Luận văn Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Cà Mau

Nội dung text: Luận văn Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Cà Mau

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HỒ VĂN KỆ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH CÀ MAU LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HỒ VĂN KỆ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH CÀ MAU Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. HỒ SỸ SƠN HÀ NỘI - 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiêu cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn bảo đảm độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN HỒ VĂN KỆ
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 6 1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 6 1.2. Nội dung, phạm vi và chủ thể tham gia tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 11 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng chất lượng tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 17 CHƯƠNG 2. QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH CÀ MAU 21 2.1. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 21 2.2. Thực tiễn tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Cà Mau 44 CHƯƠNG 3. CÁC YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH CÀ MAU 64 3.1. Các yêu cầu đối với nâng cao tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 64 3.2. Các giải pháp nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 66 KẾT LUẬN 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 80
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CTPT Chủ tọa phiên tòa CQĐT Cơ quan điều tra HĐXX Hội đồng xét xử HT Hội thẩm HTND Hội thẩm nhân dân KSV Kiểm sát viên LS Luật sư TP Thẩm phán TA Tòa án TAND Tòa án nhân dân TTHS Tố tụng hình sự TGVPL Trợ giúp viên pháp lý VKS Viện kiểm sát VKSND Viện kiểm sát nhân dân
6. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Số liệu xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Cà Mau từ năm 2011 đến năm 2015 43 Bảng 2.3. Số liệu bị cáo đã đưa ra xét xử có Luật sư, Trợ giúp viên pháp lý tham gia bào chữa tại các phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Cà Mau từ năm 2011 đến năm 2015 44 Bảng 2.3. Số liệu bị cáo đã đưa ra xét xử được Tòa án tuyên không phạm tội tại các phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Cà Mau từ năm 2011 đến năm 2015 45
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tranh tụng tại phiên tòa hình sự là một trong những nội dung có ý nghĩa quan trọng trong hoạt động TTHS nhằm làm căn cứ để xác định sự thật vụ án và là cơ sở để HĐXX ra bản án đúng đắn, khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Xác định được tầm quan trọng của hoạt động tranh tụng tại phiên tòa, tại Nghị quyết 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị về “Một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp sắp tới” đã nêu “việc phán quyết của Tòa án phải căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa”. Đồng thời, tại Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” cũng đã xác định “nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên tòa xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp”. Quan điểm, chủ trưởng của Đảng về hoạt động tranh tụng đã được thể chế hóa ở Hiến pháp năm 2013. Tại khoản 5 Điều 103 Hiến pháp quy định “Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm”. Cụ thể hóa Hiến pháp năm 2013, ngày 27 tháng 11 năm 2015, Quốc hội đã ban hành BLTTHS năm 2015. Theo đó nguyên tắc “Tranh tụng trong xét xử được bảo đảm” đã được ghi nhận tại Điều 26 của Bộ luật. Như vậy, lần đầu tiên, việc bảo đảm tranh tụng trong xét xử được ghi nhận thành một nguyên tắc cơ bản của pháp luật TTHS, thể hiện bước tiến lớn trong hoạt động xây dựng pháp luật và phù hợp với tinh thần cải cách tư pháp. Thực tiễn xét xử trong thời gian qua cho thấy mô hình tố tụng tại phiên tòa của Việt Nam theo hướng thẩm vấn kết hợp với tranh tụng; các chứng cứ, tình tiết của vụ án đã được những người tham gia tố tụng trình bày khách quan tại phiên tòa và trên cơ sở đó, HĐXX ra các phán quyết nhằm bảo đảm các phán quyết đó chính xác, đúng pháp luật. Vì vậy, chất lượng xét xử cũng được nâng lên, giảm các vụ việc oan, sai. Tuy nhiên, hiệu quả của hoạt động tranh tụng tại các phiên 1
