Luận văn Vai trò của Điều tra viên trong giải quyết vụ án hình sự (Trên cơ sở thực tiễn địa bàn tỉnh Hưng Yên)

Nội dung text: Luận văn Vai trò của Điều tra viên trong giải quyết vụ án hình sự (Trên cơ sở thực tiễn địa bàn tỉnh Hưng Yên)

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN HỒNG QUÂN vai trß cña ®iÒu tra viªn trong gi¶i quyÕt vô ¸n h×nh sù (Trªn c¬ së thùc tiÔn ®Þa bµn tØnh H•ng Yªn) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2016
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN HỒNG QUÂN vai trß cña ®iÒu tra viªn trong gi¶i quyÕt vô ¸n h×nh sù (Trªn c¬ së thùc tiÔn ®Þa bµn tØnh H•ng Yªn) Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN NGỌC CHÍ HÀ NỘI - 2016
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cám ơn ! NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Hồng Quân
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA ĐIỀU TRA VIÊN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 8 1.1. Khái niệm Điều tra viên trong tố tụng hình sự 8 1.2. Khái niệm vai trò của Điều tra viên trong giải quyết VAHS 12 1.2.1. Vị trí của Điều tra viên trong tố tụng hình sự 12 1.2.2. Nhiệm vụ của Điều tra viên trong tố tụng hình sự 14 1.2.3. Mối quan hệ giữa Điều tra viên với những người tiến hành tố tụng khác trong tố tụng hình sự 18 1.3. Vai trò của Điều tra viên trong luật tố tụng hình sự một số nước trên thế giới 24 1.3.1. Vai trò của ĐTV trong Luật TTHS của Cộng hòa liên bang Đức 24 1.3.2. Vai trò của ĐTV trong Luật TTHS của Cộng hòa Pháp 26 1.3.3. Vai trò của ĐTV trong Luật TTHS của Liên bang Nga 27 Chương 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN VỀ VAI TRÒ CỦA ĐIỀU TRA VIÊN TRONG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN HÌNH SỰ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH HƯNG YÊN 30 2.1. Quy định của pháp luật về vai trò của Điều tra viên trong giải quyết vụ án hình sự 30 2.1.1. Quy định của pháp luật về vai trò của Điều tra viên từ năm 1945 đến trước năm 1988 30
5. 2.1.2. Quy định của pháp luật về vai trò của Điều tra viên từ năm 1988 đến trước năm 2003 34 2.1.3. Quy định của pháp luật về vai trò của Điều tra viên từ năm 2003 đến năm 2015 35 2.2. Thực tiễn hoạt động của Điều tra viên trong giải quyết vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hưng Yên 59 2.2.1. Một số khái quát về Cơ quan điều tra và Điều tra viên thuộc Công an tỉnh Hưng Yên 59 2.2.2. Tình hình thực hiện nhiệm vụ của ĐTV trong giải quyết VAHS của Cơ quan CSĐT tỉnh Hưng Yên 64 2.2.3. Những hạn chế và nguyên nhân 71 Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA ĐIỀU TRA VIÊN TRONG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN HÌNH SỰ 75 3.1. Hoàn thiện luật tố tụng hình sự về chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của Điều tra viên 75 3.1.1. Sửa đổi, bổ sung Điều 36, Bộ luật TTHS năm 2015 76 3.1.2. Sửa đổi, bổ sung Điều 37, Bộ luật TTHS năm 2015 78 3.1.3. Sửa đổi, bổ sung Điều 51, Bộ luật TTHS năm 2015 79 3.2. Các giải pháp nâng cao vai trò của Điều tra viên trong giải quyết vụ án hình sự 82 3.2.1. Tăng cường và đổi mới sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác tư pháp nói chung và công tác điều tra giải quyết VAHS nói riêng 82 3.2.2. Tăng cường sự phối hợp giữa CQĐT và VKS, giữa ĐTV và KSV trong giai đoạn điều tra VAHS 84 3.2.3. Thực hiện chính sách luân chuyển ĐTV, bố trí đầy đủ số lượng ĐTV tại Cơ quan CSĐT cấp huyện và bổ nhiệm ĐTV cho Trưởng, Phó Trưởng Công an phường 85 3.2.4. Bảo đảm kinh phí, tăng cường cơ sở vật chất và các trang thiết bị cho CQĐT và ĐTV 86
6. 3.2.5. Đổi mới, nâng cao chất lượng quản lý, sử dụng ĐTV cũng như có chế độ, chính sách đãi ngộ thỏa đáng đối với họ 87 3.2.6. Xây dựng cơ chế bảo đảm sự độc lập, chỉ tuân theo pháp luật của ĐTV trong giải quyết VAHS 89 3.2.7. Nâng cao chất lượng, trình độ đội ngũ Điều tra viên, tuyển chọn đúng người để đào tạo Điều tra viên 90 KẾT LUẬN 92 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ 93 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 94
