Luận văn Trợ giúp pháp lý từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình

Nội dung text: Luận văn Trợ giúp pháp lý từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGÔ THỊ LÝ TRỢ GIÚP PHÁP LÝ TỪ THỰC TIỄN TỈNH NINH BÌNH Chuyên ngành: Luật hiến pháp và Luật hành chính Mã số : 60. 38. 01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS VŨ THƯ HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN NGÔ THỊ LÝ
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ TRỢ GIÚP PHÁP LÝ 9 1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của trợ giúp pháp lý 9 1.2. Tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý 15 1.3. Các yếu tố tác động đến hiệu quả trợ giúp pháp lý 26 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG TRỢ GIÚP PHÁP LÝ Ở TỈNH NINH BÌNH 30 2.1. Các yếu tố đặc thù của tỉnh Ninh Bình ảnh hưởng đến công tác trợ giúp pháp lý ở tỉnh Ninh Bình 30 2.2. Các quy định của pháp luật về trợ giúp pháp lý 32 2.3. Thực trạng tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý ở tỉnh Ninh Bình (từ khi có Luật trợ giúp pháp lý năm 2007 đến nay) 35 Chương 3:CÁC GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HIỆU QUẢ TRỢ GIÚP PHÁP LÝ TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY 55 3.1. Nhu cầu cần tăng cường hiệu quả trợ giúp pháp lý 55 3.2. Các quan điểm tăng cường hiệu quả trợ giúp pháp lý 57 3.3. Các giải pháp tăng cường trợ giúp pháp lý 62 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 73 PHỤ LỤC 79
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CHXHCNVN Cộng hòa xã hội chủ nghĩa việt nam CLBTGPL Câu lạc bộ trợ giúp pháp lý CTV Cộng tác viên CTVTGPL Cộng tác viên trợ giúp pháp lý NXB Nhà xuất bản TGPL Trợ giúp pháp lý Tr Trang TTTGPL Trung tâm trợ giúp pháp lý UBND Ủy ban nhân dân
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kể từ năm 1986, Việt Nam chính thức tiến hành sự nghiệp đổi mới toàn diện đất nước. Cùng với việc đẩy mạnh cải cách kinh tế, đổi mới hệ thống chính trị, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân, Nhà nước Việt Nam đã thông qua Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xóa đói giảm nghèo (Chiến lược xóa đói giảm nghèo), trong đó có chính sách Trợ giúp pháp lý (TGPL) cho người nghèo và đối tượng chính sách. Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương “thực hiện tốt dân chủ xã hội chủ nghĩa, phát huy đầy đủ quyền làm chủ của nhân dân, vì mục tiêu dân giầu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh” [ 33]. Để góp phần thực hiện các mục tiêu trên, Đảng và Nhà nước ta đã quan tâm chỉ đạo “cần phải mở rộng loại hình tư vấn pháp luật phổ thông, đáp ứng nhu cầu rộng rãi, đa dạng của các tầng lớp nhân dân cần nghiên cứu lập hệ thống dịch vụ tư vấn pháp luật không lấy tiền để hướng dẫn nhân dân sống và làm việc theo pháp luật” [30 ]. Do đó, việc thành lập tổ chức TGPL miễn phí cho người nghèo, người có công với cách mạng và các đối tượng có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn ở Việt Nam xuất phát từ chủ trương xóa đói, giảm nghèo, đề ơn đáp nghĩa, bảo đảm công bằng xã hội. Trong điều kiện xây dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, có mặt tích cực là thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển nhưng bên cạnh đó cũng có mặt tiêu cực là làm gia tăng sự phân hóa giàu nghèo giữa các tầng lớp dân cư, các vùng lãnh thổ và các nhóm xã hội, khoảng cách giàu nghèo về kinh tế tất yếu dẫn đến sự bất bình đẳng trong việc tiếp cận với các điều kiện giáo dục, y tế, văn hóa và đặc biệt trong việc tiếp cận với dịch vụ pháp lý. Người nghèo thường không có điều kiện về kinh tế để tiếp cận với các loại dịch vụ pháp lý có thu phí, nên trong nhiều trường hợp không được tư vấn pháp luật hoặc không mời được luật sư bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình khi có vướng mắc pháp 1
