổ chức trong phạm vi trách nhiệm của mình phải chấp hành nghiêm chỉnh bản án, quyết định của Tòa án và phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về việc chấp 1
6. hành đó. “Trong phạm vi trách nhiệm của mình, các cơ quan nhà nước, chính quyền xã, phường, thị trấn, tổ chức và công dân phải phối hợp với cơ quan, tổ chức có nhiệm vụ thi hành bản án, quyết định của Tòa án trong việc thi hành án. Các cơ quan nhà nước, chính quyền xã, phường, thị trấn có trách nhiệm tạo điều kiện và thực hiện yêu cầu của cơ quan, tổ chức có nhiệm vụ thi hành bản án, quyết định của Tòa án trong việc thi hành” [28]. Với tư cách là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp, Tòa án thực hiện chức năng xét xử các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh thương mại, lao động, hành chính và các thẩm quyền khác của quyền tư pháp. Trong đó “Thẩm quyền bảo đảm việc thi hành và chấp hành các bản án, các quyết định khác của Tòa án” (Võ Khánh Vinh, Các cơ quan bảo vệ pháp luật, Nhà xuất bản Công an nhân dân, Hà Nội, 2008, trang 30). Mặc dù Tòa án có vai trò to lớn trong thi hành án hình sự, song vai trò đó của Tòa án còn ít được đề cập nghiên cứu, nếu không muốn nói còn là “Mảnh đất nguyên xi chưa ai cày xới”. Thực trạng nhận thức đó ảnh hưởng không nhỏ đến việc ghi nhận trách nhiệm, nhiệm vụ, quyền hạn cụ thể của Tòa án trong pháp luật về Tòa án nói chung và pháp luật về thi hành án hình sự nói riêng. Thực trạng nhận thức đó cũng ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động của Tòa án trong thi hành án hình sự ở nghĩa bảo đảm cho bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật được tổ chức thi hành nghiêm chỉnh và có hiệu quả. Cùng với sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội thì tình hình tội phạm cũng có những diễn biến phức tạp, nhiều loại tội phạm có xu hướng gia tăng cả số lượng lẫn quy mô. Vì vậy mỗi năm có hàng trăm bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật được đưa ra thi hành. Tuy nhiên việc thi hành án hình sự trên địa bàn quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh đã phát sinh những bất cập, hạn chế như: Vẫn còn một số bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật chưa được đưa ra thi hành vì nhiều nguyên nhân khác nhau. Trong khi đó Tòa án là chủ thể không thể thiếu trong thi hành án hình sự. Vì vậy cần xác định vai trò của Tòa án trong thi 2
7. hành án hình sự để từ đó có những chính sách phù hợp với lý luận và thực tiễn về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự. Đặc biệt là trong tiến trình cải cách tư pháp hiện nay lấy Tòa án làm trung tâm. Từ những lý do trên, học viên lựa chọn đề tài “Vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự từ thực tiễn quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh” để làm luận văn tốt nghiệp cho mình. Cần nhấn mạnh thêm rằng, việc lựa chọn đề tài này để làm luận văn thạc sĩ luật học là nhằm xác định rõ vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự phù hợp với tiến trình cải cách tư pháp, qua đó góp phần vào công cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm, giữ gìn an ninh, trật tự, an toàn xã hội trên địa bàn quận Bình Tân nói riêng, Thành phố Hồ Chí Minh và cả nước nói chung. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Cho đến nay đã có nhiều bài viết, công trình khoa học nghiên cứu ở các mức độ và các bình diện khác nhau liên quan đến đề tài như: GS.TS Võ Khánh Vinh (chủ biên), “Giáo trình sau đại học, Luật hình sự phần chung”. Nhà Xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội, năm 2014 [56]; GS.TS Võ Khánh Vinh và TS Cao Thị Oanh, “Giáo trình sau đại học, Luật thi hành án hình sự”. Nhà Xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội, năm 2014 [55]; Tô Văn Hà, Luận án Tiến sĩ Luật học - Đại học Luật Hà Nội, năm 2007, “Tính độc lập của Tòa án” [24]; Phan Hùng Vương, Luận văn Thạc sĩ Luật học - Học viện Khoa học xã hội, năm 2015, “Thi hành án hình sự từ thực tiễn