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng việt CAND: Công an nhân dân CQĐT: Cơ quan điều tra CSĐT: Cảnh sát điều tra ĐTHS: Điều tra hình sự ĐTV: Điều tra viên KSV: Kiểm sát viên TTHS: Tố tụng hình sự VAHS: Vụ án hình sự VKS: Viện kiểm sát
8. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Bảng 2.1. Số lượng ĐTV trong Cơ quan Cảnh sát điều tra tỉnh Hưng Yên từ năm 2011 đến năm 2015 60 Bảng 2.2. Ngạch bậc của ĐTV trong Cơ quan Cảnh sát điều tra tỉnh Hưng Yên từ năm 2011 đến năm 2015 62 Bảng 2.3. Trình độ của ĐTV trong Cơ quan Cảnh sát điều tra tỉnh Hưng Yên từ năm 2011 đến năm 2015 63 Bảng 2.4. Tình hình số vụ án khởi tố của Cơ quan Cảnh sát điều tra tỉnh Hưng Yên từ năm 2011 đến năm 2015 65 Bảng 2.5. Tình hình số vụ án điều tra lại, điều tra bổ sung của Cơ quan Cảnh sát điều tra tỉnh Hưng Yên từ năm 2011 đến năm 2015 66 Bảng 2.6. Tình hình căn cứ trả hồ sơ điều tra bổ sung đối với Cơ quan Cảnh sát điều tra tỉnh Hưng Yên từ năm 2011 đến năm 2015 67
9. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Cơ quan điều tra là cơ quan tiến hành TTHS có vai trò quyết định trong việc làm rõ sự thật khách quan vụ án, làm cơ sở sở cho quá trình giải quyết vụ án nhanh chóng, công bằng, góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, tạo môi trường ổn định cho sự phát triển kinh tế, hội nhập quốc tế đồng thời bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Nghị quyết số 49 - NQ/TW, ngày 02 - 06 - 2005 của Bộ Chính trị “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” đưa ra những định hướng cho việc cải cách đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp trong đó có Cơ quan điều tra với mục tiêu “xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa” [8, tr.2] và xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp, nhất là cán bộ có chức danh tư pháp theo hướng “đề cao quyền hạn, trách nhiệm pháp lý, nâng cao và cụ thể hóa tiêu chuẩn về chính trị, phẩm chất, đạo đức, chuyên môn nghiệp vụ và kinh nghiệm, kiến thức xã hội đối với từng loại cán bộ; tiến tới thực hiện chế độ thi tuyển đối với một số chức danh” [8, tr.3]. Trên cơ sở định hướng này, pháp luật đã qui định vai trò của ĐTV đã tạo hành lang pháp lý cho hoạt động của ĐTV trong TTHS. Hoạt động của các Cơ quan tiến hành TTHS những năm gần đây đã có những kết quả khả quan góp phần bảo vệ an ninh quốc gia, giữ gìn trật tự an toàn xã hội, tạo môi trường ổn định cho sự phát triển kinh tế, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Tuy nhiên, thực tiễn cũng chỉ ra những hạn chế của các Cơ quan tiến hành TTHS cần phải khắc phục như: Tổ chức bộ máy, cơ chế hoạt động của CQĐT còn bất hợp lý, vừa phân tán, chồng chéo lại có những khoảng trống trong đấu tranh xử lý tội phạm ở một số lĩnh vực; Chức năng của các CQĐT, VKS còn chưa được phân 1
10. định rõ ràng, chồng chéo nên hiệu quả giải quyết VAHS của các Cơ quan tiến hành TTHS chưa cao làm hạn chế vai trò của ĐTV trong hoạt động TTHS; Hiệu quả hoạt động điều tra chưa đáp ứng được đòi hỏi của yêu cầu đấu tranh phòng ngừa tội phạm và phát triển kinh tế - xã hội; Tỷ lệ án bị VKS và Tòa án yêu cầu điều tra lại, điều tra bổ sung còn cao; hiện tượng vi phạm pháp luật, vi phạm qui trình điều tra của ĐTV có chiều hướng phức tạp, gia tăng; Vẫn còn để xảy ra tình trạng án oan, sai, bỏ lọt tội phạm làm ảnh hưởng đến tính nghiêm minh của pháp luật và xâm phạm đến quyền, lợi ích hợp pháp của công dân; Đội ngũ ĐTV còn thiếu, trình độ nghiệp vụ, bản lĩnh chính trị của một bộ phận ĐTV còn có hạn chế, sa sút về phẩm chất đạo đức và trách nhiệm nghề nghiệp . Những hạn chế nêu trên do các nguyên