Luận văn Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội theo luật hình sự Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội theo luật hình sự Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THI ̣GIANG Tù ý NöA CHõNG CHÊM DøT VIÖC PH¹M TéI Theo LUËT H×NH Sù VIÖT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2014
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THI ̣GIANG Tù ý NöA CHõNG CHÊM DøT VIÖC PH¹M TéI Theo LUËT H×NH Sù VIÖT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS. TS. TRẦ N VĂN ĐÔ ̣ HÀ NỘI - 2014
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜ I CAM ĐOAN Lê Thi G̣ iang
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TỰ Ý NỬA CHỪNG CHẤM DỨT VIỆC PHẠM TỘI 5 1.1. Khái niệm và các đặc điểm của tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 5 1.1.1. Khái niệm của tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 5 1.1.2. Môṭ số đăc̣ điểm của chế điṇ h tƣ ̣ ý nƣ̉ a chƣ̀ ng chấm dƣ́ t viêc̣ phạm tội 11 1.1.3. Ý nghĩa của chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 13 1.2. Một số quy định tương ứng trong luật hình sự của một số nước trên thế giới 14 1.3. Trách nhiệm hình sự đối với người tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 17 1.3.1. Trách nhiệm hình sự của ngƣời tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đối với tội định phạm 18 1.3.2. TNHS của ngƣời tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đối với tội phạm khác 21 1.3.3. TNHS của ngƣời tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội trong trƣờng hợp đồng phạm 22
5. Chương 2: TỰ Ý NỬA CHỪNG CHẤM DỨT VIỆC PHẠM TỘI THEO BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG 27 2.1. Các dấu hiệu đặc trưng của tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 27 2.2. Những điều kiện của tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 28 2.2.1. Điều kiêṇ thuôc̣ về ý thƣ́ c chủ quan của ngƣờ i phaṃ tôị trong tƣ ̣ ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 28 2.2.2. Điều kiêṇ về thờ i điểm phaṃ tôị 38 2.3. Vấn đề tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội trong đồng phạm 54 2.3.1. Khái quát chung về đồng phạm 54 2.3.2. Vấn đề tự ý nửa chừng chấm dứtiệc v phạm tội trong đồng phạm 60 Chương 3: HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ TỰ Ý NỬA CHỪNG CHẤM DỨT VIỆC PHẠM TỘI 69 3.1. Sự cần thiết phải hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 69 3.2. Những phương hướng cơ bản của việc hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 71 3.3. Một số giải pháp hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội. 72 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 79
6. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật Hình sự BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự CTTP Cấu thành tội phạm TNHS Trách nhiệm hình sự
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu Trong khoa học luật hình sự nói chung và trong luật hình sự nói riêng tội phạm và hình phạt là hai chế định vô cùng quan trọng. Chúng luôn đi cùng với nhau, khi một ngƣời thực hiện hành vi có đủ yếu tố CTTP cụ thể thì họ phải chịu TNHS về tội phạm đó. Tuy nhiên để đáp ứng công tác đấu tranh phòng chống tội phạm BLHS Việt Nam vẫn quy định những trƣờng hợp ngoại lệ để miễn TNHS cho ngƣời phạm tội khi có các điều kiện nhất định. Những ngoại lệ nói trên là những biểu hiện trong chính sách nhân đạo của Nhà nƣớc ta đối với ngƣời phạm tội. Đó là: “khoan hồng đối với người tự thú, thành khẩn khai báo, tố giác người đồng phạm, ăn năn hối cải, tự nguyện sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại gây ra” [19, Điều 3]. Một trong những ngoại lệ trên là chế định “tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội” đƣợc quy định tại Điều 19 BLHS. Chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là chế định có ý nghĩa quan trọng trong công tác đấu tranh phòng chống tội phạm. Nó tạo cơ sở pháp lý cho cơ quan có thẩm