huyện Củ Chi, Thành phố Hồ Chí Minh [57]; Nguyễn Trúc Phương, Luận văn Thạc sĩ Luật học - Học viện Khoa học xã hội, năm 2016, “Hình phạt bổ sung theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Sóc Trăng” [27], Nguyễn Thị Hiền, Luận văn Thạc sĩ Luật học - Học viện Khoa học xã hội, năm 2016, “Thi hành hình phạt cải tạo không giam giữ, án treo từ thực tiễn tỉnh Cà Mau” [25] và các bài viết có liên quan đến lĩnh vực thi hành án hình sự đăng trên các báo, tạp chí chuyên ngành của một số tác giả như: Trương Hòa Bình, “Hoạt động thi hành án hình sự hiện nay - Thực trạng và giải pháp hoàn thiện” Tạp chí Khoa học pháp lý tháng 6/2002 [02] 3
8. Như vậy các công trình nghiên cứu trên đây và những công trình nghiên cứu khác không được liệt kê chủ yếu đề cập đến các vấn đề khác nhau của thi hành án hình sự; rất ít công trình nghiên cứu đề cập đến vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự trên các phương diện lý luận cũng như thực tiễn. Đặc biệt “Vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự từ thực tiễn quận Bình Tân” là một đề tài mới; chưa có một công trình nghiên cứu nào mang tính toàn diện về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự trên địa bàn cấp huyện ở nước ta từ trước đến nay. Học viên thực sự gặp khó khăn bởi thực trạng nghiên cứu nêu trên. Tuy nhiên bằng kết quả nghiên cứu các văn bản, tài liệu, giáo trình liên quan đến thi hành án hình sự cùng với các kiến thức mà các Thầy, Cô đã truyền đạt trong quá trình học tập tại Học viện Khoa học xã hội và bản thân đang công tác tại Tòa án đã có thời gian làm công tác thi hành án hình sự, học viên cố gắng tìm tòi, nghiên cứu trên cơ sở lý luận, thực tiễn về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự với mong muốn đưa ra các đề xuất, giải pháp để xác định vai trò của Tòa án là cơ quan xét xử, thực hiện quyền tư pháp theo Hiến pháp năm 2013 và vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự và các văn bản quy phạm pháp luật, văn bản hướng dẫn thi hành để nhìn nhận rõ hơn vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự nhằm góp phần nâng cao hiệu quả công tác thi hành án hình sự, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, bảo đảm pháp chế, bảo vệ lợi ích của nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận về thi hành án hình sự và vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự; thực trạng các quy định của pháp luật về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự và thực tiễn thi hành án hình sự trên địa bàn quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian từ năm 2010 đến năm 2015; những ưu điểm, hạn chế, bất cập và nguyên nhân của chúng trong thực tiễn thi hành án hình sự trên địa bàn nói trên và trong thời gian nói trên, luận văn đề xuất 4
9. các giải pháp tăng cường vai trò của Tòa án nhân dân cấp huyện trong thi hành án hình sự ở nước ta hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nêu trên, luận văn tập trung thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Nghiên cứu các vấn đề lý luận về thi hành án hình sự; - Nghiên cứu các vấn đề lý luận về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự; - Phân tích các quy định pháp luật về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự; - Đánh giá thực tiễn hoạt động của Tòa án nhân dân quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh trong thi hành án hình sự; - Đề xuất giải pháp nhằm tăng cường vai trò của Tòa án nhân dân cấp huyện trong thi hành án hình sự. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn lấy các quan điểm khoa học, các quy định của pháp luật về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự và thực tiễn hoạt động của Tòa án trong thi hành án hình sự trên địa bàn quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh để nghiên cứu các vấn đề thuộc nội dung nghiên cứu của đề tài. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài luận văn được nghiên cứu dưới góc độ chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự. Các số liệu, tài liệu phục vụ nghiên cứu đề tài được thu thập từ thực tiễn thi hành án hình sự trên địa bàn quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian từ năm 2010 đến năm 2015. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài luận văn được nghiên cứu trên cơ sở chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, chủ 5