6. luật. Mặt khác trong điều kiện hệ thống pháp luật nước ta đang trong quá trình phát triển và hoàn thiện, số lượng văn bản ngày càng nhiều, tính ổn định không cao, thường xuyên sửa đổi, bổ sung, nên việc tiếp cận pháp luật không phải dễ dàng. Tổ chức TGPL của Nhà nước ra đời đã tạo cơ chế cần thiết để người nghèo, người có công với cách mạng và đối tượng có hoàn cảnh kinh tế khó khăn khác có điều kiện tiếp cận với dịch vụ TGPL miễn phí. Thực hiện các quan điểm nêu trên, ngày 06/9/1997, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 734/TTg về việc thành lập tổ chức TGPL cho người nghèo và đối tượng chính sách. Theo đó, hệ thống tổ chức TGPL đã được thành lập từ Trung ương đến địa phương, bao gồm Cục TGPL thuộc Bộ Tư pháp và Trung tâm TGPL trực thuộc Sở Tư pháp ở các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương. Trong những năm qua, các tổ chức TGPL đã đóng vai trò quan trọng trong việc đáp ứng nhu cầu giúp đỡ pháp lý của người nghèo, đối tượng chính sách và đồng bào dân tộc thiểu số; đồng thời, trở thành một bộ phận không thể thiếu trong đời sống pháp luật của xã hội. Hoạt động của các tổ chức TGPL đã góp phần thực hiện chủ trương xoá đói, giảm nghèo, đền ơn, đáp nghĩa, góp phần bảo đảm công bằng xã hội của Đảng và Nhà nước; giúp các cơ quan tiến hành tố tụng và các cơ quan nhà nước khác giải quyết các vụ việc một cách khách quan, chính xác, đúng pháp luật, giải toả những vướng mắc pháp luật của nhân dân, giữ gìn ổn định tình hình chính trị, trật tự, an toàn xã hội, tăng cường pháp chế XHCN; trong nhiều trường hợp đã giúp các cơ quan Nhà nước xem xét lại những bất cập trong giải quyết vụ việc của người dân; từ đó, có những tác động tích cực đến đời sống pháp luật, vai trò của pháp luật được phát huy, thực sự là công cụ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, góp phần quan trọng vào sự nghiệp cải cách hành chính, cải cách tư pháp và xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN. Với ý nghĩa là một chính sách giảm nghèo về pháp luật, TGPL được coi là bộ phận cấu thành của chính sách giảm nghèo. Cùng với sự quan tâm của 2
7. Đảng, Nhà nước về chính sách giảm nghèo nói chung, chính sách TGPL càng được quan tâm: Nghị quyết số 15-NQ/TW ngày 01/06/2012 Hội nghị lần thứ V Ban chấp hành Trung ương khóa XI về một số chính sách xã hội giai đoạn 2012 - 2020 xác định: “Nghiên cứu sửa đổi, bổ sung chính sách hỗ trợ cận nghèo để giảm nghèo bền vững” và “Nâng cao hiệu quả công tác trợ giúp xã hội, tiếp tục mở rộng đối tượng thụ hưởng với hình thức hỗ trợ thích hợp” [2]. Bên cạnh những kết quả đã đạt được, từ thực tiễn tổ chức và hoạt động TGPL nói chung, hoạt động TGPL cho người nghèo và đối tượng chính sách của Trung tâm TGPL nhà nước tỉnh Ninh Bình nói riêng vẫn còn bộc lộ những khó khăn, hạn chế, yếu kém làm ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động TGPL. Nghiên cứu thực trạng tổ chức và hoạt động ở các Trung tâm TGPL là điều quan tâm hàng đầu của Cục TGPL, từ đó giúp cho Cục TGPL chỉ đạo, điều chỉnh hợp lý hoạt động TGPL. Ở mỗi tỉnh có một đặc thù khác nhau do đó tổ chức và hoạt động của Trung tâm TGPL cũng có nét khác nhau, vấn đề cơ bản là đưa ra các giải pháp hợp lý, nhằm bảo đảm và nâng cao chất lượng dịch vụ TGPL, từ đó bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích phợp pháp của người được TGPL, đáp ứng yêu cầu mà Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, Chiến lược phát triển TGPL ở Việt nam đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 (Quyết định số 678/QĐ- TTg ngày 10/5/2011 của Thủ tướng Chính phủ) đã đề ra. Xuất phát phát từ những yêu cầu của việc xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam, thực hiện cải cách tư pháp, cải cách hành chính, do đó, tác giả chọn đề tài: “Trợ giúp pháp lý từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình” làm luận văn thạc sỹ luật học của mình. 3
8. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trợ giúp pháp lý là nhiệm vụ mới của Ngành Tư pháp, thể hiện sự quan tâm sâu sắc của Đảng và Nhà nước đối với người nghèo và đối tượng chính sách trên phương diện pháp luật, giúp bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho những đối tượng bị thiệt thòi trong xã hội, đánh dấu bước ngoặc vượt bậc của công cuộc xóa đói giảm nghèo ở Việt Nam; xóa đói giảm nghèo cả về vật chất và tinh thần, tạo điều kiện cho người chịu thiệt thòi trong xã hội được bình đẳng tiếp cận pháp luật, công bằng trước pháp luật. Đến nay, đã có một số đề tài nghiên cứu tiến sỹ, thạc sỹ, đề tài cấp Bộ và các bài báo, tạp chí, chuyên đề nghiên cứu làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến hoạt động TGPL cho người nghèo, người có công với cách mạng, đồng bào dân tộc thiểu số và các đối tượng khác. Xin nêu ra một số công trình nghiên cứu đáng chú ý: Đề Tài nghiên cứu cấp bộ: Đề tài “Mô hình tổ chức và hoạt động TGPL, phương hướng thực hiện trong điều kiện hiện nay” và “Luận cứ khoa học và thực tiễn xây dựng Pháp lệnh TGPL, do Viện Khoa học pháp lý- Bộ Tư pháp chủ trì thực hiện, của tác giả Tạ Thị Minh Lý. Các luận án Tiến sĩ, luận văn Thạc sĩ: - Luận án tiến sĩ "Điều chỉnh pháp luật về trợ giúp pháp lý ở Việt Nam trong điều kiện đổi mới" của tác giả Tạ Thị Minh Lý. Luận án tập trung nghiên cứu cơ sở lý luận, pháp lý của điều chỉnh pháp luật và điều chỉnh pháp luật về trợ giúp pháp lý; thực trạng điều chỉnh pháp luật về trợ giúp pháp lý và phương hướng hoàn thiện việc điều chỉnh pháp luật về trợ giúp pháp lý trong điều kiện đổi mới. - Luận án tiến sĩ “Thực hiện pháp luật đối với người nghèo trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam” của tác giả Đỗ Xuân Lân. Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận, thực tiễn về thực hiện pháp luật 4
9. đối với người nghèo, đề xuất các quan điểm và giải pháp bảo đảm thực hiện pháp luật đối với người nghèo trong Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. - Luận văn thạc sĩ "Hoàn thiện các hình thức tiếp cận pháp luật của người nghèo ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay" của tác giả Đỗ Xuân Lân. Luận văn tập trung nghiên cứu cơ sở lý luận, thực trạng các hình thức tiếp cận pháp luật của người nghèo ở Việt Nam, các giải pháp nhằm bảo đảm người nghèo ở Việt Nam luôn được tiếp cận với pháp luật. - Luận văn thạc sĩ: "Phát triển trợ giúp pháp lý ở cơ sở" của tác giả Đặng Thị Loan. Luận văn tập trung nghiên cứu cơ sở lý luận, thực tiễn về các mô hình trợ giúp pháp lý ở cơ sở và đưa ra các giải pháp để phát triển các mô hình trợ giúp pháp lý ở cơ sở. - Luận văn thạc sĩ: “Các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý” của tác giả Nguyễn Bích Ngọc. Luận văn tập trung nghiên cứu đánh giá thực trạng và hiệu quả tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý ở Việt Nam trong thời gian qua, phát hiện những hạn chế, khó khăn, vướng mắc, bất cập và nguyên nhân để có giải pháp hoàn thiện. - Luận văn: “Hoàn thiện pháp luật Trợ giúp pháp lý ở Việt Nam” của tác giả Cù Thu Anh. Luận Văn nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống về cơ sở lý luận, pháp lý và thực tiễn hệ thống TGPL ở Việt Nam. Trên cơ sở đó đưa ra quan điểm, giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật TGPL trong thời gian tới. - Luận văn thạc sỹ “Thực hiện pháp luật về trợ giúp pháp lý ở tỉnh Ninh Bình hiện nay” của tác giả Bùi Thị Thanh Tâm. Luận văn tập trung nghiên cứu thực trạng thực hiện pháp luật của Trung tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Ninh Bình từ đó đưa ra giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý. Các Hội thảo: Lấy ý kiến góp ý Dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung Nghị định 07/2007/ NĐ-CP (Cục TGPL, Bộ Tư pháp, năm 2013); Hội thảo Sơ kết 05 năm thi hành Luật TGPL (Cục TGPL, Bộ Tư pháp, năm 2011); Hội nghị tổng kết 08 năm thi hành Luật TGPL (Cục TGPL, Bộ Tư pháp, năm 5