8. tòa hình sự chưa cao, còn nhiều bất cập, chưa đáp ứng được yêu cầu cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay. Hoạt động tranh tụng hiện nay cũng chỉ mới được thể hiện một phần tại phiên tòa xét xử mà chưa được thể hiện trong cả quá trình tố tụng từ giai đoạn điều tra, truy tố đến xét xử; việc xác định vị trí, vai trò, trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng chưa thật sự rõ ràng, minh bạch dẫn đến sự lẫn lộn về chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan này; việc tổ chức phiên tòa theo tinh thần cải cách tư pháp chưa được toàn diện, khâu tranh tụng tại phiên tòa chưa có chuyển biến nhiều, việc xét hỏi, tranh tụng vẫn mang tính truyền thống; các chủ thể tham gia tố tụng chưa làm hết trách nhiệm của mình. Với mục đích làm rõ lý luận cũng như thực trạng tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Cà Mau, từ đó đưa ra các yêu cầu và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng đảm bảo đúng theo quy định của BLTTHS năm 2015, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp theo tinh thần Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị, tác giả đã chọn đề tài “Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Cà Mau” làm đề tài luận văn của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong những năm gần đây, vấn đề tranh tụng trong TTHS đã được nhiều nhà khoa học pháp lý và cán bộ làm công tác thực tiễn quan tâm nghiên cứu ở nhiều góc độ và phạm vi khác nhau như: Luận án Tiến sĩ luật học “Vấn đề tranh tụng trong tố tụng hình sự” của Nguyễn Mai Bộ; Luận văn Thạc sĩ luật học “Tranh tụng tại phiên tòa theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam” của Bùi Thị Hà. Nghiên cứu tại Học viện khoa học xã hội có Luận án Tiến sĩ luật học “Nguyên tắc tranh tụng trong tố tụng hình sự Việt Nam - một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của Nguyễn Văn Hiển; Luận văn Thạc sĩ luật học “Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử sơ thẩm theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai” của Nguyễn Trúc Thiện; Luận văn Thạc sĩ luật học “Bảo đảm tranh tụng 2
9. trong tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh” của Nguyễn Văn Tâm; Luận văn Thạc sĩ luật học “Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm hình sự từ thực tiễn tỉnh Quảng Bình” của Nguyễn Xuân Diệu. Ngoài ra, các bài viết đăng trên các tạp chí chuyên ngành về các vấn đề có liên quan đến tranh tụng tại phiên tòa hình sự như: Bài viết của Lê Thúc Anh về “một số suy nghĩ về tranh tụng tại phiên tòa trong cải cách tư pháp” đăng trên Tạp chí Tòa án nhân dân số 1/2008; bài biết của Trần Văn Độ về “bản chất của tranh tụng tại phiên tòa” đăng trên Tạp chí Khoa học số 4/2004; bài viết của Nguyễn Đức Mai về “hoàn thiện một số quy định của Bộ luật tố tụng hình sự nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm” đăng trên Tạp chí Luật học số 7/2008; bài viết của Nguyễn Thái Phúc về “vấn đề tranh tụng và tăng cường tranh tụng trong tố tụng hình sự theo yêu cầu cải cách tư pháp” đăng trên Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 8/2008. Đề tài khoa học cấp Nhà nước “cải cách các cơ quan tư pháp, hoàn thiện hệ thống các thủ tục tư pháp, nâng cao hiệu quả và hiệu lực xét xử của Tòa án trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân” do Uông Chu Lưu làm chủ nhiệm. Tuy nhiên, qua quá trình nghiên cứu ở trên cho thấy vấn đề chủ yếu được các tác giả tập trung nghiên cứu các Nghị quyết của Đảng và quy định của BLTTHS năm 2003 về vấn đề tranh tụng. Từ khi nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm được ghi nhận trong Hiến pháp năm 2013 và BLTTHS năm 2015 đến nay vấn đề tranh tụng vẫn chưa được nghiên cứu toàn diện. Do đó, việc nghiên cứu đề tài này vẫn rất cần thiết cả về lý luận và thực tiễn nhằm đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong thời gian tới. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận và pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự cũng như thực tiễn tranh tụng tại các phiên tòa hình sự sơ 3