10. trương, đường lối của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước về quyền con người, về mục đích của hình phạt, về hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước, về cải cách tư pháp Đề tài còn được nghiên cứu trên cơ sở tổng thể phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê, điều tra xã hội học, nghiên cứu hồ sơ thi hành án Bằng việc kết hợp trong một tổng thể phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu cụ thể nêu trên, luận văn cố gắng thực hiện các nhiệm vụ nhằm đạt được mục đích đã đặt ra. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn là một công trình đi sâu về mặt lý luận nhằm thấy được vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự theo Luật hình sự, Luật tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự và các văn bản hướng dẫn thi hành để từ đó cung cấp cho những người quan tâm tìm hiểu vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự. Luận văn cung cấp thêm về mặt lý luận trong việc xây dựng các quy định của pháp luật hình sự, tố tụng hình sự và thi hành án hình sự trong quá trình cải cách tư pháp, giải quyết những vướng mắc về mặt lý luận khi quy định thẩm quyền, trình tự, thủ tục thi hành án bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nói chung; bản án, quyết định hình sự nói riêng. Luận văn có thể trở thành tài liệu phục vụ học tập, nghiên cứu, giảng dạy pháp luật về hình sự, tố tụng hình sự và thi hành án hình sự nói chung và vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự nói riêng. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Công trình nghiên cứu về “Vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự từ thực tiễn quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh” còn có ý nghĩa về mặt thực tiễn, giúp cho công tác xây dựng pháp luật nói chung; Luật hình sự, Luật tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự nói riêng và các Luật liên quan như: Luật tạm giữ, tạm giam thấy được những hạn chế, bất cập về vai trò của Tòa án trong thi hành án 6
11. hình sự. Từ đó giúp cho công tác thi hành án hình sự và các chức danh tư pháp như: Thẩm phán, Thư ký thấy được vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự và những hạn chế, bất cập trong quá trình áp dụng hình phạt để khắc phục trong thời gian tới. Đây là đề tài nghiên cứu về vai trò của Tòa án nhân dân cấp huyện trong thi hành án hình sự. Do đó luận văn có thể là cơ sở cho các cơ quan nhà nước có thẩm quyền tham khảo trong quá trình sửa đổi, bổ sung Bộ luật hình sự, Bộ luật tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự, Luật thi hành án dân sự và Luật tạm giữ, tạm giam trong thời gian tới và có thể làm tài liệu tham khảo trong việc học tập, giảng dạy và nghiên cứu tại các cơ sở đào tạo, cơ sở nghiên cứu chuyên ngành luật ở nước ta. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo luận văn bao gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự. Chương 2: Thực trạng vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự từ thực tiễn quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh. Chương 3: Yêu cầu và các giải pháp tăng cường vai trò của Tòa án nhân dân cấp huyện trong thi hành án hình sự. 7
12. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm thi hành án hình sự và vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự 1.1.1. Khái niệm thi hành án hình sự Thi hành án hình sự vừa là công tác chuyên môn, nghiệp vụ vừa thể hiện quyền lực nhà nước. Khi bản án, quyết định hình sự của Tòa án có hiệu lực pháp luật thì bắt buộc phải có sự chấp hành, phối hợp của nhiều chủ thể thi hành án. “Thi hành án hình sự chính là thực hiện các phán quyết đó và nói một cách khái quát thì thi hành án hình sự là việc thực hiện công lý, công bằng xã hội trong thực tế” [55]. Đây là một trong những yêu cầu quan trọng của quản lý nhà nước đảm bảo pháp chế và là nguyên tắc đã được quy định trong Hiến pháp năm 2013. Hoạt động thi hành án hình sự mang tính đặc thù. Ngoài việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của mình còn có nhiệm vụ nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về thi hành án hình sự. Tòa án thực hiện vai trò trong thi hành án hình sự góp phần nâng cao ý thức pháp luật. Chính vì vậy việc đảm bảo nghiêm túc, triệt để hiệu lực của bản án, quyết định hình sự của Tòa án là một yêu cầu đặc biệt quan trọng. Về mặt lý luận, cho đến nay có nhiều quan điểm khác nhau xoay quanh vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự, tựu chung lại có hai luồng quan điểm chính. Theo luồng quan điểm thứ nhất, thì Tòa án không phải là chủ thể chủ yếu trong thi hành án hình sự mà thi hành án hình sự là công việc chung của nhiều cơ quan thực hiện quyền tư pháp. Theo luồng quan điểm thứ hai, Tòa án giữ vai trò quyết định trong thi hành án hình sự. Về mặt thực tiễn, thi hành án hình sự hiện nay tùy theo loại hình phạt Tòa án đã áp dụng mà do các cơ quan có trách nhiệm tổ chức thi hành như: Tòa án, Công an, Ủy ban nhân dân 8
13. Trong các quy định về hệ thống tổ chức, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan có thẩm quyền thi hành án hình sự đã có sự phân định chức năng của cơ quan quản lý thi hành án hình sự với cơ quan thi hành án hình sự và cơ quan được giao một số nhiệm vụ thi hành án hình sự. Bảo đảm sự phân công, phối hợp đồng bộ trong việc thực hiện công tác thi hành án hình sự trên thực tế và phù hợp với hệ thống tổ chức bộ máy hiện có của nhà nước, đảm bảo quản lý tập trung, thống nhất thi hành án hình sự vào một đầu mối nhằm nâng cao hiệu quả thi hành án hình sự. Với tư cách là cơ quan có nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân, Tòa án có vai trò quan trọng đặc biệt trong thi hành án hình sự. Các hoạt động thể hiện vai trò đó của Tòa án là ban hành các quyết định về thi hành án hình sự, miễn, giảm, hoãn, tạm đình chỉ thi hành án hình sự Đối tượng để Tòa án ra quyết định thi hành án hình sự là bản án, quyết định hình sự của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Nếu chỉ dừng lại ở mức độ đánh giá, kết án mà không được đảm bảo thực hiện trên thực tế bằng các biện pháp thi hành án hình sự thì giáo dục, cải tạo đối với người phải thi hành án và tính thực thi của pháp luật không hiệu quả, không đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật. “Bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp luật phải được cơ quan, tổ chức, cá nhân tôn trọng; cơ quan, tổ chức, cá nhân hữu quan phải nghiêm chỉnh chấp hành” [30]. Từ những phân tích khái quát trên đây có thể thấy rằng thi hành án hình sự là một hoạt động mang tính quyền lực nhà nước nhằm thực hiện bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực trong thực tiễn. Bản án, quyết định của Tòa án được thi hành chính là sự thể hiện tính thực thi của pháp luật, đảm bảo công lý, đảm bảo công bằng xã hội. Các quan hệ xã hội trong công tác thi hành án hình sự được điều chỉnh bởi Luật tố tụng hình sự, Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân, Luật Tổ chức Công an nhân dân, Luật Tổ chức Tòa án nhân dân, Luật thi hành án hình sự ở đó, nhà làm luật quy định rõ nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan trong quá trình thi hành án hình sự. Trên thực tế Bộ luật tố tụng hình sự, Bộ luật hình sự, Luật thi hành án hình 9