10. 2015), Hội thảo định hướng xây dựng Luật TGPL sửa đổi (Cục TGPL, Bộ Tư pháp, năm 2015); Các chuyên đề cấp, bài viết trên Tạp chí Dân chủ và pháp luật như : Vai trò của Trợ giúp viên pháp lý trong hoạt động tố tụng, TS. Nguyễn Thị Minh, ThS. Trịnh Thị Thanh, Số tháng 6/2014 ; những nội dung cơ bản của Đề án đổi mới công tác TGPL giai đoạn 2015 -2025, Cục TGPL, Số chuyên đề Đổi mới công tác TGPL; Có thể nói, các công trình đã nghiên cứu các khía cạnh khác nhau của hoạt động TGPL. Tuy nhiên, để tăng cường và nâng cao hiểu quả TGPL của Trung tâm TGPL nhà nước tỉnh Ninh Bình, cần phải tiếp tục nghiên cứu, đánh giá, tìm ra giải pháp để nâng cao chất lượng hoạt động TGPL của Trung tâm TGPL tỉnh Ninh Bình, Vì vậy, việc nghiên cứu Đề tài “Trợ giúp pháp lý từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình ” là rất cần thiết và có ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn góp phần tìm ra giải pháp, định hướng nâng cao hiệu quả hoạt động TGPL trong thời gian tới. Qua kết quả tổ chức và hoạt động TGPL trên địa bàn tỉnh, tác giả nhận thấy bên cạnh kết quả đạt được cũng còn bộc lộ những tồn tại, hạn chế cần phải nghiên cứu để có những giải pháp khắc phục nâng cao chất lượng thực hiện TGPL ở tỉnh trong thời gian tới. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích của luận văn Luận văn tập trung làm rõ những vấn đề lý luận và thực trạng tổ chức và hoạt động Trợ giúp pháp lý ở tỉnh Ninh Bình, trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả TGPL nói chung và tại tỉnh Ninh Bình nói riêng ngày càng tốt hơn, hiệu quả cao hơn. 3.2. Nhiệm vụ của luận văn Xuất phát từ mục đích nêu trên, luận văn có nhiệm vụ nghiên cứu các nội dung sau đây: 6
11. - Làm rõ những luận cứ khoa học cơ bản về TGPL: Khái niệm, đặc điểm và vai trò của TGPL; tổ chức thực hiện TGPL, quyền được TGPL, người được TGPL; nội dung, hình thức, lĩnh vực TGPL; - Đánh giá thực trạng về hoạt động TGPL miễn phí của Trung tâm TGPL thuộc Sở Tư pháp tỉnh Ninh Bình trong những năm qua, trong đó trọng tâm nghiên cứu, xem xét đánh giá khách quan những kết quả, hiệu quả hoạt động TGPL đã đạt được và đặc biệt đi sâu vào nghiên cứu, đánh giá những tồn tại, hạn chế, bất cập của hoạt động TGPL trong những năm qua và nguyên nhân của những tồn tại hạn chế; - Từ đó đề xuất những giải pháp hữu hiệu đưa hoạt động TGPL miễn phí cho người nghèo và đối tượng chính sách nói chung và tại tỉnh Ninh Bình nói riêng ngày càng tốt hơn, hiệu quả cao hơn, qua đó góp phần thực hiện thắng lợi chủ trương xóa đói giảm nghèo về pháp luật cho người dân. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn các vấn đề xung quang hoạt động TGPL, người được TGPL là người nghèo, các đối tượng chính sách xã hội và các đối tượng khác theo quy định của pháp luật và các điều ước quốc tế mà nước CHXHCNVN là thành viên. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu các vấn đề thực tiễn TGPL trên địa bàn tỉnh Ninh Bình, kể từ thời điểm năm 2007 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn nghiên cứu trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - LêNin và tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng cộng sản Việt Nam và Nhà nước ta về con người, chính sách đối với con người, quyền con người, 7
12. quyền công dân và các vấn đề liên quan đến quyền lực và tổ chức quyền lực nhà nước trong Nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp luận của triết học Mác xít cả về chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng. Đồng thời, tác giả còn sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, lịch sử 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần làm phong phú thêm lý luận và góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả TGPL ở cả nước nói chung và ở tỉnh Ninh Bình nói riêng; - Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được dùng làm tài liệu tham khảo cho việc xây dựng làm tài liệu tham khảo trong công tác nghiên cứu và đào tạo cán bộ làm công tác TGPL. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn gồm 3 chương sau: - Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về trợ giúp pháp lý. - Chương 2. Thực trạng trợ giúp pháp lý ở tỉnh Ninh Bình. - Chương 3. Các giải pháp tăng cường hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý trong giai đoạn hiện nay. 8