10. thẩm tại tỉnh Cà Mau, luận văn đề xuất một số kiến nghị nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên tòa hình sự sơ thẩm trên địa bàn tỉnh Cà Mau. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Với mục đích nghiên cứu như trên, nhiệm vụ đặt ra đối với luận văn là: Thứ nhất, làm rõ những vấn đề lý luận về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự. Thứ hai, làm rõ quy định của pháp luật TTHS Việt Nam về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự. Đồng thời nêu rõ thực tiễn áp dụng thủ tục tranh tụng tại các phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Cà Mau, chỉ ra những kết quả đạt được, những hạn chế, bất cập và làm rõ nguyên nhân. Thứ ba, đề xuất các yêu cầu và kiến nghị các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu các quan điểm khoa học về những vấn đề lý luận chung về tranh tụng, các quy định của pháp luật TTHS về tranh tụng và thực tiễn tranh tụng tại các phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Cà Mau. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu dưới gốc độ chuyên ngành Luật Hình sự và Tố tụng hình sự. Thời gian nghiên cứu giai đoạn từ năm 2011 đến năm 2015. Không gian nghiên cứu được thực hiện trên địa bàn tỉnh Cà Mau trong phần xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở hai cấp: cấp tỉnh và cấp huyện. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành luận văn, tác giả đã dựa trên phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin (chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử), tư tưởng 4
11. Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng và Nhà nước về cải cách tư pháp nói chung và pháp luật TTHS nói riêng. Đồng thời, luận văn cũng đã sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh; phương pháp khảo sát thực tiễn tranh tụng tại những phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn góp phần nhận thức sâu sắc, toàn diện hơn cơ sở lý luận về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm hình sự; thực trạng quy định của pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa hình sự, thực tiễn áp dụng các quy định đó khi xét xử và chỉ ra những hạn chế tồn tại trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa hình sự, đồng thời làm rõ nguyên nhân để góp phần đề ra các giải pháp phù hợp. Luận văn góp phần xây dựng các giải pháp nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa hình sự sơ thẩm nhằm giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng trên địa bàn tỉnh Cà Mau nâng cao chất lượng trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm 03 chương với kết cấu như sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự. Chương 2: Quy định của pháp TTHS Việt Nam về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Cà Mau. Chương 3: Các yêu cầu và giải pháp nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Cà Mau. 5
12. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm tranh tụng Tranh tụng không phải là vấn đề mới trong khoa học pháp lý. Tư tưởng về tranh tụng xuất hiện từ thời cổ đại và được coi là một trong những nguyên tắc cơ bản của TTHS. Về mặt lịch sử, qua nghiên cứu cho thấy, loại hình tố tụng đầu tiên xuất hiện là tố tụng tranh tụng. Các nhà nghiên cứu lịch sử pháp luật đều thống nhất cho rằng loại hình tố tụng này đã được áp dụng tại Hy Lạp cổ đại, sau đó được đưa vào La Mã với tên gọi “thủ tục hỏi đáp liên tục” [16]. Loại hình tố tụng này sau đó phát triển ở nhiều quốc gia khác của châu Âu. Ngày nay, nhiều quốc gia trên thế giới coi tranh tụng là một trong các nguyên tắc cơ bản của tư pháp hình sự. Tuy vậy, trong lịch sử TTHS Việt Nam, khái niệm tranh tụng rất ít được đề cập. Trước đây, chúng ta quan niệm “tranh tụng” là đặc trưng của TTHS phương Tây nên vấn đề này ít được đề cập trong khoa học pháp lý nước nhà. Tuy nhiên, từ khi có Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2006 của Bộ Chính trị thì vấn đề “tranh tụng” mới được nhiều nhà nghiên cứu và hoạt động thực tiễn đề cập trong các diễn đàn khoa học pháp lý và các bài viết trên các tập chí chuyên ngành. Tuy nhiên, nhận thức một cách đúng đắn về thuật ngữ này vẫn còn là vấn đề vì còn có nhiều ý kiến, nhiều quan điểm, nhiều cách hiểu khác nhau xung quanh khái niệm này. Theo Từ điển tiếng Việt thì “tranh tụng” có nghĩa là “kiện cáo nhau” [34, tr. 1288] giữa hai người (bên nguyên và bên bị) có lập trường tương phản yêu cầu 6
13. Tòa án phân xử. Theo nghĩa Hán Việt thì thuật ngữ tranh tụng được ghép từ hai từ “tranh luận” và “tố tụng”, có nghĩa là tranh luận trong tố tụng. Trong tiếng Anh, thuật ngữ tranh tụng thường gắn liền với khái niệm “hệ tố tụng tranh tụng” (Adversarial System) với hàm ý đối lập với “hệ tố tụng thẩm vấn” (Inquisitorial System). Qua nghiên cứu các công trình và tài liệu chuyên ngành TTHS đã công bố cho thấy, khái niệm “tranh tụng” được hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau: Tranh tụng được hiểu theo nghĩa là một thủ tục hoặc một giai đoạn của TTHS và trong một số trường hợp tranh tụng được đồng nhất với “tranh luận” tại phiên tòa. Chẳng hạn, có quan điểm cho rằng: “nếu tranh tụng được xác định kể từ khi mở phiên tòa đến khi kết thúc phiên tòa thì cũng có nghĩa là tranh tụng và tranh luận có khi là một” [19, tr.19], [15, tr. 37]. Trong khi đó, có quan điểm lại hiểu “tranh tụng” có nghĩa là tranh luận trong quá trình tố tụng tại phiên tòa, nhưng lại hiểu tranh luận theo nghĩa rộng hơn - tranh luận là bàn cải để tìm ra lẽ phải. Do vậy, tranh tụng được tính từ khi “khai mạc phiên tòa đến trước khi HĐXX vào nghị án” [1, tr. 2]. Cũng có quan điểm nhìn nhận tranh tụng như một hoạt động của TTHS. Chẳng hạn theo Từ điển luật học: “Tranh tụng là hoạt động tố tụng được thực hiện bởi các bên tham gia tố tụng (bên buộc tội và bên bị buộc tội) có quyền bình đẳng với nhau trong việc thu thập, đưa ra chứng cứ để bảo vệ các quan điểm và lợi ích của phía đối lập” [36, tr. 807 - 808]. Tranh tụng theo quan điểm khác, còn được nhìn nhận như một quy luật khách quan của tố tụng nói chung, TTHS nói riêng. Ở góc độ này, tranh tụng được nhìn nhận như một nguyên tắc cơ bản của TTHS, “tranh tụng được nhìn nhận như một quá trình tồn tại, vận động, đấu tranh nhằm phủ định lẫn nhau giữa hai chức năng cơ bản- chức năng buộc tội và chức năng bào chữa - là hai chức năng có định hướng ngược chiều nhau, đối trọng nhau, có quyền ngang nhau trong việc 7
14. bảo vệ ý kiến, lập luận, lợi ích của mình và phản bác ý kiến, lập luận, lợi ích của phía bên kia mà đỉnh điểm của quá trình này diễn ra tại phiên tòa sơ thẩm trước Tòa án có vai trò là trọng tài” [18, tr. 29]. Nhìn từ góc độ mô hình tố tụng, có quan điểm coi “tranh tụng là một mô hình tố tụng trong đó có tranh luận bình đẳng giữa bên buộc tội và bên bị buộc tội để tìm ra sự thật khách quan của vụ án. Trong quá trình tranh luận bình đẳng này, bên buộc tội (điều tra, truy tố) có nghĩa vụ phải chứng minh, còn bên bị buộc tội (bị can, bị cáo và luật sư của họ) có quyền (chứ không có nghĩa vụ) phải chứng minh những sự việc xảy ra liên quan đến vụ án” [17, tr. 14]. Ở góc độ nghiên cứu khác, tranh tụng còn được hiểu là mô hình (kiểu, hệ) tố tụng của các nước theo hệ thống án lệ (Anh- Mỹ). Theo một số học giả Hoa