Luận văn Trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Hưng Yên

Nội dung text: Luận văn Trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Hưng Yên

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HẢI THANH TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN TỈNH HƯNG YÊN Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. Trần Văn Độ HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Hải Thanh
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 6 1.1. Những vấn đề lý luận về trách nhiệm dân sự và giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự 6 1.2. Quy định của Pháp luật về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự 21 Chương 2: THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI TỈNH HƯNG YÊN 43 2.1. Khái quát tình hình giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự tại tỉnh Hưng Yên 44 2.2. Thực trạng giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự tại tỉnh Hưng Yên. 48 Chương 3: YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM GIẢI QUYẾT ĐÚNG TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 58 3.1. Yêu cầu giải quyết đúng trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự 58 3.2. Các giải pháp bảo đảm giải quyết đúng trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự 61 KẾT LUẬN 70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 72
4. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng Số liệu về công tác giải quyết, xét xử sơ thẩm các loại án của 2.1 Tòa án nhân dân trên địa bàn tỉnh Hưng Yên từ năm 2012 đến 44 năm 2016 Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết trách nhiệm dân sự 2.2 44 từ năm 2012 - 2016 tại Tòa án nhân dân tỉnh Hưng Yên Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết trách nhiệm dân sự bị 2.3 kháng cáo, kháng nghị phần dân sự từ năm 2012 - 2016 tại Tòa án 45 nhân dân tỉnh Hưng Yên Số liệu thống kê kết quả thi hành án dân sự trong hình sự 2.4 46 theo đơn yêu cầu các năm từ 2012 đến 2016
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong số những nguyên tắc cơ bản quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự có nguyên tắc giải quyết trách nhiệm dân sự trong cùng vụ án hình sự làm định hướng cho toàn bộ quá trình giải quyết vụ án của các cơ quan tiến hành tố tụng. Khi áp dụng nguyên tắc này, nhiều vấn đề bất cập nảy sinh ảnh hưởng tới tính khách quan, công bằng không chỉ đối với những nội dung của trách nhiệm dân sự mà cả việc xác định trách nhiệm hình sự của bị cáo, xác định vị trí, vai trò, quyền, lợi ích và nghĩa vụ của những người tham gia tố tụng trong vụ án hình sự. Vì vậy, yêu cầu phải làm rõ vấn đề lý luận và thực tiễn cũng như việc đưa ra giải pháp hoàn thiện pháp luật liên quan đến việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự là hết sức cần thiết. Bộ luật tố tụng hình sự và những văn bản pháp luật khác đã quy định nội dung, thủ tục giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Những quy định này là cơ sở pháp lý cho Tòa án khi tiến hành tố tụng, đồng thời cũng là công cụ để người tham gia tố tụng bảo vệ quyền lợi của mình. Tuy nhiên, thực tế xét xử cho thấy những quy định của pháp luật về vấn đề này còn chưa đầy đủ, chưa thống nhất nên khó áp dụng trong quá trình giải quyết vụ án. Mặt khác, do là vấn đề phát sinh trong vụ án hình sự nên các cơ quan tiến hành tố tụng cũng như những người tiến hành tố tụng thường không quan tâm đúng mức tới việc giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự mà chỉ chú trọng đến việc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự. Nhiều Thẩm phán đã không nghiên cứu kỹ Bộ luật Dân sự và các hướng dẫn của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao khi giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự nên xác định không đúng thiệt hại, quyết định mức bồi thường không chính xác, xác định vị trí của những người tham gia tố tụng hoặc tách phần dân sự trong vụ án hình sự để giải quyết ở vụ án khác không đúng quy định của pháp luật làm ảnh hưởng trực tiếp tới quyền và lợi ích chính đáng của những người tham gia tố tụng. Có thể nói, giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự là vấn đề phức tạp cả về lý luận và thực tiễn áp dụng. Do đó, việc tiếp tục nghiên cứu sâu sắc hơn nữa những vấn đề lý luận và đặc biệt là thực tiễn về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ 1