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ TRỢ GIÚP PHÁP LÝ 1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của trợ giúp pháp lý 1.1.1. Khái niệm trợ giúp pháp lý Trên thế giới, hoạt động TGPL có lịch sử ra đời cách đây khoảng 500 năm và được bắt nguồn ở Anh (thế kỷ XV), Đức và Hà Lan vào những thập niên giữa kế kỷ XIX, sau đó đến Pháp, Mỹ và xuất hiện muộn hơn vào đầu thế kỷ XX, ở Úc và một số nước trong khu vực như : Singapore, Malaysia, Campuchia, Trung Quốc , ở mỗi quốc gia, quan niệm về TGPL cũng có khác nhau, phụ thuộc vào chế độ chính trị, điều kiện kinh tế - xã hội của mỗi nước. Thuật ngữ “trợ giúp pháp lý” được sử dụng phổ biến trên thế giới từ giữa thế kỷ XIX và xuất phát từ tiếng Anh là: Legala aid. Theo Từ điển Anh- Việt của tác giả Lê Khả Kế, NXB khoa học xã hội, 1997 thì “legal aid” được dịch là “trợ cấp pháp lý”. Ngoài ra, trong một số tài liệu khác dịch “legal aid” là “hỗ trợ pháp luật”, “hỗ trợ pháp lý” hoặc “hỗ trợ tư pháp”. Theo Từ điển Việt của Nhà xuất bản khoa học xã hội năm 1994, thì thuật ngữ “trợ giúp” có nghĩa là “giúp đỡ”, thuật ngữ “giúp đỡ” theo nghĩa tích cực là giúp để làm giảm bớt khó khăn, nghĩa là làm cho ai một việc gì đó hoặc cho ai cái gì đó mà người đó đang cần. Cái đang cần sự giúp đỡ ở đây là “pháp lý” theo nghĩa rộng của từ này. Theo nghĩa rộng, “trợ giúp pháp lý” được hiểu là việc thực hiện các dịch vụ pháp lý miễn phí của Nhà nước và xã hội cho người nghèo, người được hưởng chính sách ưu đãi và một số đối tượng khác do pháp luật quy định. Bằng các hoạt động tư vấn pháp luật, đại diện, bào chữa, kiến nghị giải quyết vụ việc và tham gia thực hiện phổ biến, giáo dục pháp luật nhằm bảo đảm cho 9
14. mọi công dân bình đẳng trong tiếp cận pháp luật, góp phần thực hiện công bằng xã hội. Theo nghĩa hẹp, “ trợ giúp pháp lý’’ được hiểu là việc thực hiện các dịch vụ pháp lý miễn phí của các tổ chức TGPL của Nhà nước cho người nghèo và người được hưởng chính sách ưu đãi thông qua hình thức tư vấn pháp luật, đại diện, bào chữa, kiến nghị giải quyết vụ việc và tham gia thực hiện phổ biến, giáo dục pháp luật nhằm bảo đảm cho mọi công dân bình đẳng trong tiếp cận pháp luật, góp phần thực hiện công bằng xã hội. Dưới góc độ kinh tế mang tính nhân đạo, một số nước (như Đức) quan niệm TGPL là giúp đỡ một phần hoặc toàn bộ tài chính cho những người không có khả năng thanh toán cho các chi phí về tư vấn pháp luật, đại diện hoặc bào chữa trước Tòa án. Dưới góc độ pháp lý, theo pháp luật Anh và xứ Wales thì TGPL là giúp đỡ pháp lý cho những người không có khả năng chi trả cho việc tư vấn, hỗ trợ và đại diện pháp lý. Dưới góc độ mục đích của hoạt động TGPL, người Australia cho rằng TGPL là giúp đỡ cho một người có được hoàn cảnh và điều kiện tương tự như người khác trong việc tiếp cận với pháp luật, tức là tạo ra sự công bằng khi tiếp cận với pháp luật [25]. Ở Việt Nam, thuật ngữ “legal aid” được dịch là “trợ giúp pháp lý” và thuật ngữ “trợ giúp pháp lý’’ chính thức được được sử dụng chính thức trong các văn bản pháp luật, sách báo, tạp chí và được quy định trong Quyết định số 734/TTg ngày 06/9/1997 của Thủ tướng chính phủ về việc thành lập tổ chức TGPL cho người nghèo và đối tượng chính sách. Trên cơ sở nghiên cứu những kinh nghiệm xây dựng tổ chức và hoạt động TGPL của các nước trên thế giới đã có lịch sử TGPL từ hàng trăm năm và thực tiễn hoạt động TGPL ở Việt Nam trong thời gian qua, chúng ta có thể đưa ra quan niệm chung về TGPL một cách đầy đủ, thể hiện những đặc trưng 10