quyền trong việc xác định TNHS của ngƣời phạm tội. Đồng thời, nó khuyến khích ngƣời đang chuẩn bị phạm tội hoặc đã bắt tay vào thực hiện tội phạm sớm dừng lại để đƣợc hƣởng chính sách khoan hồng. Từ đó góp phần bảo vệ hơn nữa các quan hệ xã hội là khách thể của luật hình sự. Mặc dù có ý nghĩa đặc biệt nhƣ vậy nhƣng hiện nay chế định này vẫn chƣa đƣợc quan tâm đúng mức ở cả góc độ lý luận lẫn thực trạng quy định và áp dụng pháp luật hình sự. Ở nƣớc ta, đến Bộ luật hình sự năm 1985 chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội mớ i đƣơc̣ các nha ̀ làm luật ghi nhận chính thức, còn trƣớc đó đƣợc quy định tản mạn trong các văn bản pháp quy, chƣa đƣợc quy định một 1
8. cách tập trung thống nhất. Mỗi văn bản chỉ quy định cho từng trƣờng hợp phạm tội riêng biệt mà chƣa có quy định chung cho tất cả các loại tội, dẫn đến gây khó khăn cho việc áp dụng trong thực tiễn. Mặt khác, các văn bản này cũng chƣa có sự nhất quán trong việc sử dụng thuật ngữ. Tại Điều 20 Pháp lệnh Trừng trị các tội phản cách mạng năm 1967 gọi là “tự nguyện”, tại Bản tổng kết số 452 – HS2 năm 1970 gọi là “tự mình chấm dứt” và tại Bản tổng kết thì gọi là “đình chỉ”. Điều này cho thấy mỗi thuật ngữ trên mới chỉ thể hiện đƣợc một phần bản chất của chế định này. Vì vậy, đòi hỏi phải tìm ra một thuật ngữ mang tính khái quát hơn, thể hiện đƣợc đầy đủ bản chất của chế định. Tuy nhiên qua mỗi lần pháp điển thì khái niệm “tự ý nửa chừng” ngày càng đƣợc thể hiện rõ ràng và đầy đủ hơn. Riêng tại Bản tổng kết năm 1976 thì thời điểm đƣợc coi là tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là muộn hơn so với BLHS. Nó thừa nhận cả trƣờng hợp ngƣời phạm tội đã thực hiện hết các hành vi cần thiết, đã gây ra hậu quả thiệt hại, nhƣng lại kịp thời ngăn chặn đƣợc thiệt hại thì vẫn đƣợc coi là tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội. Sau khi giành đƣợc độc lập, đất nƣớc ta có sự chuyển mình lớn về mọi mặt, kéo theo đó là tình hình trật tự xã hội ngày càng trở nên phức tạp, các tệ nạn xã hội ngày càng tinh vi và trở thành vấn đề nóng bỏng. Trƣớc thực trạng trên và để đáp ứng công tác đấu tranh phòng chống tội phạm, BLHS đầu tiên của nƣớc ta năm 1985 đã quy định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là một chế định riêng tại Điều 16, theo đó tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc hiểu là: “Tự mình không thực hiện tội phạm đến cùng, tuy không có gì ngăn cản” và đã đƣợc Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hƣớng dẫn áp dụng thống nhất trong Nghị quyết số 02-88/HĐTP ngày 05/01/1988 và Nghị quyết số 01-89/HĐTP ngày 19/04/1989. Đến lần pháp điển hóa lần thứ hai Luật hình sự, Bộ luật hình sự năm 1999, chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc quy định tại Điều 19 và về cơ bản không có gì thay đổi so với quy định trƣớc đây trong Bộ luật hình sự năm 1985. 2
9. Việc quy định chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội trong BLHS đã góp phần đƣa chế định này lên ngang tầm với ý nghĩa của nó, đồng thời tạo nên sự thống nhất chung về chế định này ở cả phƣơng diện lý luận và thực tiễn áp dụng. Luật thực định của chúng ta mới chỉ quy định có một trƣờng hợp tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội duy nhất đó là trƣờng hợp của ngƣời thực hành, còn các dạng đồng phạm khác mới chỉ đƣợc hƣớng dẫn trong Nghị quyết số 01 ngày 19/4/1989 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao một cách chung chung, khó áp dụng. Mặt khác, trong thực tiễn các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng chế định này còn hạn chế, máy móc. Nói tóm lại, chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội có ý nghĩa quan trọng trong chính sách hình sự nƣớc ta. Thế nhƣng, chế định này chƣa đƣợc nghiên cứu đầy đủ, sâu sắc về mặt lý luận; quy định của pháp luật còn những bất cập và thực tiễn cũng còn chƣa thống nhất. Vì vậy, chúng tôi chọn Đề tài “Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội theo luật hình sự Việt Nam” làm luận văn thac̣ si ̃ luâṭ hoc̣ . 