14. sự đã có những quy định về thi hành án hình sự, Luật Công an nhân dân, Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân, Luật Tổ chức Tòa án nhân dân, các Thông tư Liên tịch được ban hành đã quy định và hướng dẫn nhiệm vụ của từng cơ quan, tổ chức trong công tác thi hành án để từ đó có sự phối hợp thực hiện đảm bảo bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp luật được thi hành trên thực tế. Thi hành án hình sự được xem là giai đoạn cuối cùng của một quá trình giải quyết một vụ án; sau quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử. Vì vậy nếu một bản án, quyết định hình sự đã có hiệu lực pháp luật, như đã nhấn mạnh, không được thi hành trên thực tế thì toàn bộ hoạt động điều tra, truy tố, xét xử trước đó s không có giá trị, không có ý nghĩa. Bản án, quyết định hình sự của Tòa án có hiệu lực pháp luật không được thi hành hoặc thi hành không đúng quy định thì công lý, trật tự xã hội không được đảm bảo. Chính vì vậy việc bảo đảm hiệu lực của bản án, quyết định của Tòa án là một yêu cầu quan trọng; bởi nó bảo đảm tính thực thi của pháp luật, bảo đảm việc cảm hóa tư tưởng, giáo dục nhân cách cũng như góp phần ngăn ngừa chung và tạo điều kiện tái hòa nhập cộng đồng cho người chấp hành án, sau khi chấp hành xong hình phạt và được coi là quá trình “Trở về” của người bị kết án nói chung. Cho đến nay vẫn chưa có một khái niệm rõ ràng về thi hành án hình sự, các quan điểm về thi hành án mới chỉ nêu ra ở dạng quan niệm, đại ý khái quát. Do vậy có thể đồng ý với quan niệm về thi hành án hình sự đó là “Thi hành án hình sự là hoạt động mang tính quyền lực nhà nước nhằm thực hiện bản án, quyết định đã có hiệu lực của Tòa án trong thực tiễn” [55]. Thi hành án hình sự xét đến cùng là việc cơ quan có thẩm quyền đưa bản án, quyết định hình sự của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật ra thi hành trên thực tế nhằm đạt được mục đích của hình phạt. Nói cách khác, theo tác giả, thi hành án hình sự là việc cơ quan, người có thẩm quyền theo quy định của pháp luật buộc người bị kết án phải tuân thủ, chấp hành hình phạt, biện pháp mà Tòa án đã áp dụng đối với người bị kết án phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm do hành vi phạm tội mà họ đã gây ra. 10
15. 1.1.2. Vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự Hiến pháp năm 2013 quy định “Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp” [34]. Như vậy ngay trong Hiến pháp đã khẳng định ngoài chức năng xét xử thì Tòa án còn thực hiện quyền tư pháp nhằm phân định quyền lực nhà nước theo hướng Tòa án là cơ quan thực hiện quyền tư pháp. Đây là cơ sở pháp lý để khẳng định Tòa án có thẩm quyền giải quyết những vụ, việc liên quan đến quyền con người, quyền công dân mà một trong những quyền đó là “Quyền con người trong lĩnh vực thi hành án hình sự”. Thực tế hiện nay vẫn có một số quan điểm khác nhau về vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự. Có quan điểm cho rằng thi hành án hình sự không phải là một hoạt động chủ yếu của Tòa án mà đó chỉ là những việc liên quan đến Tòa án sau quá trình xét xử. Có quan điểm khác cho rằng thi hành án hình sự là việc chung của nhiều cơ quan tư pháp, không phải của riêng Tòa án. Có quan điểm khác lại cho rằng thi hành án hình sự là một trong những vai trò chủ yếu của Tòa án. Thực tế thì các văn bản quy phạm pháp luật hiện nay cũng không phân định rõ rệt cơ quan tư pháp nào có vai trò chính trong thi hành án hình sự. Mỗi quan điểm nêu trên đều đưa ra những lập luận riêng để bảo vệ quan điểm của mình. Xét về góc độ thực tiễn, thì một bản án, quyết định hình sự có thể do nhiều cơ quan thi hành, nhất là trong trường hợp bản án, quyết định đó có nhiều bị cáo, có nhiều loại hình phạt được áp dụng hoặc có nhiều quyết định về dân sự hay hình phạt bổ sung (phạt tù, tù cho hưởng án treo, cải tạo không giam giữ, phạt tiền, cấm đảm nhiệm chức vụ, hành nghề trong cùng một vụ án có nhiều người bị kết án). Vì l đó trong phạm vi luận văn tác giả chỉ đề cập đến vai trò của Tòa án trong thi hành án hình sự. Theo quy định của Bộ luật hình sự, Bộ luật tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự thì Tòa án có vai trò trong thi hành án hình sự, cụ thể: 11