15. cơ bản của nó. Theo quan niệm chung hiện nay thì TGPL được hiểu là sự giúp đỡ pháp lý miễn phí của Nhà nước và xã hội cho đối tượng khác nhau theo quy định của pháp luật để tiếp cận với dịch vụ pháp lý (tư vấn pháp luật, đại diện, bào chữa, hòa giải ), nhằm bảo đảm cho mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật và thực hiện công bằng xã hội. Luật Trợ giúp pháp lý được Quốc hội thông qua năm 2006 đưa ra khái niệm về TGPL: "trợ giúp pháp lý là việc cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho người được TGPL; giúp họ bảo về quyền, lợi ích hợp pháp của mình, nâng cao hiểu biết pháp luật, ý thức tôn trọng và chấp hành pháp luật; góp phần vào việc phổ biến, giáo dục pháp luật, bảo vệ công lý, bảo đảm công bằng xã hội, phòng ngừa, hạn chế tranh chấp và vi phạm pháp luật". Từ việc nghiên cứu các khái niệm về trợ giúp pháp lý của các nước trên thế giới và ở Việt Nam, hoạt động trợ giúp pháp lý được hiểu là: hỗ trợ và giúp đỡ pháp luật cho người được trợ giúp pháp lý hiểu biết ít hoặc ít hiểu biết về pháp luật đã được điều chỉnh bằng pháp luật để họ hiểu biết và xử sự đúng pháp luật. 1.1.2. Đặc điểm của trợ giúp pháp lý Với những phân tích về nội hàm thuật ngữ “trợ giúp pháp lý” nêu trên, quy định khái niệm TGPL theo Luật TGPL đã khái quát được bản chất, thể hiện đặc thù của TGPL ở Việt Nam nhằm phân biệt với các hoạt động nghiệp vụ pháp lý khác như sau: Thứ nhất: Đây là dịch vụ pháp lý miễn phí, đối tượng thụ hưởng dịch vụ không phải trả bất kỳ một khoản lệ phí nào, kể cả lệ phí giấy tờ khi yêu cầu TGPL và việc thuê Luật sư. Đối tượng được hưởng dịch vụ TGPL ở đây là: Người nghèo, người có công với cách mạng, người dân tộc thiểu số và những đối tượng có hoàn cảnh đặc biệt khác. Dịch vụ được cung cấp là tư vấn pháp luật, tham gia tố tụng, đại diện ngoài tố tụng, hòa giải và thực hiện những công việc liên quan đến thủ tục hành chính, khiếu nại và các hoạt động khác 11
16. theo quy định của pháp luật. Các chi phí cho hoạt động TGPL sẽ do ngân sách Nhà nước bảo đảm hoặc được huy động trong cộng đồng, sự hỗ trợ của các tổ chức nước ngoài và quốc tế thông qua các Dự án hoặc Quỹ TGPL. Tính chất miễn phí đã trở thành nguyên tắc hoạt động TGPL[25;] được quy định trong Luật TGPL đó là :“TGPL là việc cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho người được TGPL (Điều 3 Luật TGPL); nguyên tắc hoạt động “Không thu phí, lệ phí, thù lao từ người được TGPL” (Điều 4 Luật TGPL) và là một trong những hành vi bị nghiêm cấm là “Nhận, đòi hỏi bất kỳ một khoản tiền, lợi ích nào khác từ người được TGPL; sách nhiễu người được TGPL” (Điều 9 Luật TGPL)”. Tính chất này xuất phát từ quan điểm của Đảng và Nhà nước ta là thực hiện công bằng xã hội trong từng bước phát triển đất nước. Mặc dù điều kiện kinh tế của nước ta còn khó khăn nhưng Nhà nước vẫn dành khoản ngân sách nhất định để chi cho hoạt động TGPL. Bởi vì những người được xác định là người nghèo, người có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn thì trong cuộc sống, họ không đủ kinh phí để trang trải cho cái ăn, cái mặc, học hành nên không thể bắt buộc họ phải trả một phần kinh phí cho các dịch vụ pháp lý mà họ được hưởng. Đây là điểm đặc thù của TGPL ở Việt Nam và là sự nỗ lực của Đảng và Nhà nước ta trong điều kiện kinh tế đất nước còn khó khăn (ở nhiều nước trên thế giới, người được TGPL phải trả một phần chi phí hoặc phải trả chi phí khi thắng kiện trong các vụ án tranh tụng). Thứ hai: TGPL thể hiện tính chính trị - xã hội và được xác định là trách nhiệm của Nhà nước, Nhà nước giữ vai trò nòng cốt nhằm góp phần khắc phục sự bất bình đẳng trong tiếp cận với pháp luật cho người nghèo, người “yếu thế”, người không có khả năng chi trả các chi phí cho dịch vụ pháp lý có thu phí, là một loai dịch vụ công thuộc chức năng xã hội của Nhà nước, là nhiệm vụ của nhà nước. Ngoài chức năng quản lý mọi mặt của đời sống xã hội, Đảng và Nhà nước ta còn thực hiện các chức năng phục vụ, cung ứng 12