2. Phạm vi nghiên cứu Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội trong luật hình sự Việt Nam là chế định có mối quan hệ sâu rộng tới các chế định khác đƣợc quy định trong BLHS. Trong luận văn này tác giả tập trung nghiên cứu: Khái niệm, đặc điểm, lịch sử hình thành và phát triển của chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội; nghiên cứu các quy phạm của chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội trong BLHS một số nƣớc trên thế giới ; nghiên cứu các dấu hiêụ và những điều kiện của tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội cũng nhƣ TNHS của ngƣời tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội. Kết hơp̣ vớ i viêc̣ nghiên cƣ́ u đánh giá tình hình áp duṇ g các quy điṇ h đó trong thƣc̣ tiêñ và nhƣ̃ng nguyên nhân tồn taị , hạn chế để kiến nghị những giải pháp hoàn thiện luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng nhƣ̃ng quy điṇ h đó trong thƣc̣ tiêñ . 3
10. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu của Luận văn là trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lý luận về tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội , phân tích các quy điṇ h của pháp luật hình sự Việt Nam và xem xét đánh giá việc áp dụng chế định này trên thực tiễn để đƣa ra nhƣ̃ng giải pháp nhằm hoàn thiêṇ chế định này cũng nhƣ nâng cao hiệu quả áp dụng trên thực tế. - Để đạt đƣợc mục đích trên, nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra là: + Nghiên cứu những vấn đề lý luận về tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội; + Phân tích các quy điṇ h của pháp luâṭ hình sự Viêṭ Nam về tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội; + Xem xét đánh giá việc thực tiễn áp dụng chế định này và những bất cập, vƣớng mắc; + Đƣa ra nhƣ̃ng giải pháp hoàn thiện chế định này cũng nhƣ nâng cao hiệu quả áp dụng trên thực tế. 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở phƣơng pháp luận chủ nghĩa duy vật biện chứng, phƣơng pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử của triết học Mac-Lênin, chúng tôi sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu khoa học nhƣ: phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, phƣơng pháp lịch sử và tiếp cận thực tiễn để giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra. 5. Kết cấu của Luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luâṇ và phu ̣ lục, Luâṇ văn đƣơc̣ thể hiêṇ trong ba chƣơng nhƣ sau: Chương 1: Một số vấn đề chung về tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội. Chương 2: Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội theo BLHS và thực tiễn áp dụng. Chương 3: Hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội. 4
11. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TỰ Ý NỬA CHỪNG CHẤM DỨT VIỆC PHẠM TỘI 1.1. Khái niệm và các đặc điểm của tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 1.1.1. Khái niệm của tự ý nửa chừng chấm dứ t viêc̣ phaṃ tôị Chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là một trong các chế định nhân đạo của luật hình sự Việt Nam. Nó thể hiện chính sách hình sự của Nhà nƣớc là: “khoan hồng đối với người tự thú, thành khẩn khai báo, tố giác người đồng phạm, lập công chuộc tội, ăn năn hối cải, tự nguyện sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại gây ra” [19 , Điều 3]. Đồng thời, chế định này cũng khuyến khích những ngƣời đang chuẩn bị phạm tội hoặc đã bắt tay vào việc thực hiện tội phạm dừng hành vi phạm tội càng sớm càng tốt, từ đó loại bỏ hoặc hạn chế những hậu quả nguy hiểm cho xã hội. Với ý nghĩa quan trọng nhƣ vậy, chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc pháp luật hình sự ghi nhận từ rất sớm. Chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội lần đầu tiên đƣợc quy định trong pháp lệnh Trừng trị các tội phản cách mạng ngày 30/10/1967. Điều 20 Pháp lệnh này quy định: “ có âm mưu phạm tội nhưng đã tự nguyện không thực hiện tội phạm ” [29]. Ở đây tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc gọi là tự nguyện không thực hiện âm mƣu phạm tội. Tại bản tổng kết số 452 - HS2 ngày 10/08/1970 về thực tiễn xét xử loại tội giết ngƣời Tòa án nhân dân tối cao đã hƣớng dẫn: Trƣờng hợp mặc dù đã rõ ràng can phạm có ý định giết ngƣời hoặc khi không xác định đƣợc rõ ràng ý thức của mình nhƣng nếu đƣợc nửa chừng hành động can phạm thấy nạn nhân đã bị thƣơng 5