Kỳ thì tố tụng tranh tụng là mô hình tố tụng dựa trên quan điểm là sự thật sẽ được xác lập thông qua sự tranh luận tự do và cởi mở giữa những người có những dữ kiện chính xác về vụ án [37, tr.123]. Như vậy, có nhiều khái niệm “tranh tụng” và được hiểu theo nhiều khía cạnh khác nhau. Mỗi cách hiểu nêu trên đều tiếp cận vấn đề “tranh tụng” ở những góc độ khác nhau. Trên cơ sở nghiên cứu các khái niệm về “tranh tụng”, tác giả xin đưa ra khái niệm về tranh tụng và tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự như sau: Tranh tụng được hiểu là các hoạt động được thực hiện bởi các bên tham gia tố tụng (bên buộc tội và bên bị buộc tội) có quyền bình đẳng với nhau trong việc thu thập và đưa ra chứng cứ để bảo vệ các quan điểm và lợi ích của mình và phản bác lại các quan điểm và lợi ích của phía đối lập. Từ cách hiểu đó, có thể thấy tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự là những hoạt động TTHS được tiến hành tại phiên toà xét xử sơ thẩm vụ án hình sự bởi hai bên tham gia tố tụng (bên buộc tội và bên bị buộc tội), nhằm bảo vệ ý 8
15. kiến, luận điểm của mỗi bên và bác bỏ ý kiến, luận điểm của phía bên kia, dưới sự điều khiển, quyết định của TA với vai trò trung gian, trọng tài. 1.1.2. Đặc điểm của tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự có các đặc điểm cơ bản sau đây: Thứ nhất, sự thật sẽ được mở ra thông qua sự tranh luận tự do và cởi mở giữa hai bên (một bên là Nhà nước và bên kia là nguời bị buộc tội) có các dữ kiện chính xác về vụ việc. Thủ tục tố tụng tại phiên toà được thực hiện công khai, bằng miệng và tuân thủ triệt để nguyên tắc tranh tụng. Bên buộc tội và bên bào chữa tham gia phiên tòa với tư cách là hai đối thủ có trách nhiệm chứng minh về sự có tội hay vô tội của bị cáo. Mỗi bên đều bình đẳng với nhau trong việc sử dụng pháp luật (đặc biệt là các quy tắc tố tụng và các quyền năng tố tụng) để có thể đạt được ưu thế của mình trước bên đối phương. Thứ hai, bên buộc tội và bên bào chữa sử dụng quyền kiểm tra chéo đối với người làm chứng để xác định tính trung thực hay sự thiên vị trong các lời khai của họ (chỉ ra cái mà người làm chứng biết thực chứ không phải cái mà họ nghĩ rằng họ biết). Vì vậy, ngay cả các sự việc diễn ra tại phiên tòa cũng có thể được các bên dùng làm chứng cứ chống lại nhau. Mỗi bên có quyền đặt câu hỏi trực tiếp cho bên kia cũng như những người làm chứng. Thứ ba, tranh tụng quan tâm đặc biệt đến lợi ích của các bên; quyền lực đuợc chia xẻ cho cả Kiểm sát viên, luật sư và Thẩm phán. Trách nhiệm chứng minh được phân đều cho hai bên buộc tội và bào chữa. Tại phiên toà, Kiểm sát viên đại diện cho Nhà nước chỉ đóng vai trò của một chủ thể thuộc bên buộc tội để thục hiện chức năng buộc tội đối với bị cáo (chứng minh tội phạm của bị cáo và những thiệt hại mà tội phạm đã gây ra cho xã hội). Luật sư bào chữa tranh luận về sự vô tội hay giảm nhẹ tội để bảo vệ thân chủ của mình về mặt pháp lý. Toà án (Thẳm phán) chỉ đóng vai trò là người trọng tài có trách nhiệm 9
16. bảo đảm để các bên tuân thủ các quy tắc tố tụng. Trên cơ sở các chứng cứ đã đuợc các bên đưa ra xem xét, kiểm tra tại phiên tòa, Thẩm phán đưa ra phán quyết về vụ án (mà không có trách nhiệm tìm ra sự thật). Thứ tư, tại phiên toà, các bên có thể sử dụng tất cả các phương tiện, phương pháp mà pháp luật cho phép để tranh tụng với nhau. Việc lựa chọn phương pháp, phương tiện cụ thể nào phụ thuộc vào nhiều yếu tố (thời điểm tranh tụng, từng vụ án cụ thể, sở trường, trình độ, kỹ năng nghiệp vụ, kinh nghiệm thực tiễn, của mỗi chủ thể). Phương tiện tranh tụng mà các bên sử dụng trước hết là các chứng cứ, vật chứng được đưa ra xem xét tại phiên toà, các quy phạm pháp luật (hình sự, TTHS, dân sự, lao động, ), các giải thích pháp luật, án lệ, phân tích, lập luận và phản bác quan điểm, kết luận của bên đối phương, đồng thời đề nghị Toà án chấp nhận quan điểm của mình về hướng giải quyết