Luận văn Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Định

Nội dung text: Luận văn Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Định

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VÕ THỊ KIỀU NGÂN TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH BÌNH ĐỊNH Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Võ Khánh Vinh Hà Nội - 2016 1
2. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 6 1.1. Khái niệm tranh tụng 6 1.2. Nội dung tranh tung tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 10 1.3. Các yếu tố đảm bảo tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 14 1.4. Tranh tụng của các mô hình tố tụng trên thế giới . 19 Chương 2 QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI TỈNH BÌNH ĐỊNH 27 2.1. Pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 27 2.2. Thực tiễn tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự tại tỉnh Bình Định giai đoạn từ năm 2011 đến năm 2015 35 2.3. Nguyên nhân của những kết quả đạt được và những hạn chế trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự tại tỉnh Bình Định .44 Chương 3 NÂNG CAO HIỆU QUẢ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 55 3.1. Nhu cầu nâng cao hiệu quả tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 55 3.2. Các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 57 KẾT LUẬN 69 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 72 2
3. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự TTHS Tố tụng hình sự CA Công an KSV Kiểm sát viên VKS Viện kiểm sát TAND Tòa án nhân dân VKSND Viện kiểm sát nhân dân 3
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Những năm qua, tình hình vi phạm pháp luật ở nước ta xảy ra nghiêm trọng, diễn biến phức tạp, có chiều hướng gia tăng ảnh hưởng đến quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Cùng với sự nỗ lực của toàn xã hội, các cơ quan tiến hành tố tụng đã có nhiều cố gắng trong công tác tư pháp nên góp phần quan trọng vào việc giữ vững an ninh - chính trị, trật tự, an toàn xã hội. Tuy nhiên, chất lượng công tác tư pháp nói chung và công tác xét xử nói riêng còn chưa ngang tầm với yêu cầu và nhiệm vụ mà Đảng và nhân dân giao phó, còn bộc lộ nhiều yếu kém, bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội, xâm phạm đến các quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, của xã hội và công dân. Điều đó đã tạo nên dư luận xã hội không tốt, khiến nhân dân thiếu lòng tin vào các cơ quan tố tụng và nền công lý xã hội chủ nghĩa. Nghị quyết 08/NQ-TW của Bộ Chính trị ra đời vào ngày 02/01/2002 được xem như sự mở đầu cho công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta. Nghị quyết này đề cập nhiều nội dung khác nhau của công tác tư pháp từ hoạt động điều tra, truy tố, xét xử cho đến việc đào tạo cán bộ tư pháp nhưng tăng cường yếu tố tranh tụng trong quá trình xét xử vụ án hình sự được coi là điểm nhấn của cải cách tư pháp và là vấn đề trọng tâm của Nghị quyết. Điều này đã được tiếp tục khẳng định ở Nghị quyết số 49-NQ/TW, ngày 02/6/2005 Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, Nghị quyết nêu “Nâng cao chất lượng hoạt động của các cơ quan tư pháp, chất lượng tranh tụng tại tất cả các phiên tòa xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp ”. Bên cạnh đó, lần đầu tiên Hiến pháp năm 2013 ghi nhận “Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm” tại khoản 5 Điều 103. Như vậy, một vấn đề cấp bách được đặt ra đối với các cơ quan tư pháp là làm thế nào để đạt được những yêu cầu đó. Trong nỗ lực chung, thì việc 1
5. nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận, thực tiễn của hoạt động tranh tụng tại phiên tòa là cần thiết. Pháp luật tố tụng hình sự nói chung và BLTTHS nói riêng giữ vai trò rất quan trọng trong việc thể chế hoá những quy định của Hiến pháp, các văn bản pháp luật về tổ chức bộ máy nhà nước và phản ánh tiến trình dân chủ hoá cuộc sống xã hội theo hướng nhà nước pháp quyền thực sự của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Do vậy, BLTTHS năm 2015 vừa được Quốc hội thông qua đã ghi nhận tranh tụng là một nguyên tắc tố tụng cơ bản. Tuy nhiên, tranh tụng còn nhiều vướng mắc cả về lý luận và thực tiễn. Trước yêu cầu của thực tế, đảm bảo sự dân chủ, bình đẳng trong hoạt động tố tụng hình sự tránh bỏ lọt tội phạm làm oan người vô tội; đồng thời góp phần làm sáng tỏ về mặt lý luận, tác giả chọn đề tài: "Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Định" làm luận văn Thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Thuật ngữ tranh tụng đã được đề cập trong khoa học pháp lý Việt Nam từ năm 1995 tại Hội thảo khoa học “Những vấn đề lý luận và thực tiễn cấp bách của TTHS Việt Nam”. Sau đó, có nhiều bài viết, bài nghiên cứu đề cập đến vấn đề tranh tụng trong tố tụng hình sự như: "Tranh tụng trong tố tụng hình sự" của tác giả Nguyễn Đức Mai trong cuốn kỷ yếu: "Những vấn đề lý luận và thực tiễn cấp bách của tố tụng hình sự Việt Nam" - Viện kiểm sát nhân dân tối cao năm 1995, Đặc biệt từ khi có Nghị quyết 08/NQ-TW, ngày 02/01/2002 của Bộ chính trị và BLTTHS năm 2003 được thông qua thì thuật ngữ tranh tụng được các nhà nghiên cứu bàn luận khá nhiều trên các tạp chí chuyên ngành như: bài "Về tranh tụng tại phiên tòa hình sự" của tác giả Tống Anh Hào trong Tạp chí Tòa án nhân dân số 5/2003; bài "Bàn về vấn đề tranh tụng trong tố tụng hình sự" đăng trong Tạp chí Kiểm sát, tháng 9/2003 của tác 2
6. giả Trần Đại Thắng; “Cải cách tư pháp và vấn đề tranh tụng” của TS. Nguyễn Mạnh Kháng; bài viết của nhiều tác giả trong Đặc san nghề luật số 5/2003 về chuyên đề mở rộng tranh tụng; cuốn chuyên khảo "Cải cách tư pháp ở Việt Nam trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền" do TSKH Lê Cảm và TS. Nguyễn Ngọc Chí đồng chủ biên, có nhiều bài viết của các tác giả (Nxb Đại học quốc gia, 2004) và gần đây nhất là bài viết “Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử và việc cụ thể hóa trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015” của TS. Trần Công Phàn trong cuốn sách chuyên khảo “Những nội dung mới trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015”. Tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu vào nghiên cứu về tranh tụng tại phiên tòa ở thực tiễn một địa phương nhất định để làm điển hình trong việc tìm ra những bất cập vướng mắc từ đó đề ra những giải pháp mang tính thực tế nhất và chưa từng có công trình nghiên cứu nào trên địa bàn tỉnh Bình Định. Do đó, việc nghiên cứu đề tài “Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Định” đáp ứng yêu cầu, đòi hỏi của tình hình hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Nhằm làm rõ thêm cơ sở lý luận và thực tiễn, bản chất, nội dung của tranh tụng tại phiên tòa hình sự, chỉ ra những bất cập còn tồn tại của việc tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Bình Định, thông qua đó đề xuất những giải pháp thiết thực nâng cao hiệu quả hoạt động tranh tụng tại phiên tòa hình sự, hướng tới xây dựng một phiên tòa hình sự thực sự công bằng, dân chủ góp phần thực hiện quá trình cải cách tư pháp. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 3
7. - Nghiên cứu cơ sở lý luận và pháp luật của hoạt động tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự. - Nghiên cứu những quy định về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Định giai đoạn từ năm 2011 đến năm 2015, phân tích các ưu nhược điểm, cũng như những vướng mắc khi áp dụng, đồng thời tìm ra nguyên nhân của những hạn chế trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự. - Trên cơ sở kết quả nghiên cứu và những đánh giá về thực trạng tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự, luận văn nêu ra các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự theo quy định của BLTTHS năm 2015 và trước yêu cầu cải cách tư pháp. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài vận dụng các quan điểm khoa học, các quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành liên quan đến tranh tụng và đảm bảo tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự làm đối tượng nghiên cứu. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Do tính chất rộng lớn của vấn đề nghiên cứu nên trong phạm vi của một luận văn thạc sỹ, đề tài chỉ tập trung vào những nội dung cụ thể sau: - Nội dung: Nghiên cứu các nội dung về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trong TTHS Việt Nam và trước yêu cầu cải cách tư pháp. - Không gian: Đề tài tập trung nghiên cứu thực tiễn áp dụng pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Bình Định. - Thời gian: Đề tài nghiên cứu thực tiễn áp dụng pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Bình Định trong giai đoạn từ năm 2011 đến năm 2015. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4
8. 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác - Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm chính sách của Đảng và Nhà nước ta về chiến lược cải cách tư pháp trong giai đoạn hiện nay. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng những phương pháp nghiên cứu cụ thể là: thống kê tội phạm, tổng kết kinh nghiệm, phân tích, tổng hợp, so sánh. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn góp phần làm sáng tỏ lý luận khoa học, cơ sở pháp lý về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trong tố tụng hình sự trên một địa bàn cụ thể trong một khoảng thời gian xác định, góp phần hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Góp phần mở rộng dân chủ trong tố tụng hình sự, đảm bảo quyền con người, phù hợp với xu thế dân chủ hóa của thời đại. Mặt khác, luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho những người có nhu cầu nghiên cứu vấn đề tranh tụng trong tố tụng hình sự Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và các từ viết tắt, nội dung luận văn được bố cục thành 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự Chương 2: Quy định của pháp luật và thực tiễn tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt Nam tại tỉnh Bình Định Chương 3: Nâng cao hiệu quả tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự 5
9. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm tranh tụng Pháp luật TTHS hiện hành không nêu khái niệm tranh tụng. Hiến pháp năm 2013 ghi nhận “Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm” và nguyên tắc này đã được thể chế hóa trong BLTTHS năm 2015 tại Điều 26. Thuật ngữ tranh tụng được sử dụng phổ biến ở các nước trên thế giới và được ghi nhận là nguyên tắc cơ bản trong pháp luật hình sự [13, tr.38]. Ở Việt Nam, những năm gần đây các chuyên gia pháp lý có những bài viết đề cập vấn đề này với nhiều quan điểm khác nhau. Quan điểm thứ nhất cho rằng “Tranh tụng là một thuật ngữ Hán nôm dùng để chỉ một cuộc tranh luận về một vụ án bằng cách các bên tham gia đưa ra lý lẽ, chứng cứ và các văn bản pháp luật làm cơ sở cho sự buộc tội hay bào chữa của mình để người thứ ba đứng giữa hai bên là Tòa án làm trọng tài phân xử [13 tr. 32]. Quan điểm này được nhiều tác giả đồng ý, nó thể hiện hoàn chỉnh, đầy đủ về chủ thể tham gia tố tụng, nội dung tranh tụng cũng như kết quả tranh tụng. Tranh tụng là một cuộc “chiến đấu” rất gay gắt trên các bình diện chứng cứ, lý lẽ và vận dụng pháp luật giữa bên buộc tội và bên gỡ tội. Sự xuất hiện của Tòa án trong quá trình tranh tụng sẽ quyết định ai thuyết phục hơn trong lập luận chứng minh cho quan điểm của mình. Tranh tụng tồn tại một cách khách quan, khi xuất hiện chức năng buộc tội, bào chữa, xét xử thì tranh tụng xuất hiện. Bên buộc tội và gỡ tội thể hiện quan điểm của mình, trên cơ sở đó HĐXX lắng nghe, xem xét và ra phán quyết lấy pháp luật làm căn cứ, lấy kết quả tranh tụng làm cơ sở. Quá trình tranh tụng ở nghĩa đầy đủ nhất chỉ có thể được tiến hành tại phiên tòa xét xử 6