12. tích, chủ động tự mình chấm dứt tấn công, tuy biết rằng còn có thể hành động, chỉ nên định là tội cố ý gây thƣơng tích, không nên định là tội giết ngƣời chƣa đạt [23]. Theo bản tổng kết trên thì tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là trƣờng hợp can phạm đã tấn công, gây ra thƣơng tích cho nạn nhân nhƣng đã chủ động chấm dứt hành vi đó. Sự chấm dứt trên hoàn toàn do ý thức chủ quan của can phạm, mặc dù biết “còn có thể hành động” tiếp. Động cơ thúc đẩy can phạm có quyết định chấm dứt việc phạm tội theo bản tổng kết này là “thấy nạn nhân đã bị thương tích”, tức là có thể can phạm thấy thƣơng nạn nhân hoặc khi thấy nạn nhân bị thƣơng nên đã sợ hãi, sợ bị pháp luật trừng trị Từ sự phân tích ở trên ta thấy rằng: Ngƣời có ý định giết ngƣời và đang thực hiện ý định đó nhƣng đã chủ động chấm dứt hành động một cách dứt khoát dù biết rằng vẫn có thể tiếp tục thực hiện hành vi phạm tội thì sẽ đƣợc miễn trách nhiệm hình sự về tội giết ngƣời mà không đòi hỏi động cơ dừng lại phải là ăn năn hối cải. Tại bản báo cáo tổng kết thực tiễn vận dụng các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trong công tác xét xử về hình sự năm 1976 cũng có quy định: Có trƣờng hợp ngăn chặn hậu quả thiệt hại của một tội đã bắt đầu nhƣng chƣa kết thúc tức là trƣờng hợp tự nguyện nửa chừng chấm dứt tội phạm. Nhiều Tòa án đã giải quyết đúng đắn trƣờng hợp này, không xử ngƣời có hành vi phạm tội mà họ đã đình chỉ thực hiện mà chỉ xét TNHS của họ đối với hậu quả thực tế mà họ đã gây ra [25]. Theo bản tổng kết trên thì tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là trƣờng hợp một ngƣời đã bắt tay vào việc thực hiện tội phạm, đã gây ra hậu quả nhất định nhƣng đã ngăn chặn đƣợc hậu quả thiệt hại trƣớc khi tội phạm kết thúc. Ở đây thời điểm đƣợc coi là “tự nguyện nửa chừng chấm dứt tội 6
13. phạm” là thời điểm tội phạm chƣa kết thúc chứ không phải là phạm tội chƣa đạt chƣa hoàn thành. Nhƣ vậy, trong các văn bản này chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc quy định tản mạn trong các văn bản pháp quy, chƣa đƣợc quy định một cách tập trung thống nhất. Mỗi văn bản chỉ quy định cho từng trƣờng hợp phạm tội riêng biệt mà chƣa có quy định chung cho tất cả các loại tội, dẫn đến gây khó khăn cho việc áp dụng trong thực tiễn. Mặt khác, các văn bản này cũng chƣa có sự nhất quán trong việc sử dụng thuật ngữ. Cụ thể là: Tại Điều 20 Pháp lệnh Trừng trị các tội phản cách mạng năm 1967 gọi là “tự nguyện”, tại bản tổng kết số 452 – HS2 năm 1970 gọi là “tự mình chấm dứt” và tại bản tổng kết thì gọi là “đình chỉ”. Điều này cho thấy mỗi thuật ngữ trên mới chỉ thể hiện đƣợc một phần bản chất của chế định này. Vì vậy, đòi hỏi phải tìm ra một thuật ngữ mang tính khái quát hơn, thể hiện đƣợc đầy đủ bản chất của chế định. Tuy nhiên qua mỗi lần pháp điển thì khái niệm “tự ý nửa chừng” ngày càng đƣợc thể hiện rõ ràng và đầy đủ hơn. Riêng tại bản tổng kết năm 1976 thì thời điểm đƣợc coi là tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là muộn hơn so với BLHS. Nó thừa nhận cả trƣờng hợp ngƣời phạm tội đã thực hiện hết các hành vi cần thiết, đã gây ra hậu quả thiệt hại, nhƣng lại kịp thời ngăn chặn đƣợc thiệt hại thì vẫn đƣợc coi là tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội. Sau khi giành đƣợc độc lập, đất nƣớc ta có sự chuyển mình lớn về mọi mặt, kéo theo đó là tình hình trật tự xã hội ngày càng trở nên phức tạp, các tệ nạn xã hội ngày càng tinh vi và trở thành vấn đề nóng bỏng. Trƣớc thực trạng trên và để đáp ứng công tác đấu tranh phòng chống tội phạm, BLHS đầu tiên của nƣớc ta BLHS năm 1985 đã quy định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là một chế định riêng tại Điều 16, theo đó tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc hiểu là: “Tự mình không thực hiện tội phạm đến cùng, tuy không có gì ngăn cản” và trong quá trình áp dụng nó đã đƣợc Hội đồng Thẩm 7