các vấn đề trong vụ án. 1.1.3. Ý nghĩa tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự Tranh tụng được hiểu như quy luật khách quan của quá trình nhận thức trong TTHS. Tranh tụng là biểu hiện của quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập. Khi xuất hiện chức năng buộc tội cũng là lúc xuất hiện chức năng gỡ tội và sự hình thành của hai mặt đối lập trong quy luật mâu thuẫn. Quá trình phát triển của quy luật chính là quá trình đấu tranh, bài trừ lẫn nhau giữa chức năng buộc tội và chức năng gỡ tội trong khuôn khổ thống nhất của pháp luật. Đây được coi là phương tiện, là những nấc thang, cách thức hữu hiệu để tìm ra công lý trong TTHS. Do vậy, về mặt phương pháp luận các nhà làm luật phải thể hiện rõ quy luật khách quan này vào trong các chế định pháp lý cụ thể trong cả quá trình TTHS. Đối với các chủ thể tham gia tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự cũng nhận thức rõ tính khách quan, tính chi phối của tranh tụng trong cả quá trình TTHS, tranh tụng là phương pháp tối ưu để tìm ra công lý trong quá trình TTHS. Trong quá trình tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự, việc phủ định, bài trừ lẫn nhau là khách quan và 10
17. tích cực để sớm tìm ra sự thật. Do vậy, các bên tranh tụng, đặc biệt là bên buộc tội cần có quan điểm và cách nhìn nhận tích cực hơn về tranh tụng, ngoài việc phủ định, bài trừ các quan điểm, ý kiến của đối phương thì cũng phải chấp nhận tranh tụng như một phần tất yếu của quá trình TTHS, phải biết lắng nghe, ghi nhận và phân tích một cách khách quan các ý kiến, lập luận của đối phương để nhanh chóng tìm ra sự thật khách quan, nhanh chóng giải quyết được mâu thuẫn, kết thúc quá trình tranh tụng trong khuôn khổ của pháp luật nhằm bảo vệ quyền con người, quyền công dân trong lĩnh vực TTHS. Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự có ý nghĩa rất lớn đối với việc xác định rõ ràng chức năng buộc tội, chức năng bào chữa và chức năng xét xử của các chủ thể tham gia tố tụng; đảm bảo sự bình đẳng, dân chủ, công khai, đối trọng giữa bên buộc tội, bên bào chữa trong hoạt động tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự. Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự có ý nghĩa trong việc định hướng cho hoạt động TTHS, chi phối quá trình tố tụng nhằm bảo đảm công bằng, dân chủ, khách quan trong hoạt động TTHS, bảo đảm các quyền và lợi ích của các bên liên quan được diễn ra một cách công khai, minh bạch. Bên buộc tội và bên gỡ tội có quyền tranh tụng bình đẳng trước TA, bình đằng trong việc thu thập, đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật, yêu cầu trước TA. TA giữ vai trò trọng tài bảo đảm cho các bên buộc tội và gỡ tội tranh tụng bình đẳng với nhau để tìm ra sự thật khách quan của vụ án. Trên cơ sở đó, TA đánh giá toàn bộ nội dung vụ án căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa để ra bản án, quyết định đảm bảo tính khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự có ý nghĩa trong việc nâng cao nhận thức, tạo ra môi trường dân chủ bình đẳng trong quan hệ TTHS, buộc các chủ thể có thẩm quyền từ điều tra, truy tố, xét xử phải nâng cao năng lực, trình độ; hạn chế được sự chủ quan, duy ý chí trong đấu tranh phòng chống tội phạm. 11
18. Đồng thời, góp phần rất quan trọng để TA xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, hạn chế tình trạng oan sai, bảo đảm cho nền tư pháp nước ta là một nền tư pháp dân chủ, công bằng và công lý. Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự không những có tác dụng đối với HĐXX mà còn có ý nghĩa tuyên truyền giáo dục pháp luật đối với quần chúng nhân dân tham dự phiên tòa. Về mặt lý luận cũng như thực tiễn, tranh tụng tại phiên tòa là giai đoạn mà những người tham gia tố tụng tìm mọi cách thuyết phục, thu hút sự đồng tình ủng hộ của những chủ thể khác với quan điểm, ý kiến của mình. 1.2. Nội dung, phạm vi và chủ thể tham gia tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 1.2.1. Nội dung tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự Tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự, tranh tụng tồn tại từ khi xuất hiện mâu thuẫn giữa bên buộc tội và bên gỡ tội, được giải quyết cho đến khi mâu thuẫn giữa bên buộc tội và bên gỡ tội được giải quyết nên nội dung tranh tụng bao gồm: Thứ nhất, tranh tụng để làm rõ các vấn đề về bản chất, nội dung của vụ án và các vấn đề về trình tự, thủ tục, quy trình tố tụng. Các nội dung tranh tụng nhằm làm rõ bản chất của vụ án là những vấn đề cần giải quyết trong vụ án mà bên buộc tội phải chứng minh trong quá trình tố tụng như: Có hành vi phạm tội xảy ra hay không, thời gian, địa điểm và những tình tiết khác của hành vi phạm tội; ai là người thực hiện hành vi phạm tội; có lỗi hay không có lỗi, do cố ý hay vô ý; có năng lực trách nhiệm hình sự hay không; mục đích, động cơ phạm tội; những tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự của bị cáo và đặc điểm về nhân thân của bị cáo; tính chất và mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra; nguyên nhân và điều kiện phạm tội; những tình tiết khác liên quan đến việc loại trừ trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt. Các nội dung tranh tụng liên quan 12
19. đến thủ tục TTHS như: Tính hợp pháp, đúng đắn của các quyết định tố tụng (quyết định khởi tố vụ án hình sự, quyết định khởi tố bị can, quyết định áp dụng biện pháp ngăn chặn, quyết định truy tố, đưa vụ án ra xét xử ); tính hợp pháp và đúng đắn của các thủ tục tố tụng (thủ tục áp dụng biện pháp ngăn chặn, thủ tục lấy lời khai, thủ tục giám định, thủ tục khám nghiệm hiện trường, thủ tục khám nghiệm tử thi, thủ tục thu thập và bảo quản chứng cứ ); tính hợp pháp và đúng đắn của các hành vi tố tụng (kết quả giám định, kết quả khám nghiệm hiện trường, việc tuân thủ các chế độ tạm giữ, tạm giam ) và các vấn đề khác liên quan đến thủ tục tố tụng như việc tranh tụng liên quan đến các ý kiến thay đổi người tiến hành tố tụng, các tranh tụng liên quan đến ý kiến xin triệu tập thêm người làm chứng, có cần thiết phải tiến hành xem xét tại chỗ hoặc đưa vật chứng đến phiên tòa để xem xét Thứ hai, trên cơ sở cần làm rõ các nội dung trên, CTPT chủ trì cho các bên tham gia xét hỏi, tranh luận nhằm làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án. Tại phiên tòa, để làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án thì tranh tụng là quá trình quan trọng, nó bao gồm việc xét hỏi, tranh luận giữa một bên đại diện cho Nhà nước thực hành quyền công tố - bên buộc tội và bên kia là bên gỡ tội - bị cáo, người bào chữa cho bị cáo. KSV đại diện Nhà nước sẽ là người đưa ra những chứng cứ, những lập luận để bảo vệ lời buộc tội của mình và đến lượt bị cáo và người bào chữa thể hiện thái độ của họ đối với lời buộc tội đó. Sau khi xem xét các chứng cứ và lý lẽ do bên buộc tội đưa ra, HĐXX nhân danh Nhà nước xem xét đến chứng cứ cũng như lý lẽ do bên gỡ tội đưa ra. Đây là quá trình mà mỗi bên đều dùng những chứng cứ, lý lẽ để chứng minh cho luận điểm của mình nên có thể nói những lý lẽ đó hoàn toàn dựa trên cơ sở ý chí chủ quan của mỗi bên, và chứng cứ là để phục vụ cho ý chí đó. Vì vậy, cần thiết phải có người đứng ra làm trọng tài giữa việc tranh tụng đó, chỉ có TA mà ở đây là HĐXX đảm nhiệm công việc đó là khách quan và chính xác nhất xét về phương diện lý luận cũng như thực tiễn. CTPT không chỉ là người điều khiển phiên tòa nói chung 13