10. với sự tham gia bình đẳng của các chủ thể buộc tội, gỡ tội và chủ thể khác dưới sự điều khiển của HĐXX. Tuy nhiên, trong khái niệm này tác giả đã phủ nhận sự tồn tại tranh tụng trước khi mở phiên tòa. Quan điểm thứ hai, cho rằng “Tranh tụng là quá trình tồn tại, vận động và đấu tranh giữa hai chức năng đối trọng nhau là tiền đề cần thiết, khách quan cho hoạt động xét xử” [12, tr.99]. Tranh tụng trong TTHS là quá trình cọ xát các quan điểm, các lập luận giữa các bên đối lập theo quy định của pháp luật, Tòa án làm trọng tài phân xử khi quá trình đó lên “đỉnh điểm” nhằm xác định sự thật khách quan của vụ án, giải quyết vụ án được đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, bảo vệ quyền con người. Quan điểm này thể hiện toàn bộ “cục diện” của quá trình tranh tụng. Bởi lẽ, tranh tụng là sự đối kháng về quan điểm, về luận cứ giữa các bên buộc tội và bên gỡ tội. Nghĩa là, có hoạt động buộc tội và gỡ tội thì tranh tụng biểu hiện tập trung, công khai và đầy đủ nhất. Và sự xuất hiện của Tòa án cũng báo hiệu tranh tụng sắp đến hồi kết, với kết quả của nó là một phán quyết được tuyên. Tuy nhiên theo chúng tôi, quan điểm này vẫn còn thiếu, bởi thực tế không phải lúc nào việc tranh tụng tại phiên tòa cũng diễn ra theo hướng bên buộc tội và bên gỡ tội đối trọng nhau. Có những vụ án, VKS và bị cáo vốn là hai bên đối trọng nhau trong cùng một vụ án có cùng quan điểm về vụ việc ngược lại với quan điểm của người bị hại. Hay cũng có vụ án bị cáo và bị hai cùng có chung quan điểm trái ngược với VKS. Theo tác phẩm: “Những vấn đề lý luận và thực tiễn cấp bách của việc đổi mới thủ tuc tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp” do Tiến sỹ Lê Hữu Thể cùng một số tác giả đồng chủ biên, NXB Chính trị quốc gia- Sự thật. Hà Nội 2013 thì thuật ngữ “tranh tụng” được sử dụng trong khái niệm về mô hình tố tụng- được hiểu với nghĩa là cách thức tổ chức hoạt động tố tụng 7
11. hình sự tìm đến sự thật khách quan của vụ án” [38, tr. 89]. Theo các tác giả, về cách thức tiến hành tố tụng hình sự phổ biến trên thế giới hiện nay, đa số người thường hay nhắc đến mô hình tố tụng tranh tụng, thẩm vấn và mô hình tố tụng có đan xen, kết hợp. Mô hình tố tụng hình sự tranh tụng thường được áp dụng tại các nước có truyền thống án lệ. Mô hình tranh tụng có những đặc điểm cơ bản sau đây: (1) Có sự phân định rành mạch quyền và nghĩa vụ của các chủ thể thực hiện các chức năng cơ bản của TTHS; trong đó Toà án có vai trò thụ động và trung lập, làm trọng tài điều khiển sự tranh tụng giữa các bên. (2) có hệ qui tắc phức tạp chi phối toàn bộ hệ thống tố tụng, trong đó qui tắc về chứng cứ có ảnh hưởng lớn nhất vì nó kiểm soát loại chứng cứ nào có thể được đưa ra trước những người có thẩm quyền; nói cách khác là qui tắc này quyết định chứng cứ có được chấp nhận hay không; (3) vai trò của công tố mờ nhạt trong hoạt động điều tra, trong khi đó vai trò của Luật sư bào chữa được tham gia rất sớm vào TTHS; (4) có chứa đựng yếu tố thú tội và mặc cả thú tội; (5) Luật sư bào chữa có vai trò rất lớn trong việc thuyết phục Thẩm phán và Bồi thẩm đoàn đưa ra quyết định, tuy nhiên (6) hoạt động bào chữa của Luật sư cũng phải trong khuôn khổ pháp luật; (7) khuyến khích bị cáo nhận tội để có thể được miễn truy tố hoặcgiảm nhẹ hình phạt; và (8) trong mô hình tố tụng tranh tụng, nguyên tắc phân quyền qui định Toà án là bộ phận độc lập tách rời khỏi hành pháp và tư pháp. Với những đặc điểm cơ bản nói trên, mô hình tố tụng tranh tụng có những ưu điểm như: Phân định rõ quyền và nghĩa vụ của các chủ thể thực hiện các chức năng cơ bản của TTHS; quyền của người bị buộc tội và của người bào chữa được mở rộng và triệt để được tôn trọng; vì thế nhiều người cho rằng mô hình tranh tụng có khả năng phòng chống oan sai có hiệu quả. Tùy theo cách tiếp cận mà tác giả xây dựng cho mình quan điểm, các quan điểm đều có hạt nhân hợp lý làm cơ sở nghiên cứu về tranh tụng. 8