14. phán Tòa án nhân dân tối cao hƣớng dẫn bổ sung để áp dụng thống nhất một số quy định của Bộ luật hình sự trong Nghị quyết số 02-86/HĐTP ngày 05/01/1986 và Nghị quyết số 01-89/HĐTP ngày 19/04/1989. Đến lần pháp điển hóa lần thứ hai, Bộ luật hình sự năm 1999 đƣợc sửa đổi, bổ sung năm 2009, chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc quy định tại Điều 19 của Bộ luật và về cơ bản nó không có gì thay đổi so với quy định trong Bộ luật hình sự năm 1985. Việc quy định chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội trong BLHS đã góp phần đƣa chế định này lên ngang tầm với ý nghĩa của nó, đồng thời tạo nên sự thống nhất chung về chế định này cả ở phƣơng diện lý luận và thực tiễn áp dụng. Khi chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc quy định trong BLHS thì những vấn đề nêu trên đã phần nào đƣợc giải quyết. Về vấn đề này tác giả Kim Dung đánh giá: Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là một khái niệm pháp lý mà trƣớc đây chúng ta quen gọi là “tự nguyện đình chỉ”, đó là cách gọi tắt chứ bản thân nó chƣa phản ánh cái gì cả. Đáng ra phải gọi là “tự ý đình chỉ việc thực hiện tội phạm”, nhƣng việc gọi nhƣ vậy vẫn chƣa rõ ràng, chƣa nói lên đƣợc can phạm tự ý đình chỉ ở giai đoạn phạm tội nào. Vì vậy Bộ luật hình sự nêu khái niệm “tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội” là hoàn toàn chính xác và đầy đủ [9, tr.26-27]. Bên cạnh đó khái niệm tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội trong khoa học luật hình sự còn có nhiều quan điểm khác nhau. Theo các tác giả Nguyễn Ngọc Điệp, Vũ Mạnh Thông thì “Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là sự tự kiềm chế của một người để không thực hiện đến cùng hành vi phạm tội mà họ đã bắt đầu mặc dù họ biết là có khả năng làm việc đó và không có gì ngăn cản họ” [10, tr.2]. 8
15. Theo giáo trình Luật hình sự Việt Nam tập I trƣờng đại học Luật Hà Nội năm 2010: “Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là tự mình không thực hiện tiếp tội phạm khi tội phạm chưa hoàn thành, tuy không có gì ngăn cản” [12, tr.171]. Theo tác giả Trịnh Tiến Việt thì: Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là một trong các chế định nhân đạo của luật hình sự Việt Nam, có ý nghĩa nhằm động viên, khuyến khích ngƣời phạm tội từ bỏ dứt khoát và vĩnh viễn ý định thực hiện tội phạm đến cùng của mình, qua đó hạn chế những thiệt hại (hậu quả) nguy hiểm có thể gây ra cho các quan hệ xã hội [30, tr.124]. Theo tác giả Lê Cảm: “Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là khi người phạm tội mặc dù có đầy đủ điều kiện khách quan để thực hiện tội phạm đến cùng, nhưng đã tự mình đình chỉ hành vi chuẩn bị phạm tội hoặc hành vi cố ý để thực hiện tội phạm tuy không có gì ngăn cản” [6, tr.122]. Nghiên cứu các quan điểm trên về khái niệm tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội chúng tôi thấy tuy các quan điểm này có sự khác nhau nhất định nhƣng chúng đều thể hiện đƣợc bản chất của chế định là: các điều kiện chủ quan và khách quan là ngƣời phạm tội đã tự nguyện chấm dứt hành vi phạm tội theo ý chí chủ quan của mình mặc dù điều kiện khách quan không có gì cản trở, thời điểm chấm dứt hành vi phạm tội là ở giai đoạn chuẩn bị phạm tội hoặc ở giai đoạn phạm tội chƣa đạt chƣa hoàn thành. Khi xem xét khái niệm tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội theo Điều 19 BLHS thì cần phải phân biệt cụm từ “không thực hiện tội phạm đến cùng” với cụm từ “không thực hiện được tội phạm đến cùng” quy định tại Điều 18 BLHS về phạm tội chƣa đạt. Theo Điều 19 BLHS thì một ngƣời đang thực hiện hành vi chuẩn bị phạm tội hoặc đang thực hiện các hành vi khách quan trong cấu thành tội 9