17. dịch vụ cho xã hội của mình; nhằm xóa nghèo về pháp luật, giúp người được TGPL bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, nâng cao hiểu biết pháp luật, ý thức tôn trọng và chấp hành pháp luật; góp phần vào việc phổ biến, giáo dục pháp luật, bảo vệ công lý, bảo đảm công bằng xã hội, phòng ngừa, hạn chế tranh chấp vi phạm pháp luật; qua đó, góp phần thiết lập sự ổn định chính trị, tăng cường pháp chế XHCN. Thư ba: TGPL là một dịch vụ mang đậm tính nhân văn, bởi mục tiêu hướng tới không chỉ người nghèo mà còn đối với người có công với cách mạng, người dân tộc thiểu số thường trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, người già cô đơn, người tàn tật, trẻ em không nơi nương tựa, người được TGPL theo Điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Những vụ việc về tố tụng (hình sự, dân sự, lao động, đất đai, khiếu nại, chính sách ) liên quan đến quyền và lợi ích của người được TGPL nhưng họ không có tiền thuê Luật sư ngoài thị trường để đại diện, bào chữa bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ khi bị xâm hại. Thông qua nhiều hình thức TGPL, hỗ trợ pháp lý sẽ làm giảm bớt những khó khăn của nhóm đối tượng yếu thế, góp phần tạo sự công bằng trong xã hội. Ngoài ra, TGPL Việt Nam còn có điểm đặc thù là kiến nghị thi hành pháp luật (gồm: kiến nghị giải quyết vụ việc TGPL, kiến nghị hành vi công vụ và kiến nghị sửa đổi, bổ sung văn bản pháp luật). Thứ tư: TGPL là một loại dịch vụ công trong lĩnh vực tư pháp. TGPL được xác định là một trong những chức năng xã hội của Nhà nước; đối tượng được hưởng TGPL là những người yếu thế, không có đủ điều kiện tiếp cận với các loại dịch vụ pháp lý có thu phí, cần có sự trợ giúp của Nhà nước; các chi phí cho hoạt động TGPL do ngân sách Nhà nước bảo đảm. Đây là một loại hình dịch vụ pháp lý cấu thành nên thị trường pháp lý, do những người có trình độ am hiểu pháp luật thực hiện trên cơ sở pháp luật nhằm đáp ứng nhu cầu giúp đỡ pháp luật của người nghèo và đối tượng chính sách, đối tượng 13
18. yếu thế khác trong xã hội; thông qua việc tham gia tố tụng, tư vấn pháp luật, đại diện ngoài tố tụng, giúp đỡ thực hiện công việc liên quan đến thủ tục hành chính, giải quyết khiếu nại 1.1.3. Vai trò của trợ giúp pháp lý Sau hơn 19 năm hình thành và phát triển, công tác TGPL có vị trí vai trò hết sức quan trọng và cần thiết trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay, thể hiện được bản chất của Nhà nước ta là Nhà nước của dân, do dân và vì dân; tạo lập cơ chế bảo đảm công bằng xã hội, mọi công dân dù giàu hay nghèo đều bình đẳng trước pháp luật, đều được tiếp cận dịch vụ pháp lý như nhau trong điều kiện phát triển nền kinh tế thị trường, bởi vì: Thứ nhất, đối với Nhà nước, hoạt động TGPL thể hiện trách nhiệm của mình trong việc thực thi pháp luật, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được TGPL, đồng thời tăng thêm gắn bó giữa Nhà nước và người dân, nâng cao vị thế, vai trò của pháp luật trong quản lý đất nước, quản lý xã hội và bảo vệ quyền công dân. Thứ hai, TGPL còn góp phần quan trọng cho sự nghiệp cải cách tư pháp, cải cách hành chính; hỗ trợ các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc thực thi công vụ, hạn chế đến mức thấp nhất tình trạng tuỳ tiện, lạm quyền, góp phần giải tỏa vướng mắc pháp luật, giảm bớt khiếu kiện, giảm thiểu các tranh chấp phải đưa ra cơ quan tư pháp giải quyết; đồng thời qua đó kịp thời phát hiện những vướng mắc, bất cập của hệ thống pháp luật, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật. Thứ ba, đối với người nghèo, đồng bào dân tộc thiểu số, người có công với cách mạng và các đối tượng yếu thế khác trong xã hội khác, TGPL hỗ trợ, giúp đỡ, hướng dẫn họ tự mình hoặc có thể nhờ người khác bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp khỏi sự xâm hại, từng bước nâng cao ý thức pháp luật, hạn chế, phòng ngừa các vi phạm pháp luật, đặc biệt thông qua việc bảo vệ 14