12. Theo chúng tôi, tranh tụng trong TTHS là hoạt động đấu chứng, đấu lý trên cơ sở quy định của pháp luật hình sự, pháp luật TTHS trong quá trình giải quyết một vụ án hình sự cụ thể được thực hiện chủ yếu bởi bên buộc tội và bên gỡ tội trong tất cả các giai đoạn tố tụng. Tranh tụng biểu hiện công khai, khách quan, toàn diện tại phiên tòa, khi đó Tòa án với tư cách là “trọng tài” điều khiển phiên tranh tụng, đồng thời lấy kết quả tranh tụng làm cơ sở ra phan quyết về vụ án đó. Theo chúng tôi, bản chất của tranh tụng được nhìn nhận dưới gốc độ pháp lý và nhận thức. Góc độ pháp lý, bản chất của tranh tụng có nội dung cơ bản sau: Thứ nhất, tranh tụng là hoạt động TTHS được thực hiện chủ yếu bởi bên buộc tội và bên gỡ tội nên hoạt động tranh tụng phải tuân theo các quy định của pháp luật hình sự và pháp luật TTHS [8, tr. 99]. Thứ hai, chủ thể của tranh tụng gồm có Kiểm sát viên và người tham gia tố tụng khác. Các chủ thể xuất phát từ những địa vị pháp lý khác nhau nhưng bình đẳng với nhau về quyền đưa ra chứng cứ, tài liệu, yêu cầu, quan điểm giải quyết vụ án. Kiểm sát viên có thể tranh tụng với người bào chữa, với bị cáo, người bị hại và những người tham gia tố tụng khác để làm rõ sự thật khách quan là đối tượng của tranh tụng. Thứ ba, hoạt động tranh tụng tại phiên tòa diễn ra dưới sự điều khiển của chủ tọa phiên tòa. Chủ tọa phiên tòa có quyền yêu cầu các bên tiến hành tranh tụng hoặc chấm dứt tranh tụng, điều chỉnh nội dung cũng như phương pháp tranh tụng cho phù hợp với quy định của pháp luật và những vấn đề cần làm rõ trong khi giải quyết vụ án. Thứ tư, mục đích của hoạt động tranh tụng là nhằm làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án. Sự thật khách quan này bao gồm sự thật như nó diễn ra trên thực tế và được tiếp nhận, nhìn nhận, đánh giá dưới dóc độ pháp lý hình 9
13. sự và TTHS; Ngoài ra, mục đích tranh tụng còn nhằm bảo vệ quyền và lợi ích của chủ thể, bảo vệ quyền con người, góp phần hạn chế oan, sai và mở rộng dân chủ trong TTHS. Thứ năm, đối tượng của hoạt động tranh tụng là các quan điểm, luận cứ và luận chứng của các bên trong việc giải quyết vụ án. Cách thức tranh tụng là các bên chủ thể tranh tụng sử dụng các chứng cứ trong hồ sơ vụ án cũng như chứng cứ mới cung cấp đã được kiểm tra tại phiên tòa, các quy định của pháp luật hiện hành để làm rõ các đối tượng tranh tụng. Dưới góc độ coi tranh tụng là hoạt động tư duy, nhận thức thì bản chất của tranh tụng có các nội dung sau: Thứ nhất, tranh tụng được tiến hành trên cơ sở tư duy logic. Các bên tranh tụng có thể sử dụng các kỹ năng tranh tụng khác nhau để khẳng định, chứng minh cho quan điểm của mình, bác bỏ quan điểm hoặc thừa nhận quan điểm của bên tranh tụng đối lập. Thứ hai, tranh tụng không chỉ là quyền, là trách nhiệm của các bên tham gia tranh tụng mà còn là một phần của sự thật khách quan của vụ án. Nói cách khác, tranh tụng không chỉ là phương tiện để đạt được sự thật khách quan mà tranh tụng còn là một phần của sự thật khách quan của vụ án. Chân lý về vụ án phải tìm thấy, có được thông qua tranh tụng. Tất nhiên, thuộc tính này của tranh tụng là xét xử về nguyên tắc. Với các vụ án mà bị cáo nhận tội và có đủ chứng cứ đế khẳng định lời nhận tội của bị cáo là có cơ sở, tại phiên tòa không có những quan điểm xung đột thì không phát sinh tranh tụng hoặc nếu có thì chỉ ở mức độ nhất định [39, tr. 4]. 1.2. Nội dung tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự Xuất phát từ bản chất, mục đích của tố tụng tranh tụng nên tại phiên tòa phải giải quyết các nội dung sau: 10