16. - Ra quyết định thi hành án hoặc quyết định ủy thác thi hành án; - Ra quyết định hoãn hoặc tạm đình chỉ thi hành án phạt tù; - Ra quyết định giảm thời gian chấp hành hình phạt tù hoặc miễn chấp hành hình phạt tù; - Ra quyết định giảm thời gian thử thách của án treo; - Ra quyết định xóa án tích hoặc cấp giấy chứng nhận xóa án tích; - Theo dõi việc đưa người bị phạt tù giam vào trại giam để thi hành án hoặc theo dõi việc thi hành án của những người bị kết án mà Tòa án đã giao cho chính quyền địa phương nơi người bị kết án cư trú hoặc cơ quan tổ chức nơi người bị kết án làm việc. - Xem xét việc miễn, giảm thi hành án đối với khoản tiền phạt, án phí; - Tổ chức việc thi hành hình phạt tử hình; - Lập hồ sơ đặc xá (đối tượng đặc biệt), tham gia giúp Hội đồng đặc xá trung ương thực hiện việc đặc xá. Như vậy từ khi bản án, quyết định hoặc một phần của bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật được đưa ra thi hành cho đến khi bản án, quyết định đó được thi hành xong đều là công việc của Tòa án. Yêu cầu đặt ra là cần có những yếu tố nào để Tòa án thực hiện được quyền tư pháp, độc lập tư pháp, độc lập của Tòa án trong hoạt động xét xử nhằm thực hiện đầy đủ quyền tư pháp như quy định tại Điều 2 Hiến pháp năm 2013 quy định về độc lập của Thẩm phán đó là “Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán và Hội thẩm” [34]. Để Tòa án thực hiện quyền tư pháp theo Hiến pháp năm 2013, Tòa án không chỉ là cơ quan áp dụng pháp luật để trừng trị các hành vi vi phạm pháp luật, mà còn trở thành công cụ để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của tổ chức và cá nhân. Để bảo đảm vai trò của Tòa án là cơ quan xét xử, thực hiện quyền tư pháp, Nghị quyết số 49-NQ/TW đã định hướng “Tổ chức hệ thống Tòa án theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính” [4]. 12
17. Triển khai thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW của Đảng về cải cách tư pháp và đưa nội dung mới của Hiến pháp 2013 vào thực tiễn về vấn đề liên quan đến Tòa án, Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 với nội dung kế thừa các quy định trước đây, sửa đổi, bổ sung cho phù hợp với điều kiện thực tiễn của đất nước, bảo đảm độc lập tư pháp; để Tòa án hoàn thành tốt nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, phục vụ Nhân dân, phụng sự Tổ quốc. Trong thi hành án hình sự, cũng như toàn bộ vấn đề liên quan, vấn đề trước mắt cần phải thay đổi đó là: Thay đổi nhận thức của đại đa số các tầng lớp trong xã hội về Tòa án đó là: Cần nhìn nhận Tòa án là một chỉnh thể, hệ thống riêng biệt không nằm trong hệ thống chính quyền. Tòa án nằm độc lập, thực hiện chức năng riêng biệt, tách bạch trong hệ thống ba cơ quan quyền lực Lập pháp (Quốc hội) - Hành pháp (Chính phủ) và Tư pháp (Tòa án). Lâu nay chúng ta thường nhìn nhận Tòa án như là một “Ngành” chuyên môn thuần túy; Tòa án nhân dân tối cao được xem như một cơ quan cấp “Bộ” ở trung ương, các Tòa án nhân dân cấp tỉnh được xem như một cấp sở, ngành thuộc tỉnh; Tòa án nhân dân cấp huyện được xem như một đơn vị thuộc huyện; Thẩm phán, Thư ký Tòa án được nhìn nhận như một công chức hành chính. Tòa án phải được nhìn nhận là một thiết chế đặc biệt, bảo vệ công lý, thực hiện quyền tư pháp. Vì vậy cho dù Tòa án được thành lập ở cấp nào, địa phương nào thì Tòa án cũng là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp, không phải là cơ quan của địa phương. Cũng vì nhìn nhận chưa đúng về Tòa án nên việc xem xét, quyết định các vấn đề về thể chế, tổ chức, bộ máy, trụ sở, kinh phí hoạt động, chế độ đãi ngộ, nhiệm kỳ của Thẩm phán được nhìn nhận tương đối giống với các cơ quan hành chính nhà nước khác mà chưa được nhìn nhận, đánh giá đúng tính chất, đặc thù của Tòa án là thiết chế đặc biệt thực thi một trong ba loại quyền lực nhà nước là “Quyền Tư pháp”. 13