19. quyền và lợi ích hợp pháp trong các vụ việc, bảo đảm các quyền con người, quyền công dân. Thứ tư, đối với xã hội, TGPL góp phần giữ vững ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ pháp chế, đưa pháp luật đến với người dân, tạo lập thói quen và nếp sống làm việc theo Hiến pháp và pháp luật, đồng thời góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển gắn với giải quyết vấn đề an sinh xã hội, góp phần xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Hơn nữa trong bối cảnh thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI, đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phát triển kinh tế đi đối với bảo đảm công bằng xã hội, chủ động hội nhập quốc tế và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam thì TGPL ngày càng có ý nghĩa, vai trò quan trọng trong xóa đói, giảm nghèo, động viên người dân tích cực tham gia các hoạt động xã hội và phát triển kinh tế. 1.2. Tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý 1.2.1. Tổ chức bộ máy và các chủ thể trợ giúp pháp lý a/ Tổ chức trợ giúp pháp lý Tổ chức thực hiện TGPL là Trung tâm TGPL Nhà nước và các tổ chức tham gia TGPL. Trung tâm TGPL Nhà nước thuộc Sở Tư pháp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (sau đây gọi tắt là Trung tâm) do Ủy ban nhân dân ( UBND) tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương quyết định thành lập. Trung tâm TGPL là đơn vị sự nghiệp trực thuộc Sở Tư pháp, chịu sự quản lý nhà nước của Sở Tư pháp, UBND cấp tỉnh; sự quản lý, chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra về chuyên môn, nghiệp vụ của Bộ Tư pháp. Chi nhánh TGPL là đơn vị phụ thuộc của Trung tâm TGPL, do Chủ tịch UBND tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương quyết định thành lập theo đề nghị của Giám đốc Sở Tư pháp. Trung tâm TGPL chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động của Chi nhánh. Các tổ chức tham gia TGPL bao gồm: 15
20. + Tổ chức hành nghề luật sư (Văn phòng luật sư, Công ty luật theo quy định của pháp luật về luật sư); + Trung tâm tư vấn pháp luật thuộc tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội - nghề nghiệp (sau đây gọi chung là tổ chức tư vấn pháp luật). Văn phòng Luật sư, Công ty luật, Trung tâm tư vấn pháp luật tham gia TGPL phải đăng ký với Sở Tư pháp nơi đã đăng ký hoạt động. Các tổ chức này có thể lựa chọn để đăng ký về hình thức, phạm vi, lĩnh vực thực hiện TGPL phù hợp. b/ Người thực hiện trợ giúp pháp lý Người thực hiện TGPL là người cung cấp dịch vụ pháp lý cho người được TGPL theo quy định pháp luật. Theo quy định của Luật TGPL thì người thực hiện TGPL gồm có Trợ giúp viên pháp lý (TGVPL) và người tham gia TGPL (bao gồm cộng tác viên TGPL; Luật sư, Tư vấn viên pháp luật đăng ký tham gia TGPL). + Trợ giúp viên pháp lý là viên chức của Trung tâm TGPL được Chủ tịch UBND tỉnh bổ nhiệm và cấp thẻ. Đây là đội ngũ nòng cốt của Trung tâm TGPL Nhà nước trong công tác TGPL. Tiêu chuẩn của TGVPL phải là viên chức của Trung tâm TGPL, có bằng Cử nhân luật, có Chứng chỉ bồi dưỡng nghiệp vụ TGPL sau khi đã hoàn thành khoá đào tạo nghề luật sư; có thời gian làm công tác pháp luật từ 02 năm trở lên; có phẩm chất đạo đức tốt và có đủ sức khoẻ bảo đảm hoàn thành nhiệm vụ được giao. TGVPL thực hiện tư vấn pháp luật, tham gia tố tụng với tư cách người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo để thực hiện việc bào chữa; người bảo vệ quyền lợi của đương sự trong vụ án hình sự; người đại diện hoặc người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự trong vụ việc dân sự, vụ án hành chính; đại diện ngoài tố tụng cho người được TGPL để thực hiện các công việc có liên quan đến pháp luật, hoà giải, tham gia quá trình giải quyết khiếu nại quyết 16