14. Thứ nhất, dưới sự chủ trì của Chủ tọa phiên tòa các bên hỏi và trả lời câu hỏi để làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án. Tại phiên tòa để làm sáng tỏ sự thật vụ án thì tranh tụng là quá trình quan trọng, nó bao gồm việc chất vấn liên tục, tranh luận giữa một bên đại diện cho Nhà nước thực hành quyền công tố - bên buộc tội, còn bên kia là bên gỡ tội - bị cáo và Luật sư, người bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho bị cáo. Công tố viên nhân danh Nhà nước sẽ là người đưa ra những chứng cứ, những lập luận để bảo vệ lời buộc tội (cáo trạng), và đến lượt bị cáo và người bào chữa thể hiện ngay thái độ của họ đối với lời buộc tội đó. Sau khi xem xét chứng cứ do bên buộc tội đưa ra, Hội đồng xét xử xem xét đến chứng cứ do bên gỡ tội đưa ra và những lý lẽ để bào chữa. Đây là quá trình mà mỗi bên đều dùng những lý lẽ, chứng cứ để chứng minh cho luận điểm của mình nên có thể nói những lý lẽ đó hoàn toàn trên cơ sở ý chí chủ quan của mỗi bên, và chứng cứ là để phục vụ cho ý chí đó. Vì vậy, cần thiết phải có người đứng ra là trọng tài giữa việc tranh tụng đó, chỉ có Tòa án mà ở đây là Hội đồng xét xử đảm nhiệm công việc đó là khách quan và chính xác nhất xét cả về phương diện lý luận cũng như thực tiễn. Chủ tọa phiên tòa không chỉ là người điều khiển phiên toà nói chung mà họ cũng là phần quan trọng không thể thiếu của quá trình tranh tụng. Chủ tọa phiên tòa với vai trò chủ trì, điều khiển phiên tòa có toàn quyền quyết định nội dung việc xét hỏi, hướng cho hai bên hỏi và trả lời câu hỏi đi vào trọng tâm của vấn đề, nhằm giải quyết vụ án. Chủ tọa phiên tòa tạo điều kiện cho các bên tranh luận không hạn chế nhưng cũng tránh cho các bên đi vào những tình tiết vụn vặt không có giá trị làm sáng tỏ nội dung vụ án hoặc Chủ tọa phiên tòa dừng việc hỏi và đáp giữa hai bên hướng sang vấn đề khác nếu nội dung đó đã được làm sáng tỏ. Trong quá trình đó Hội đồng xét xử luôn thể hiện sự khách quan, tập trung lắng nghe việc tranh tụng của các bên để thấy được sự thật khách quan của vụ án, có tội hay không có tội ở những chứng cứ 11
15. nào; nếu có tội thì ở mức độ như thế nào, những tình tiết, chứng cứ nào thể hiện mức độ tăng nặng, những tình tiết, chứng cứ nào là giảm nhẹ. Những chứng cứ nào là hợp pháp, những chứng cứ nào không được công nhận là hợp pháp. Nếu có vật chứng thì xem xét vật chứng để thấy sự phản ánh dấu vết tội phạm trên đó ở mức độ như thế nào. Từ đó để thấy những tình tiết chứng cứ nào còn chưa rõ những vấn đề còn mâu thuẫn, Chủ tọa phiên tòa cho hai bên tranh luận rõ hơn, chất vấn nhau nhiều hơn để thấy bật ra được vấn đề, đồng thời dựa trên sự đánh giá khách quan toàn diện những chứng cứ, tình tiết, quá trình tranh luận trên mà Hội đồng xét xử sau đó có phán quyết công bằng. Để tranh tụng tại phiên tòa đạt được kết quả, Thẩm phán - Chủ tọa phiên tòa có quyền áp dụng quy định của phát luật tố tụng hình sự điều khiển phiên tòa theo đúng tiến trình tranh tụng. Cũng trên cơ sở của Luật tố tụng hình sự, họ có thể cho phép mọi người liên quan đến quá trình tranh tụng được vào phiên tòa; trong trường hợp cần thiết, Chủ tọa phiên tòa cách ly bị cáo, nhân chứng để đảm bảo việc tranh tụng tại phiên tòa diễn ra khách quan, có hiệu quả. Thứ hai, áp dụng những quy định của pháp luật để giải quyết vụ án. Để phục vụ cho quá trình tranh tụng tại phiên tòa, hai bên buộc tội và gỡ tội đều đã chuẩn bị cho mình những tài liệu chứng cứ cần thiết để bảo vệ lý lẽ của mình. Trong quá trình đó cả hai bên đều đã phải vận dụng những quy định của pháp luật không chỉ về luật hình thức mà còn cả luật nội dung. Đó là quá trình dựa vào chứng cứ đã được thu thập, căn cứ vào các điều khoản được quy định trong luật và các văn bản khác để đối chiếu so sánh tìm ra những tình tiết buộc tội và gỡ tội, và như thế bên gỡ tội thì tận dụng tối đa những chi tiết dù là nhỏ nhất để phản bác lại sự buộc tội của bên kia, còn bên buộc tội sẽ cố gắng truy tố với những chứng cứ chặt chẽ nhất nhằm không bỏ lọt tội phạm vì vậy họ cũng không bỏ qua những chi tiết dù là nhỏ nhất. 12