nhân khách quan, nguyên nhân chủ quan; nguyên nhân do qui định của pháp luật về ĐTV và hoạt động của ĐTV trong TTHS còn bất cập, chưa phù hợp với thực tế điều tra; nguyên nhân về cách thức tổ chức điều tra trong quá trình tố tụng giải quyết VAHS Trong số các nguyên nhân này thì qui định của pháp luật về vai trò của ĐTV trong quá trình giải quyết vụ án hình sự còn chưa rõ ràng, cụ thể. Mặt khác, theo quy định của pháp luật TTHS thì ĐTV có quyền tiến hành các biện pháp điều tra do pháp luật TTHS quy định và chịu trách nhiệm trước pháp luật về các hoạt động điều tra của mình, nhưng trong thực tiễn công tác điều tra giải quyết VAHS thì ĐTV chưa thật sự độc lập, chủ động trong thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của mình, mà còn phụ thuộc nhiều vào sự chỉ đạo của Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng CQĐT. Đội ngũ ĐTV một số năng lực, trình độ, kinh nghiệm tổ chức điều tra VAHS còn hạn chế, ý thức, trách nhiệm chưa cao, có trường hợp vi phạm pháp luật phải xử lý hình sự. Trước yêu cầu cải cách tư pháp, theo định hướng xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh; bảo đảm quyền con người; dân chủ trong hoạt động tố 2
11. tụng; phân định rõ ràng chức năng thẩm quyền của các cơ quan tiến hành tố tụng, trong đó có CQĐT, tổ chức CQĐT có cơ cấu hợp lý theo hướng thu gọn đầu mối như Nghị quyết số 49 - NQ/TW, ngày 02 - 06 - 2005 của Bộ Chính trị đề ra cần phải nâng cao vị thế, vai trò của Điều tra viên. Vì vậy, để góp phần làm rõ cơ sở lý luận, thực tiễn cho việc xác định vị trí, vai trò, quyền hạn, nghĩa vụ và trách nhiệm của Điều tra viên trong TTHS cũng như việc đảm bảo các điều kiện nâng cao hiệu quả hoạt động của Điều tra viên trong giải quyết VAHS, Học viên chọn đề tài: “Vai trò của Điều tra viên trong giải quyết vụ án hình sự (Trên cơ sở thực tiễn địa bàn tỉnh Hưng Yên)” làm đề tài nghiên cứu Luận văn Thạc sĩ của mình 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề lý luận về vai trò, địa vị pháp lý của ĐTV theo quy định của pháp luật TTHS trong giai đoạn khởi tố, điều tra VAHS trước yêu cầu cải cách tư pháp hiện nay đang là một vấn đề cấp bách và được rất nhiều nhà khoa học, cán bộ nghiên cứu, giảng dạy đề cập tới như PGS.TS Lê Ngọc An, “Nâng cao chất lượng đào tạo đội ngũ Điều tra viên của Cơ quan An ninh điều tra đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp”; Th.s Nguyễn Việt Hà, “Nâng cao hiệu quả hoạt động của Điều tra viên đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp”; Th.s Trần Quốc Hùng, “Nâng cao hiệu quả đào tạo, bồi dưỡng Điều tra viên”. Có nhiều đề tài Luận văn của các học viên khóa trước cũng nghiên cứu về Người tiến hành tố tụng trong Cơ quan điều tra, Địa vị pháp lý của Điều tra viên trong pháp luật tố tụng hình sự. Bên cạnh đó cũng có những giáo trình Luật tố tụng hình sự của trường Học viện Cảnh sát nhân dân, trường Đại học Luật Hà Nội, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội đều có những chương riêng hoặc nội dung viết về Điều tra viên trong Cơ quan điều tra. Một số sách chuyên khảo, bài báo, công trình nghiên cứu khoa học của một số tác giả đã tiếp cận, đề cập đến. Có thể kể đến một số công trình sau: GS.TS. 3
12. Nguyễn Ngọc Anh, “Đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan điều tra trong Công an nhân dân theo tiến trình cải cách tư pháp” (sách chuyên khảo). GS.TSKH. Lê Cảm "Các yếu tố bảo đảm cho hoạt động của hệ thống tư pháp hình sự trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền". TS. Nguyễn Duy Giảng, “Một số đề xuất hoàn thiện quy định của pháp luật tố tụng hình sự về Cơ quan điều tra và những người tiến hành tố tụng thuộc Cơ quan điều tra” Qua khảo sát trên cho thấy, có một số công trình đã nghiên cứu cơ bản về CQĐT, về người tiến hành tố tụng trong CQĐT, nghiên cứu về ĐTV trong TTHS hoặc đã