16. phạm đã chủ động chấm dứt hành vi phạm tội của mình, mặc dù biết thực tế khách quan không có sự cản trở nào. Nhƣ vậy, “không thực hiện tội phạm đến cùng” trong trƣờng hợp này chỉ thời điểm chấm dứt hành vi phạm tội là giai đoạn chuẩn bị phạm tội hoặc phạm tội chƣa đạt chƣa hoàn thành. Khác với cách quy định trên Điều 18 BLHS quy định trƣờng hợp một ngƣời đã bắt tay vào việc thực hiện tội phạm nhƣng không thực hiện đƣợc tội phạm đến cùng là do nguyên nhân khách quan ngoài ý muốn. Khoa học luật hình sự phân chia phạm tội chƣa đạt thành hai trƣờng hợp: phạm tội chƣa đạt chƣa hoàn thành và phạm tội chƣa đạt đã hoàn thành. Vậy không thực hiện tội phạm đến cùng ở hai Điều 18 và 19 BLHS khác nhau ở chỗ: về thời điểm chấm dứt việc phạm tội tại Điều 18 là muộn hơn, ngƣời phạm tội có thể đã thực hiện đầy đủ các hành vi cho là cần thết để gây ra hậu quả, nhƣng vì nguyên nhân khách quan hậu quả đó đã không xảy ra (tội phạm chƣa đạt đã hoàn thành), còn tại Điều 19 BLHS thì thời điểm muộn nhất để ngƣời phạm tội đƣợc coi là tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là thời điển tội phạm chƣa đạt chƣa hoàn thành và việc phạm tội dừng lại là do ý muốn chủ quan của ngƣời phạm tội chứ không phải là do nguyên nhân khách quan. Việc phân biệt cụm từ trên có ý nghĩa lớn trong thực tiễn áp dụng TNHS đối với ngƣời đã thực hiện hành vi phạm tội. Ngoài ra, chúng ta cũng cần phải lƣu ý tới cụm từ “tuy không có gì ngăn cản”. Cụm từ này đƣợc các nhà khoa học sử dụng nhiều trong các khái niệm tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội. Để làm rõ ý chí tự nguyện không thực hiện hành vi phạm tội đến cùng của ngƣời phạm tội. Về vấn đề này có quan điểm cho rằng nên thay cụm từ trên bằng cụm từ “mặc dù họ ý thức được khả năng thực hiện được tội phạm đến cùng”, bởi họ cho rằng: việc sử dụng cụm từ “tuy không có gì ngăn cản” là không chính xác và không đúng với bản chất của chế định này. Vì đây là chế định tự ý nửa chừng chấm 10
17. dứt việc phạm tội, việc xem xét chủ thể có thực sự tự ý hay không, chúng ta không chỉ căn cứ vào thực tế khách quan để đánh giá, mà phải xem xét thực tế khách quan đó có đƣợc chủ thể nhận thức hay không, trở ngại khách quan chỉ tác động đến quyết tâm thực hiện tội phạm đến cùng của một ngƣời khi họ nhận thức đƣợc điều đó [15, tr.11]. Chúng tôi đồng tình với quan điểm trên, vì việc dừng lại không thực hiện tiếp tội phạm hoàn toàn xuất phát từ ý chí chủ quan của ngƣời phạm tội, để đƣa ra đƣợc quyết định này chủ thể phải dựa vào nhận thức và đánh giá của mình về thực tại khách quan có trở ngại hay không. Do vậy, khi xác định ngƣời phạm tội có đƣợc coi là tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội hay không chúng ta phải xem họ có nhận thức đƣợc rằng thực tại khách quan không có gì ngăn cản; chứ không phải xác định xem thực tại khách quan không có gì ngăn cản việc tiếp tục thực hiện tội phạm (Vấn đề này sẽ đƣợc phân tích rõ hơn ở Chƣơng 2). Trƣớc mắt, để đáp ứng kịp thời công tác đấu tranh và phòng ngừa tội phạm, cơ quan có thẩm quyền cần hƣớng dẫn cụ thể vấn đề này nói riêng và chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội nói chung. 1.1.2. Môṭ số đăc̣ điểm của chế điṇ h tư ̣ ý nử a chừ ng chấm dứ t viêc̣ phạm tội Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là một chế định nhân đạo của pháp luật hình sự Việt Nam, thể hiện sự tự nguyện dứt khoát của một ngƣời không thực hiện ý định hoặc hành vi phạm tội của mình đến cùng mặc dù họ có khả năng thực hiện và điều kiện khách quan không có gì ngăn cản. Theo đó, các đặc điểm cơ bản của tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội bao gồm: Thứ nhất, chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là một chế định nhân đạo trong BLHS Việt Nam. Bản chất nhân đạo thể hiện ở chỗ tạo cho ngƣời đang chuẩn bị phạm tội hoặc đã bắt đầu thực hiện tội phạm một cơ hội. Nếu ngƣời này thực sự tự nguyện từ bỏ ý định phạm tội một cách dứt 11