16. Tới khi ra phiên tòa, cả hai bên đều trình bày sao cho có sức thuyết phục nhất trước Hội đồng xét xử và những người tham dự phiên tòa. Vì vậy cả hai bên sẽ cố gắng đề cập đến mọi tình tiết có lợi nhất của vụ án một cách trực tiếp, liên tục. Họ chất vấn nhau nhưng không phải vô tổ chức mà dưới sự điều khiển của Thẩm phán - Chủ tọa phiên tòa. Họ có quyền phản đối quan điểm của bên kia đặt câu hỏi, đưa ra những chứng cứ để chứng minh cho luận điểm của mình phản bác lại bên kia. Trong quá trình đó họ toàn quyền tranh luận về những vấn đề để làm sáng tỏ vụ án, việc tranh luận không bị hạn chế nếu như không đi ra ngoài nội dung vụ án. Có quyền vận dụng những quy định của pháp luật để đề nghị Chủ tọa phiên tòa có những quyết định tại phiên tòa thuận lợi cho việc tranh tụng và chứng minh sự thật của vụ án. Đây là cuộc đấu giữa hai bên buộc tội và gỡ tội nên nó có sự đối kháng rõ rệt và phần thắng sẽ thuộc về bên nào có những chứng cứ thuyết phục, lý lẽ sắc bén hơn để Hội đồng xét xử và người tham dự phiên tòa chấp nhận. Thứ ba, đảm bảo việc đưa ra xem xét các chứng cứ, tài liệu minh chứng cho luận điểm của mỗi bên. Trong quá trình tranh tụng, chứng cứ là căn cứ quan trọng để làm sáng tỏ sự thật của vụ án. Tranh tụng tại phiên tòa là trung tâm của hoạt động tố tụng, ở thủ tục tố tụng tranh tụng không chia thành các giai đoạn rõ rệt nên cũng không có giai đoạn điều tra riêng biệt mà chỉ có sự thu thập chứng cứ chuẩn bị của hai bên buộc tội và gỡ tội. Trên cơ sở sự chuẩn bị ấy, tranh tụng được diễn ra tại phiên tòa. Thông qua phiên tòa Hội đồng xét xử có phán quyết đối với bị cáo - có tội hay không có tội, ở mức độ nào, hình phạt ra sao. Quá trình xem xét đánh giá chứng cứ được xác định qua hoạt động tranh tụng, chứng cứ được đánh giá không đúng làm ảnh hưởng đến việc xác định sự thật khách quan của vụ án và như vậy hoạt động tranh tụng không còn ý nghĩa. Chủ tọa phiên tòa sẽ đảm bảo cho việc đưa ra chứng cứ của mỗi bên, thông qua quá trình hỏi đáp, chất vấn liên tục giữa hai bên 13
17. buộc tội và gỡ tội Hội đồng xét xử và những người tham dự phiên tòa có thể thấy được những điểm còn mâu thuẫn của lý lẽ giữa các bên, thấy được sự không thuyết phục của chứng cứ mà bên nào đó đưa ra. Từ đó xem xét đánh giá chứng cứ được chính xác. Đây là một cuộc đấu chủ yếu diễn ra giữa hai bên buộc tội và gỡ tội nhưng để cuộc đấu đó được khách quan và có chất lượng thì phải đảm bảo được sự minh bạch khách quan của các chứng cứ thông qua việc đưa ra xem xét công khai tại phiên tòa theo quy tắc về chứng cứ và được Hội đồng xét xử chấp nhận. 1.3. Các yếu tố đảm bảo tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự Để xác định sự thật khách quan của vụ án thì phiên tòa phải đảm bảo nguyên tắc tranh tụng và như thế cần phải có những yếu tố đảm bảo thực hiện: 1.3.1. Chủ thể tranh tụng Trước hết, tham gia vào quá trình tranh tụng bao giờ cũng phải có ba chủ thể của quan hệ tranh tụng. Một bên là Công tố viên nhân danh Nhà nước thực hành quyền công tố (bên buộc tội) và một bên là Luật sư, bị cáo (bên gỡ tội). Quá trình tranh tụng phải được diễn ra và tiến hành theo đúng những quy định của pháp luật tố tụng hình sự cả về hình thức, nội dung cũng như về không gian và thời gian. Trong quá trình này từ khi bắt đầu phiên tòa đến khi kết thúc phiên tòa, vai trò trung tâm và quyết định luôn luôn thuộc về Hội đồng xét xử, Thẩm phán Chủ tọa phải đóng vai trò là người điều khiển, không can thiệp vào nội dung tranh tụng nhưng phải đánh giá, nhận định và xem xét để quyết định chính xác và đúng đắn. Theo tác giả, quá trình tranh tụng chỉ có ý nghĩa đầy đủ nhất khi có đầy đủ và đồng thời các chủ thể của quan hệ tranh tụng trong tố tụng hình sự và được thể hiện bằng phán quyết cuối cùng của Tòa án. 14