liên quan đến vai trò của ĐTV trong giải quyết VAHS. Tuy nhiên, những công trình này mới thể hiện ở những khía cạnh đơn lẻ về vai trò của ĐTV trong TTHS, cũng như tính thời sự của vấn đề, đồng thời chưa có công trình nào nghiên cứu vai trò của ĐTV trong TTHS ở một tỉnh thuộc đồng bằng châu thổ sông Hồng là tỉnh Hưng Yên. Chính vì vậy, một lần nữa cho phép khẳng định việc nghiên cứu đề tài: “Vai trò của Điều tra viên trong giải quyết vụ án hình sự (Trên cơ sở thực tiễn địa bàn tỉnh Hưng Yên)” là đòi hỏi khách quan, cấp thiết, vừa có tính lý luận, vừa có tính thực tiễn và không trùng lặp với các công trình khoa học đã công bố trong thời gian qua. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở nghiên cứu một số vấn đề lý luận về công tác điều tra tội phạm và vai trò của ĐTV, các quy định của pháp luật TTHS về nhiệm vụ, quyền hạn của ĐTV trong quá trình giải quyết VAHS và thực tiễn hoạt động điều tra tội phạm trên địa bàn tỉnh Hưng Yên để tìm hiểu vai trò thực tế trong quá trình giải quyết VAHS của ĐTV. Từ đó làm rõ những vấn đề còn bất cập và đưa ra những giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của ĐTV trong giải quyết VAHS. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục đích nêu trên, Luận văn đặt ra và giải quyết những nhiệm vụ sau: 4
13. - Làm rõ những vấn đề lý luận về điều tra VAHS; địa vị pháp lý, vai trò, quyền hạn, trách nhiệm của ĐTV nói chung, ĐTV trong CQĐT thuộc CAND nói riêng; xác định mối quan hệ của họ với Thủ trưởng CQĐT và KSV thuộc Viện kiểm sát. - Khái quát sự hình thành, thay đổi và phát triển về những quy định đối với ĐTV trong lịch sử luật TTHS Việt Nam từ năm 1945 đến nay để đưa ra nhận xét, đánh giá. - Khảo sát, đánh giá thực trạng, hiệu quả hoạt động của ĐTV thuộc Cơ quan CSĐT tỉnh Hưng Yên chỉ ra những ưu điểm, tồn tại, hạn chế của họ còn mắc phải trong quá trình điều tra VAHS và những nguyên nhân. - Đề xuất những định hướng hoàn thiện các quy định của pháp luật TTHS về ĐTV và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động, vai trò, trách nhiệm, trình độ, năng lực, đạo đức nghề nghiệp của ĐTV trong điều tra giải quyết VAHS. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu lý luận về điều tra VAHS, ĐTV trong Bộ luật TTHS Việt Nam, Pháp lệnh tổ chức ĐTHS, Luật tổ chức Cơ quan ĐTHS, các văn bản pháp luật có liên quan và thực tiễn hoạt động của ĐTV thuộc Cơ quan CSĐT tỉnh Hưng Yên trong điều tra giải quyết VAHS. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của ĐTV theo quy định của pháp luật TTHS trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn công tác điều tra giải quyết VAHS của ĐTV thuộc Cơ quan CSĐT tỉnh Hưng Yên từ năm 2011 đến năm 2015. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của Triết học Mác - Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật; những quan điểm cơ bản của Đảng, Nhà nước về TTHS, về đấu tranh phòng, chống tội phạm và 5
14. quy định của Bộ Công an về điều tra VAHS, về vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của ĐTV trong điều tra VAHS. Trong quá trình nghiên cứu luận văn, Học viên sử dụng các phương pháp cụ thể và đặc thù của khoa học luật TTHS như: phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê, nghiên cứu thực tiễn, nghiên cứu điển hình, trao đổi khoa học; phương pháp diễn dịch, phương pháp quy nạp, phỏng vấn và những thành tựu của các khoa học: luật hình sự, luật TTHS, ĐTHS. 6. Những đóng góp mới về khoa học của luận văn - Xây dựng nên khái niệm ĐTV, khái niệm vai trò của ĐTV trong điều tra VAHS, chỉ rõ ra nhiệm vụ, trách nhiệm, quyền hạn của ĐTV trong quá trình giải quyết VAHS. Qua đó so sánh về sự khác nhau giữa ĐTV trong CQĐT ở một số nước có hệ thống luật khác với Nhà nước ta, tìm được ưu điểm, khuyết điểm để rút ra bài học kinh nghiệm. - Nghiên cứu tổng hợp những thay đổi trong quy định của pháp luật TTHS Việt Nam từ năm 1945 đến nay về ĐTV nói chung, ĐTV trong CQĐT thuộc CAND nói riêng. - Nghiên cứu đề xuất những định hướng, giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật về ĐTV nói chung, ĐTV trong CQĐT thuộc CAND nói riêng. 