18. khoát thì sẽ đƣợc hƣởng sự khoan hồng của Nhà nƣớc, đƣợc miễn TNHS về tội định phạm. Nếu hành vi của họ gây ra một hậu quả nhất định và cấu thành một tội phạm khác thì họ chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự đối với tội phạm ấy. Từ đó, góp phần hạn chế những thiệt hại cho xã hội và chế định này cũng là một biện pháp pháp lý hữu hiệu để đấu tranh phòng chống tội phạm. Thứ hai, chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là một chế định miễn TNHS đặc biệt. Bên cạnh chế định này trong BLHS còn quy định các trƣờng hợp miễn trách nhiệm hình sự khác, đó là trƣờng hợp miễn trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 25; miễn TNHS đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội tại khoản 2 Điều 60, và một số trƣờng hợp miễn TNHS đƣợc quy định ở phần các tội phạm: Khoản 3 Điều 80, quy định miễn TNHS cho ngƣời phạm tội gián điệp; đoạn 2 khoản 6 Điều 289, quy định miễn TNHS cho ngƣời đƣa hối lộ; khoản 6 Điều 290, quy định miễn TNHS cho ngƣời phạm tội môi giới hối lộ; khoản 3 Điều 314, quy định miễn TNHS cho ngƣời phạm tội không tố giác tội phạm. Sự đặc biệt của trƣờng hợp miễn TNHS trong chế định này thể hiện ở chỗ: Về điều kiện miễn TNHS: ngƣời tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc miễn TNHS khi họ tự nguyện chấm dứt hành vi phạm tội của mình một cách dứt khoát ở giai đoạn chuẩn bị phạm tội hoặc phạm tội chƣa đạt chƣa hoàn thành (chƣa thực hiện tội phạm đến cùng). Còn các trƣờng hợp miễn TNHS khác tội phạm có thể đã hoàn thành và nguyên nhân đƣợc miễn TNHS thƣờng là nguyên nhân khách quan ngoài ý muốn (Điều 25, do chuyển biến của tình hình). Mặc dù có một số trƣờng hợp ngƣời phạm tội đƣợc miễn TNHS xuất phát từ ý chí chủ quan của họ nhƣng đó là sự ăn năn hối cải thực sự, trong khi đó chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội lại không đòi hỏi điều này. Chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội chỉ áp dụng đối với 12
19. ngƣời phạm tội với lỗi cố ý, còn các trƣờng hợp khác có thể áp dụng với cả tội phạm với lỗi vô ý. Ngoài ra, ngƣời phạm tội không đƣợc miễn toàn bộ TNHS, họ chỉ đƣợc miễn TNHS về tội định phạm, nếu hành vi của họ thực tế có đầy đủ dấu hiệu cấu thành tội phạm khác thì họ vẫn phải chịu TNHS về tội phạm đó. Điều này không đặt ra đối với các trƣờng hợp miễn TNHS khác. 1.1.3. Ý nghĩa của chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội Việc quy định chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội có ý nghĩa quan trọng trong khoa học lập pháp, thực tiễn xét xử, đặc biệt là đối với ngƣời phạm tội, đối với Nhà nƣớc và xã hội. Cụ thể là: Đối với khoa học lập pháp: đây đƣợc coi là một bƣớc tiến lớn trong khoa học lập pháp của nƣớc ta. Nó góp phần vào việc hoàn thiện khoa học pháp lý nói chung, khoa học pháp luật hình sự nói riêng. Bên cạnh đó còn khẳng định rằng trình độ lập pháp của nƣớc ta đã đƣợc nâng lên đáng kể. Từ đó rút ngắn khoảng cách với trình độ lập pháp của thế giới. Đối với thực tiễn xét xử: việc quy định chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội trong BLHS có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử. Nó đã giải quyết đƣợc bài toán thiếu cơ sở pháp lý trong việc xác định TNHS cho ngƣời phạm tội khi họ đã tự nguyện không tiếp tục thực hiện tội phạm dù không có gì ngăn cản. Đồng thời, nó còn tạo nên sự đồng bộ và nhất quán trong việc áp dụng chế định này của hệ thống Tòa án. Đối với ngƣời phạm tội: Chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đƣợc quy định trong BLHS đã tạo ra cơ sở pháp lý vững chắc cho ngƣời đang chuẩn bị phạm tội hoặc đã bắt tay vào thực hiện tội phạm tự nguyện chấm dứt việc phạm tội để hƣởng chính sách khoan hồng của Nhà nƣớc. Trƣớc đây, khi ngƣời phạm tội lỡ thực hiện hành vi phạm tội thì mang theo tâm lý chân“ đã nhúng chàm”, hoặc “đâm lao thì phải theo lao”. Nay tâm lý này đã đƣợc xóa bỏ, họ “vẫn có khả năng lựa chọn cách xử sự của riêng 13