18. Hoạt động thi hành án hình sự của Tòa án phải được coi là trọng tâm, trung tâm của hoạt động tư pháp. Các cơ quan liên quan trong hoạt động thi hành án hình sự giữ vai trò là cơ quan hỗ trợ Tòa án trong hoạt động này. Sự nghiệp đổi mới của Đảng và tiến trình cải cách tư pháp đã tạo nên sự chuyển biến mạnh m về nhận thức trong toàn Đảng, hệ thống chính trị và toàn xã hội về chế độ chính trị và quyền lực nhà nước. Trong đó có nhận thức về vai trò và quyền tư pháp của Tòa án. Hiến pháp năm 2013 đã ghi rõ “Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp” và tại khoản 1 Điều 102 Hiến pháp cũng đã xác định rõ “Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp”. Để Tòa án được độc lập thực thi nhiệm vụ, trước hết cần thay đổi nhận thức về Tòa án theo hướng: Tòa án là cơ quan duy nhất nhân danh Nhà nước tiến hành các hoạt động xét xử và thi hành án hình sự nhằm mục tiêu bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, thực hiện quyền tư pháp. Trên cơ sở đó có quan điểm đúng đắn để xây dựng thể chế, nguyên tắc hoạt động, bộ máy tổ chức, cơ sở vật chất, chế độ đãi ngộ, kinh phí hoạt động của Tòa án, tuổi nghỉ hưu, nhiệm kỳ của đội ngũ cán bộ Tòa án cho phù hợp. Hoạt động thi hành án hình sự có hiệu quả chính là thực thi quyền tư pháp của Tòa án và chủ thể trực tiếp thực thi quyền tư pháp tại Tòa là Thẩm phán, Thư ký và Hội thẩm. Độc lập của Tòa án không chỉ trong giai đoạn xét xử, mà còn mở rộng phạm vi độc lập ra khỏi khuôn khổ xét xử, độc lập cả trong cơ chế, chính sách đối với các chức danh tư pháp. Mặt khác cần phải có thể chế để buộc các chức danh tư pháp chịu trách nhiệm trong việc thực hiện nhiệm vụ của mình; buộc họ phải độc lập, công tâm, bảo vệ công lý, thượng tôn pháp luật và nghiêm cấm các hành vi can thiệp vào hoạt động của Tòa án, Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân. Thi hành án hình sự hiện nay phải được nhìn nhận là giai đoạn then chốt quyết định hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Tòa án là cơ quan 14
19. trung tâm trong việc tổ chức thi hành đối với bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Việc tổ chức thi hành án góp phần làm ổn định tình hình chính trị, trật tự an toàn xã hội, giữ vững kỷ cương, pháp luật nhà nước. Mối quan hệ gắn bó chặt ch giữa các khâu phát hiện, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án đã được Bộ luật tố tụng hình sự quy định nhằm đưa người phạm tội ra xét xử và phải chịu trách nhiệm trước pháp luật đối với hành vi phạm tội mà họ đã gây ra cho xã hội. Tôn trọng quyền con người, quyền công dân kể cả khi họ đã bị kết án và đang chấp hành án tại các trại giam. Tòa án không thể lấy tiêu chí về số lượng các vụ án đã xét xử hoặc số lượng người bị kết án để đánh giá hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung hoặc hiệu quả thi hành án hình sự nói riêng mà làm mất đi nguyên tắc nhân đạo vì điều đó chỉ làm giảm lòng tin của Nhân dân đối với Tòa án nói riêng, Nhà nước nói chung. Thi hành án là một vấn đề phức tạp, làm thế nào để đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp không phải vấn đề có thể giải quyết ngay chỉ trong Tòa án mà cần phải tiến hành đồng bộ ở nhiều lĩnh vực, nhiều cấp, nhiều ngành. Do những điều kiện lịch sử nhất định, công tác thi hành án chưa tập trung vào một đầu mối mà còn phân tán giữa thi hành án hình sự với thi hành án dân sự. Trong tiến trình cải cách, trước mắt cần giải quyết vấn đề người bị kết án còn tồn đọng (số người còn tại ngoại), đồng thời tiếp tục nghiên cứu đưa ra một mô hình quản lý thống nhất công tác thi hành án. Trong hoạt động thi hành án, cần kết hợp giữa hoạt động có tính chất chuyên môn, nghiệp vụ của Tòa án, các cơ quan thi hành án với việc từng bước xã hội hóa một số công việc trong thi hành án. Có như vậy mới bảo đảm cho mọi bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật được thi hành nghiêm chỉnh và đầy đủ. Một vấn đề có ý nghĩa lớn đóng vai trò quan trọng, tác động đến hiệu quả công tác thi hành án là tăng cường cơ sở vật chất, thay đổi mô hình hệ thống phòng, ban chuyên môn của Tòa án cho tương xứng với hoạt động quan trọng này. Tăng cường các phương tiện kỹ thuật hiện đại cho Tòa án để Tòa án đủ khả năng đấu 15