18. Thứ hai, để việc tranh tụng đạt kết quả cao thì các bên buộc tội và gỡ tội phải có trình độ năng lực cũng như đạo đức nghề nghiệp, có sự chuẩn bị kỹ càng. Trong quá trình tranh tụng dân chủ tại phiên tòa, trình độ năng lực của những người tham gia tranh tụng có ảnh hưởng rất lớn, nếu trình độ năng lực chênh lệch giữa bên buộc tội và bên gỡ tội thì hiển nhiên tranh tụng không mang lại hiệu quả cao. Công tố viên là bên buộc tội vì vậy không chỉ việc chuẩn bị chu đáo các tài liệu, nghiên cứu kỹ càng vụ án mà trình độ tư duy lý luận cao là đòi hỏi quan trọng. Quá trình nghiên cứu hồ sơ cũng chưa hoàn toàn đánh giá được hết tính chất mức độ vụ án và càng không thể căn cứ vào đó để có lời luận tội; chỉ có thể qua quá trình thẩm vấn, tranh luận tại phiên tòa mà Kiểm sát viên buộc tội một cách khách quan, thuyết phục, vì vậy đòi hỏi Kiểm sát viên phải có trình độ cũng như kinh nghiệm tham gia tranh tụng. Vai trò của Luật sư, người bào chữa trong tranh luận là hết sức quan trọng, bởi tính chất công việc của Luật sư là một bên trong quá trình tranh tụng, đồng thời Luật sư có được những quyền tố tụng cho phép để điều tra thu thập chứng cứ, bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho bị cáo. Vì vậy, không chỉ năng lực trình độ của Luật sư, mà đạo đức nghề nghiệp của họ cũng có ảnh hưởng lớn đến việc tận lực cho công việc bào chữa, đến quá trình tranh tụng. Nếu trong suốt quá trình trước khi mở phiên tòa xét xử cả hai bên Công tố viên và bị cáo - Luật sư bào chữa cho bị cáo không có sự chuẩn bị kỹ, không dự trù trước những tình huống có thể xảy ra trong quá trình tranh tụng thì đến khi tranh luận họ sẽ có thể bị đuối lý và tất nhiên phán quyết của Tòa án sẽ trên cơ sở của bên thuyết phục. Vì vậy, tự bản thân hai phía buộc tội và gỡ tội sẽ phải có sự chuẩn bị cho quá trình tranh tụng của mình và luật pháp cũng có những quy định để đảm bảo cho quá trình chuẩn bị thu thập chứng cứ của các bên, đảm bảo cho việc tranh tụng đạt kết quả cao nhất. Hai bên buộc tội và gỡ tội không chỉ chuẩn bị kỹ càng về lý lẽ, về 15
19. chứng cứ được thu thập trong suốt quá trình trước khi mở phiên tòa mà còn tự đánh giá xem những luận điểm nào còn yếu, dự trù những tình huống có thể xảy đến trong quá trình tranh luận để đến khi ra tranh tụng đạt được kết quả theo mong muốn. 1.3.2. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Tranh tụng là hoạt động TTHS do vậy, hoạt động tranh tụng phải tuân theo quy định của pháp luật TTHS, pháp luật hình sự. Để quá trình tranh tụng đạt kết quả tốt thì cần có một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh. Hệ thống pháp luật hoàn chỉnh có vai trò rất lớn trong việc tạo ra điều kiện cho quá trình tranh tụng, ở những nước áp dụng hệ thống tố tụng tranh tụng - theo nhiều chuyên gia - là những nước có nền văn hóa pháp lý cao của toàn xã hội [5, tr. 246-251]; và thực tế cũng cho thấy, để áp dụng được tranh tụng tại phiên tòa cần có sự đồng bộ của các ngành luật riêng lẻ, đầy đủ và chặt chẽ để tạo ra cơ chế cho tranh tụng. BLTTHS năm 2003 chưa ghi nhận đích danh nguyên tắc tranh tụng nhưng một số quy định tại Điều 19, các Điều từ 48 đến Điều 53, Điều 65, Điều 126, 127, 207, 214 góp phần đảm bảo tranh tụng. Để đảm bảo quyền bình đẳng giữa bên buộc tội và bên bào chữa, BLTTHS đã thể hiện một số quyền và nghĩa vụ pháp lý cho chủ thể thực hiện chức năng bào chữa thể hiện tại các Điều từ Điều 48 đến Điều 58 BLTTHS năm 2003. Điều 19 BLTTHS năm 2003 quy định “Đảm bảo quyền bình đẳng trước Tòa án”, nguyên tắc này đòi hỏi phải đảm bảo quyền bình đẳng giữa các bên trong việc đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật, đưa ra yêu cầu và tranh tụng dân chủ trước Tòa án nhằm mục đích để xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Các quy định của BLTTHS năm 2003 đã tạo cơ sở pháp lý hữu hiệu cho các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng thực hiện chức 16