7. Ý nghĩa về lý luận và thực tiễn của đề tài nghiên cứu Là công trình nghiên cứu tương đối có hệ thống nên kết quả nghiên cứu của đề tài có ý nghĩa lý luận và thực tiễn. - Về lý luận: Luận văn góp phần bổ sung, hoàn thiện lý luận về điều tra VAHS, về vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của ĐTV trong Bộ luật TTHS, Luật tổ chức Cơ quan ĐTHS, đảm bảo ĐTV có một vị trí xứng đáng trong TTHS. Từ đó có những quy định về năng lực, trình độ, phẩm chất, chế độ, chính sách đãi ngộ, tạo điều kiện cho ĐTV hoàn thành tốt nhiệm vụ giải quyết VAHS trong tình hình hiện nay. 6
15. - Về thực tiễn: Luận văn là tài liệu tham khảo để các đơn vị chức năng của CQĐT trong CAND nói chung, Cơ quan CSĐT tỉnh Hưng Yên nói riêng thấy rõ được vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của ĐTV trong giải quyết VAHS; nhất là các định hướng, đề xuất, giải pháp giúp CQĐT trong CAND nói chung, Cơ quan CSĐT tỉnh Hưng Yên nói riêng khắc phục những tồn tại, yếu kém, từng bước nâng cao chất lượng hoạt động của ĐTV trong điều tra giải quyết VAHS. Với ý nghĩa như vậy, luận văn có thể được dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho nghiên cứu, tập huấn, giảng dạy của ngành Công an về công tác điều tra VAHS; là tài liệu tham khảo bổ ích cho các nhà khoa học nghiên cứu về địa vị pháp lý của ĐTV trong hoạt động TTHS; là tài liệu tham khảo trong việc xây dựng, sửa đổi Bộ luật TTHS. 8. Cấu trúc của đề tài luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của luận văn gồm 3 chương, cụ thể: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về vai trò của Điều tra viên trong tố tụng hình sự. Chương 2: Pháp luật và thực tiễn về vai trò của Điều tra viên trong tố tụng hình sự. Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của Điều tra viên trong giải quyết vụ án hình sự. 7
16. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA ĐIỀU TRA VIÊN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm Điều tra viên trong tố tụng hình sự Cơ quan điều tra là một bộ phận quan trọng của bộ máy các cơ quan tư pháp, là chủ thể tiến hành TTHS có chức năng điều tra là rõ mọi tình tiết liên quan đến VAHS. Trên cơ sở chức năng của mình, CQĐT được pháp luật quy định những nhiệm vụ cụ thể, đó là: “chủ động phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, phát hiện chính xác, nhanh chóng, xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội” [37, tr.9] góp phần bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, giáo dục công dân nghiêm chỉnh chấp hành pháp luật và tôn trọng quy tắc của cuộc sống xã hội chủ nghĩa. Nhiệm vụ đó được cụ thể hóa tại Điều 3, Pháp lệnh Tổ chức ĐTHS: Cơ quan điều tra tiến hành điều tra tất cả các tội phạm, áp dụng mọi biện pháp do Bộ luật TTHS quy định để xác định tội phạm và người đã thực hiện hành vi phạm tội, lập hồ sơ, đề nghị truy tố; tìm ra nguyên nhân, điều kiện phạm tội và yêu cầu các cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng các biện pháp khắc phục và ngăn ngừa [39, tr.11]. Như vậy, CQĐT có nhiệm vụ sau đây: Thứ nhất, tiến hành điều tra tất cả các tội phạm thuộc thẩm quyền được giao, áp dụng mọi biện pháp do Bộ luật TTHS quy định để xác định tội phạm và người đã thực hiện hành vi phạm tội, lập hồ sơ đề nghị truy tố. Bất kỳ tội phạm nào xảy ra CQĐT phải tiến hành điều tra, không kể tội phạm đó được thực hiện dưới hình thức gì (đơn lẻ hay đồng phạm), ở giai đoạn nào (chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt hay 8