20. mà họ còn là phần quan trọng không thể thiếu của quá trình tranh tụng. CTPT với vai trò chủ trì, điều khiển phiên tòa có toàn quyền quyết định nội dung việc xét hỏi, hướng hai bên hỏi và trả lời đi vào trọng tâm của vấn đề nhằm làm căn cứ giải quyết vụ án. CTPT tạo điều kiện cho các bên tranh luận, không được hạn chế việc tranh luận của các bên nhưng cũng tránh cho các bên đi vào những tình tiết không có giá trị làm sáng tỏ nội dung vụ án hoặc CTPT dừng việc hỏi và đáp giữa các bên, hướng sang vấn đề khác nếu nội dung đó đã được làm sáng tỏ. Trong quá trình đó HĐXX luôn thể hiện sự khách quan, tập trung lắng nghe việc tranh tụng giữa các bên để thấy được sự thật khách quan của vụ án, có tội hay không có tội; nếu có tội thì ở mức độ như thế nào, những tình tiết, chứng cứ nào thể hiện mức độ tăng nặng; những tình tiết, chứng cứ nào thể hiện mức độ giảm nhẹ; những chứng cứ nào là hợp pháp, những chứng cứ nào không được công nhận là hợp pháp. Nếu có vật chứng thì xem xét vật chứng tại phiên tòa để thấy sự phản ánh dấu vết tội phạm trên đó ở mức độ như thế nào. Từ đó để thấy những tình tiết chứng cứ nào còn chưa rõ, những vấn đề nào còn mâu thuẫn, CTPT cho hai bên tranh luận rõ hơn, chất vấn nhau nhiều hơn để thấy bật ra được vấn đề, đồng thời dựa trên sự đánh giá khách quan, toàn diện những chứng cứ, tình tiết, quá trình tranh luận trên mà HĐXX sau đó có phán quyết công bằng. Thứ ba, các chủ thể tham gia tranh tụng áp dụng những quy định của pháp luật và những tài liệu, chứng cứ để bảo vệ lý lẽ của mình. Trong quá trình đó, cả hai bên đều phải vận dụng những quy định của pháp luật không chỉ về luật hình thức mà còn cả về luật nội dung. Đó là quá trình dựa vào chứng cứ đã được thu thập, căn cứ vào các điều khoản được quy định trong luật và các văn bản khác để đối chiếu so sánh tìm ra những tình tiết buộc tội và gỡ tội, và như thế bên gỡ tội thì tận dụng tối đa những chi tiết dù là nhỏ nhất để phản bác lại sự buộc tội của bên kia, còn bên buộc tội sẽ cố gắng truy tố với những chứng cứ chặt chẽ nhằm không bỏ lọt tội phạm, vì vậy họ cũng không bỏ qua những tình tiết dù là nhỏ nhất. Đến khi ra phiên tòa, cả hai bên đều trình bày sao cho có sức thuyết phục nhất 14
21. trước HĐXX và những người tham dự phiên tòa. Vì vậy cả hai bên sẽ cố gắng đề cập đến mọi tình tiết có lợi nhất của vụ án một cách trực tiếp, liên tục. Họ chất vấn nhau nhưng không phải vô tổ chức mà dưới sự điều khiển của TP - CTPT. Họ có quyền phản đối quan điểm của bên kia, đưa ra những chứng cứ để chứng minh cho luận điểm của mình là đúng. Trong quá trình đó họ toàn quyền tranh luận về những vấn đề để làm sáng tỏ vụ án, việc tranh luận không bị hạn chế nếu như không đi ra ngoài nội dung vụ án và không lập lại nội dung đã được tranh luận. Bên buộc tội và bên gỡ tội có quyền vận dụng những quy định của pháp luật để đề nghị HĐXX có những quyết định tại phiên tòa thuận lợi cho việc tranh tụng và chứng minh sự thật của vụ án. Đây là cuộc đấu trí giữa bên buộc tội và bên gỡ tội nên nó có sự đối kháng rõ rệt và phần thắng sẽ thuộc về bên nào có những chứng cứ thuyết phục, lý lẽ sắc bén hơn để được HĐXX chấp nhận. 1.2.2. Phạm vi tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự Tranh tụng tồn tại với tư cách là một nguyên tắc cơ bản của TTHS, do vậy nó có tính chi phối đến quá trình TTHS. Câu hỏi đặt ra là tranh tụng xuất hiện từ khi nào của quá trình tố tụng? Khi nào thì kết thúc của quá trình tranh tụng. Có ý kiến cho rằng, quá trình tranh tụng bắt đầu không chỉ từ giai đoạn khởi tố vụ án mà cả các giai đoạn trước khởi tố và quá trình này sẽ kết thúc khi vụ án được xét xử xong (xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm). Quan điểm khác lại cho rằng, tranh tụng chỉ thực sự được tiến hành khi có sự hiện diện đầy đủ của bên buộc tội, bên bào chữa dưới sự kiểm tra, giám sát của TA Chính vì vậy, quá trình này chỉ có thể được bắt đầu từ giai đoạn xét xử, đặc biệt là xét xử sơ thẩm tại phiên tòa [7, tr. 13]. Nhận thức rõ và thống nhất về những vấn đề này có ý nghĩa rất quan trọng trong hoạt động thực tiễn. Theo tác giả, tranh tụng phải bắt đầu ngay từ khi xuất hiện người bị tình nghi phạm tội trong vụ án (khi khởi tố bị can hoặc tạm giữ người bị tình nghi hoặc bắt người phạm tội quả tang). Bởi lẽ, khi xuất hiện chức năng buộc 15