20. mình: một là tiếp tục thực hiện tội phạm đến cùng thì có thể sẽ phải chịu trách nhiệm hình sự và hai là tự mình chấm dứt việc phạm tội thì sẽ được hưởng lượng khoan hồng, không phải chịu trách nhiệm hình sự” [14, tr.23]. Đối với Nhà nƣớc và xã hội: Chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội thể hiện rõ nét chính sách hình sự nhân đạo của Đảng và Nhà nƣớc ta, phù hợp với mục đích, nhiệm vụ của luật hình sự, đặc biệt là mục đích của hình phạt: “không chỉ nhằm trừng trị người phạm tội mà còn giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội” [19, Điều 27]. Đối với ngƣời phạm tội đã ăn năn hối cải, hoặc thấy họ không còn nguy hiểm cho xã hội nữa thì không cần áp dụng TNHS đối với họ. Đối với xã hội, chế định này là một biện pháp pháp lý nhằm hạn chế những thiệt hại có thể gây ra cho các quan hệ xã hội. Từ đó góp phần vào sự tiến bộ của xã hội. 1.2. Một số quy định tương ứng trong luật hình sự của một số nước trên thế giới Pháp luật hình sự của các nƣớc cũng đều có các quy định tƣơng ứng về chế định tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội và đều ghi nhận nó trong chƣơng quy định về các giai đoạn thực hiện tội phạm, hoặc đƣợc ghi nhận thành một điều luật ngay sau điều luật về chuẩn bị phạm tội, phạm tội chƣa đạt. Dƣới đây là quy định của chế định này trong luật hình sự một số nƣớc tiêu biểu: Tại Điều 32 BLHS Liên Bang Nga năm 1996 quy định về trƣờng hợp: Tự đình chỉ tội phạm nhƣ sau: Tự đình chỉ tội phạm là chấm dứt việc chuẩn bị phạm tội hoặc chấm dứt hành động (không hành động), trực tiếp nhằm thực hiện tội phạm, nếu ngƣời tự đình chỉ tội phạm ý thức đƣợc khả năng thực hiện tội phạm đến cùng [2, tr.59]. Nhƣ vậy, theo quy định này thì tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội 14
21. đƣợc gọi là tự đình chỉ tội phạm và khái niệm đƣợc quy định khá cụ thể, đó là trƣờng hợp một ngƣời ý thức đƣợc khả năng thực hiện tội phạm đến cùng nhƣng đã tự chấm dứt việc chuẩn bị phạm tội hặc chấm dứt hành động (không hành động) trực tiếp nhằm thực hiện tội phạm. Đây là một khái niệm khoa học và hoàn chỉnh, thể hiện rõ đƣợc bản chất đây là trƣờng hợp phải căn cứ vào ý chí của ngƣời thực hiện hành vi phạm tội, luật hình sự của Nga không quy định việc khách quan có gì ngăn cản hay không mà quy định rõ là chủ thể có nhận thức đƣợc khả năng thực hiện tội phạm đến cùng hay không? Theo chúng tôi quy định nhƣ vậy là khoa học và hợp lý hơn cả, vì bản chất của trƣờng hợp tự ý nửa chừng là chúng ta phải các định rõ ý chỉ của chủ thể, việc chủ thể có nhận thức đƣợc trở ngại khách quan hay không là điều quan trọng chứ không chỉ là việc có khó khăn khách quan ngăn cản hay không? Thực tế có trƣờng hợp mặc dù có trở ngại khách quan ngăn cản nhƣng ngƣời phạm tội không nhận thức đƣợc hoặc mặc dù không có trở ngại nhƣng chủ thể lại tƣởng là có trở ngại và đã không tiếp tục thực hiện hành vi phạm tội. Đây là điểm hợp lý mà chúng ta cũng cần phải ghi nhận. Điều 43 BLHS Nhật Bản quy định về phạm tội chƣa đạt; tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội nhƣ sau: “Đối với người đã bắt tay thực hiện tội phạm nhưng không thực hiện tội phạm đến cùng thì có thể được giảm nhẹ hình phạt, đối với người tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội thì giảm nhẹ hoặc miễn trừ hình phạt”. [1, tr.16]. Theo quy định này thì khái niệm tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm đƣợc ghi nhận thông qua quy định về trƣờng hợp phạm tội chƣa đạt, nên chúng ta cũng có thể hiểu đây là trƣờng hợp phạm tội chƣa đạt nhƣng do tự ý của chủ thể. Tại Điều 3 chƣơng 23 BLHS Thụy Điển cũng quy định rõ: “Hình phạt đối với hành vi chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt và đồng phạm không áp dụng đối với người không tiếp tục thực hiện tội phạm hoặc đã tự nguyện ngăn 15