17. tội phạm hoàn thành). Thứ hai, khi tiến hành điều tra VAHS, CQĐT có nhiệm vụ tìm ra nguyên nhân và điều kiện phạm tội, yêu cầu các cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng các biện pháp khắc phục ngăn ngừa. Thứ ba, CQĐT có nhiệm vụ tiếp nhận và tiếp tục điều tra theo thẩm quyền những VAHS do các cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trong CAND và trong Quân đội nhân dân, Bộ đội biên phòng, Hải quan, Kiểm lâm, lực lượng Cảnh sát biển chuyển sang theo quy định của pháp luật TTHS. Nhiệm vụ của CQĐT rất quan trọng và nặng nề. Việc xác định rõ nhiệm vụ của CQĐT một cách toàn diện mới phản ánh được đúng thực trạng công việc mà CQĐT đang phải tiến hành và mới thấy được vai trò của CQĐT trong hoạt động TTHS. Những nhiệm vụ của CQĐT được thực hiện thông qua những người tiến hành tố tụng trong CQĐT là: Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng CQĐT và ĐTV, trong đó ĐTV giữ vai trò quan trọng, chủ yếu tiến hành các hoạt động điều tra. Điều tra viên là chức danh pháp lý trong TTHS, tuy nhiên ở mỗi mô hình TTHS thì vị trí, vai trò nhiệm vụ, quyền hạn của họ lại khác nhau, phụ thuộc vào mối tương quan với những người tiến hành tố tụng khác trong TTHS. Ở những nước có mô hình TTHS tranh tụng vai trò của ĐTV phụ thuộc và bị chi phối bởi công tố viên, họ chỉ được tiến hành những hoạt động theo sự phân công của công tố viên. Ngược lại, ở mô hình TTHS thẩm vấn, ĐTV có vai trò độc lập hơn trong việc thực hiện chức năng điều tra, có quyền hạn để tiến hành các hoạt động điều tra theo qui định của pháp luật và có cả những quyền kiến nghị đối với các quyết định của công tố viên trong quá trình giải quyết VAHS. Ở nước ta, chức danh ĐTV xuất hiện lần đầu tiên trong Bộ luật TTHS năm 1988; trước đó, không có tên gọi có tính chất pháp lý, cho nên người thực hiện nhiệm vụ điều tra chỉ được gọi là cán bộ Công an, cán bộ chấp pháp hoặc 9
18. cán bộ điều tra. Chính vì tên gọi như trên cho nên hoạt động điều tra giải quyết VAHS “có thể do bất kỳ người nào trong cơ quan Công an, hoặc cơ quan chấp pháp tiến hành mà không cần có danh nghĩa pháp lý” [29, tr.21]. Quy định đó không đảm bảo chuyên môn hóa trong hoạt động điều tra, chưa phân định rạch ròi giữa người làm nhiệm vụ điều tra với cán bộ trinh sát trong cơ quan Công an, làm ảnh hưởng đến chất lượng điều tra, việc thực hiện chế độ, chính sách đối với cán bộ làm công tác điều tra giải quyết VAHS. Khắc phục nhược điểm này, Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 và Pháp lệnh tổ chức ĐTHS năm 1989 đã quy định chức danh pháp lý cho người làm nhiệm vụ điều tra giải quyết VAHS với chức danh “Điều tra viên” để chỉ người trong biên chế CQĐT, có nhiệm vụ tiến hành hoạt động điều tra. Theo Pháp lệnh tổ chức ĐTHS năm 2004 thì “Điều tra viên là người được bổ nhiệm theo quy định của pháp luật để làm nhiệm vụ điều tra vụ án hình sự” [39, Điều 29, tr.39]. Như vậy, ĐTV là người tiến hành tố tụng, được bổ nhiệm theo quy định của pháp luật, thực hiện nhiệm vụ theo sự phân công của Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng CQĐT nhằm điều tra, giải quyết VAHS. Theo tiếng Hán thì “viên” có nghĩa là “người”. Theo Từ điển tiếng Việt thì “điều tra là tìm hỏi, xem xét để biết rõ sự thật” [46, tr.266]. Theo đó, “Điều tra viên” có nghĩa là người điều tra làm rõ sự thật của vụ án. Theo Từ điển Bách khoa CAND năm 2005 thì “Điều tra viên là một chức danh nhà nước để chỉ cán bộ làm trong CQĐT, có nhiệm vụ tiến hành các biện pháp điều tra do Luật TTHS quy định và phải chịu trách nhiệm về những hoạt động điều tra của mình” [51, tr.459]. Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam của các cơ sở đào tạo luật ở nước ta cũng đưa ra khái niệm ĐTV với những cách tiếp cận, góc nhìn và mức độ rộng, hẹp khác nhau. Giáo trình Luật TTHS Việt Nam của Trường đại học Luật Hà Nội đưa ra định nghĩa khá cô đọng về ĐTV, theo đó thì “Điều 10
19. tra viên là người trực tiếp tiến hành các hoạt động điều tra trong tố tụng hình sự” [50, tr.43]. Giáo trình Luật TTHS Việt Nam dành cho hệ Đào tạo sau đại học của Học viện Cảnh sát nhân dân đưa ra khái niệm ĐTV như sau: Điều tra viên là người tiến hành tố tụng thực hiện nhiệm vụ được phân công của Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng CQĐT trong giai đoạn khởi tố, điều tra VAHS nhằm thu thập chứng cứ chứng minh tội phạm có xảy ra hay không, ai là người thực hiện tội phạm và những tình tiết khác của vụ án [30, tr.169]. Giáo trình Luật TTHS Việt Nam của Khoa luật - Đại học quốc gia Hà Nội đưa ra định nghĩa về ĐTV khá đầy đủ, làm nổi bật vị trí, chức năng, nhiệm vụ quyền hạn cũng như mối quan hệ khi tiến hành tố tụng giải quyết VAHS. Định nghĩa nêu: Điều tra viên là người tiến hành tố tụng trong CQĐT, được cơ quan có thẩm quyền bổ nhiệm và được Thủ trưởng CQĐT phân công thụ lý vụ án, trực tiếp thực hiện nhiệm vụ điều tra, thu thập chứng cứ chứng minh tội phạm và người phạm tội theo qui định của pháp luật [18, tr.144]. Như vậy, mặc dù có sự khác nhau nhưng các khái niệm nêu trên về Điều tra viên đều có chung một số điểm chính sau đây: Thứ nhất, ĐTV là chức danh tư pháp, là người tiến hành tố tụng trong CQĐT, có các tiêu chuẩn và điều kiện nhất định do pháp luật qui định và được người có thẩm quyền bổ nhiệm; Thứ hai, ĐTV được tiến hành các hoạt động tố tụng theo qui định của pháp luật và theo sự phân công của Thủ trưởng CQĐT; Thứ ba, khi tiến hành điều tra ĐTV có các quyền hạn, trách nhiệm theo qui định của pháp luật và chịu trách nhiệm trước pháp luật, trước Thủ trưởng CQĐT về các hoạt động của mình. Từ sự phân tích trên có thể đưa ra khái niệm về ĐTV như sau: Điều tra viên là người tiến hành tố tụng trong CQĐT, có đủ tiêu chuẩn, điều kiện theo 11
20. qui định của pháp luật, được cơ quan có thẩm quyền bổ nhiệm và được Thủ trưởng CQĐT phân công thụ lý vụ án, trực tiếp thực hiện nhiệm vụ điều tra, thu thập chứng cứ chứng minh tội phạm, người thực hiện hành vi phạm tội theo qui định của pháp luật và chịu trách nhiệm trước pháp luật, trước Thủ trưởng CQĐT về các hoạt động của mình. 1.2. Khái niệm vai trò của Điều tra viên trong giải quyết VAHS Vai trò của ĐTV được thể hiện thông qua các mối quan hệ tố tụng trong quá trình giải quyết VAHS với các qui định về vị trí, chức năng, quyền hạn, trách nhiệm tố tụng của pháp luật đối với ĐTV. Vì vậy, để xây dựng khái niệm vai trò của ĐTV trong giải quyết VAHS chúng ta sẽ xem xét các nội hàm này. 1.2.1. Vị trí của Điều tra viên trong tố tụng hình sự Trong bất kỳ mô hình TTHS nào việc điều tra làm rõ tội phạm cũng như các tình tiết khác liên quan là đòi hỏi tất yếu của quá trình giải quyết VAHS. Không thu thập được chứng cứ chứng minh tội phạm thì không có cơ sở để ra các quyết định tố tụng, không thể có các bản án tuyên có tội hoặc không có tội đối với bị cáo của Tòa án. Tuy nhiên, giao trách nhiệm điều tra cho ai, ở mức độ nào, từ đó họ có quyền hạn, trách nhiệm tố tụng gì lại phụ thuộc vào qui định của pháp luật từng quốc gia và sự qui định đó thể hiện vị trí của các chủ thể được giao tiến hành hoạt động điều tra. Trong mô hình tố tụng tranh tụng, nghĩa vụ, trách nhiệm điều tra, thu thập chứng cứ chứng minh tội phạm là nghĩa vụ, trách nhiệm của bên buộc tội bao gồm cơ quan công tố, người bị hại, công dân khi họ thực hành quyền tư tố Tuy nhiên, việc điều tra chứng minh tội phạm không chỉ thuộc về bên buộc tội mà bên gỡ tội cũng có những quyền hạn trách nhiệm chứng minh tội phạm tương ứng trên cơ sở nguyên tắc bình đẳng giữa các bên. Có thể khẳng định việc điều tra, chứng minh tội phạm của mô hình TTHS tranh tụng được chia đều cho các bên, khả 12
21. năng tiếp cận sự thật khách quan vụ án là ngang bằng nhau, các cơ hội mà pháp luật tạo ra cho mỗi bên hoàn toàn bình đẳng. Vì vậy, có những nước, trong mô hình TTHS tranh tụng không qui định chức danh ĐTV mà Công tố viên phải chịu trách nhiệm điều tra làm rõ tội phạm với sự cộng tác, hỗ trợ của Cảnh sát hoặc những nhân viên công lực khác theo qui định của pháp luật. Việc điều tra làm rõ tội phạm không chỉ được tiến hành trước khi mở phiên tòa mà còn được tiến hành trong suốt quá trình xét xử của Tòa án trên cơ sở thu thập và xuất trình chứng cứ của các bên. Ngược lại, mô hình TTHS thẩm vấn có đặc điểm là việc thu thập chứng cứ chứng minh tội phạm được tiến hành trước khi mở phiên tòa và được tập hợp trong hồ sơ vụ án và chuyển đến Tòa án để Hội đồng xét xử nghiên cứu. Tại phiên tòa, Hội đồng xét xử chỉ kiểm tra, thẩm định chứng cứ thu thập được trong giai đoạn điều tra, truy tố nên không có việc tiếp tục điều tra, xuất trình chứng cứ mới tại phiên tòa nên việc điều tra thường giao trách nhiệm điều tra làm rõ tội phạm cho CQĐT chuyên biệt dưới sự chỉ đạo của Cơ quan công tố. Vì vậy, ĐTV cũng như CQĐT ở mô hình TTHS này có vị trí quan trọng, quyết định đến việc làm rõ sự thật khách quan vụ án. Ở nước ta, CQĐT có chức năng điều tra làm rõ tội phạm và là chủ thể tiến hành TTHS chủ chốt trong giai đoạn khởi tố vụ án và giai đoạn điều tra, các chức năng truy tố, xét xử thuộc về VKS và Tòa án tương ứng với giai đoạn truy tố và xét xử. Vì vậy, ĐTV với tư cách là một trong những người tiến hành tố tụng thực hiện các hoạt động điều tra có vị trí quan trọng. Vị trí đó được thể hiện ở các qui định: Thứ nhất, khi được giao tiến hành hoạt động điều tra, ĐTV có các quyền hạn và trách nhiệm độc lập để thực hiện nhiệm vụ; Thứ hai, có vị trí đầy đủ của người tiến hành tiến hành tố tụng tương ứng với vị trí tố tụng của KSV, Thẩm phán trong các cơ quan VKS, Tòa án; Thứ ba, được quyền kiến nghị, đề nghị đối với các quyết định của Thủ trưởng 13
22. CQĐT, của KSV và VKS; Thứ tư, chịu trách nhiệm về các quyết định và hoạt động do mình tiến hành trong quá trình điều tra trước pháp luật và trước Thủ trưởng CQĐT. Như vậy, theo qui định của pháp luật Việt Nam, ĐTV có tư cách tố tụng độc lập khi tiến hành điều tra, có các mối quan hệ với người tiến hành tố tụng, với cơ quan tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng khác khi thực hiện nhiệm vụ điều tra giải quyết VAHS. 1.2.2. Nhiệm vụ của Điều tra viên trong tố tụng hình sự Nhiệm vụ của ĐTV xuất phát từ chức năng của CQĐT trong TTHS. Cơ quan điều tra thực hiện các nhiệm vụ của giai đoạn điều tra đặt ra, thu thập chứng cứ xác định tội phạm, người thực hiện hành vi phạm tội, lập hồ sơ vụ án, đề nghị truy tố, tìm ra nguyên nhân và điều kiện phạm tội, yêu cầu cơ quan, tổ chức liên quan áp dụng các biện pháp khắc phục và ngăn ngừa tội phạm. Trên cơ sở chức năng điều tra làm sáng tỏ mọi tình tiết liên quan đến vụ án của CQĐT, pháp luật TTHS qui định nhiệm vụ cho những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng ở CQĐT, trong đó có Điều tra viên. Do đó có thể nói tất cả những nhiệm vụ của CQĐT trong giai đoạn điều tra cũng chính là nhiệm vụ của ĐTV và những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng khác trong CQĐT. 1.2.2.1. Chức năng của Cơ quan điều tra trong TTHS Chức năng điều tra, tùy theo việc xác định mô hình TTHS ở từng nước có thể được giao cho cho những cơ quan khác nhau. CQĐT là một bộ phận quan trọng của bộ máy các cơ quan tư pháp, là chủ thể tiến hành TTHS, tiến hành điều tra theo TTHS một cách độc lập là chức năng căn bản nhất của CQĐT. Các cơ quan khác chỉ được tham gia một phần vào chức năng này bằng việc tiến hành một vài hoạt động điều tra trong khi thực hiện chức năng căn bản khác là chức năng quản lý nhà nước ở một lĩnh vực nào đó. Trên cơ sở chức năng của mình, CQĐT được quy định những nhiệm vụ cụ thể. Nhiệm vụ của Cơ quan điều tra nói chung nằm trong nhiệm vụ của Luật TTHS là: 14