6. án hình sự, đồng thời đánh giá việc áp dụng vấn đề này trong thực tiễn là hết sức cần thiết. Việc nghiên cứu, đánh giá từ thực tiễn áp dụng nguyên tắc này trên phạm vi địa bàn tỉnh Hưng Yên nhằm đưa ra những kiến giải lập pháp và các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các quy phạm pháp luật về vấn đề này trong giai đoạn hiện nay không những có ý nghĩa lý luận - thực tiễn và pháp lý quan trọng, mà còn là vấn đề mang tính cấp thiết. Vì vậy, tác giả đã chọn đề tài "Trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Hưng Yên" làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong khoa học luật tố tụng hình sự Việt Nam cũng như trong thực tiễn áp dụng, vấn đề giải quyết phần dân sự trong vụ án hình sự vẫn chưa được quan tâm, nghiên cứu một cách đầy đủ, có hệ thống và toàn diện. Tuy nhiên, vấn đề này cũng đã được một số nhà khoa học, luật gia quan tâm nghiên cứu ở các mức độ khác nhau nhằm làm sáng tỏ các vấn đề mang tính chất lý luận và thực tiễn đã được công bố như: Cấp độ luận văn thạc sĩ luật học có đề tài "Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự" của tác giả Nguyễn Thị Thu Hương bảo vệ năm 2009 tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. Tại Học viện Khoa học xã hội có hai Luận văn nghiên cứu về đề tài này, đó là: Luận văn của tác giả Lê Mạnh Hùng với đề tài: " Khía cạnh dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam" bảo vệ năm 2011 và đề tài: " Trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai" của tác giả Nguyễn Minh Hào bảo vệ năm 2013. Ngoài ra, một số tác giả cũng đã công bố những bài báo khoa học đề cập đến các vấn đề về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự như: Nguyên tắc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự được đề cập trong cuốn Pháp luật hình sự - Thực tiễn xét xử và án lệ, của tác giả Đinh Văn Quế, do nhà xuất bản Lao động - xã hội phát hành; trong các bài viết đăng trên các tạp chí của một số tác giả như: Bàn về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, của TS. Đỗ Văn Đại, Tạp chí kiểm sát, số 9/2007; Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, của tác giả Nguyễn Xuân Đang, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 21/2005; Tòa án cấp sơ thẩm và tòa án cấp phúc thẩm đều xác định sai vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, của tác giả Trọng Tài, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 6/2006; Vấn đề kháng nghị giám đốc thẩm về "dân sự" trong vụ án hình sự, của tác giả Đinh Văn 2
7. Quế, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 9/2009; Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, của tác giả Hoàng Thị Sơn, Tạp chí Luật học, số 6/1998; Những vấn đề rút ra từ những vụ án hình sự sơ thẩm bị hủy ở cấp phúc thẩm trung ương, của tác giả Hồ Quốc Thái, Tạp chí Kiểm sát, số 8/2007; Bàn về thủ tục tố tụng khi điều tra lại hoặc xét xử lại phần dân sự trong vụ án hình sự, của tác giả Nguyễn Văn Trượng, Tạp chí Kiểm sát, số 9/2007 Trên cơ sở nghiên cứu cho thấy, các tác giả chủ yếu nghiên cứu ở từng khía cạnh của vấn đề. Hiện nay chưa có một cuốn giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận chuyên biệt, tổng hợp đầy đủ về vấn đề này. Giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự về cơ bản mới chỉ được nghiên cứu riêng qua các bài viết của các nhà khoa học. Hiện nay cũng chưa có công trình nào nghiên cứu về việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong thực tiễn giải quyết các vụ án hình sự phát sinh trên địa bàn tỉnh Hưng Yên. Do vậy, việc nghiên cứu, giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự là vấn đề mang tính cấp thiết để chế định này ngày càng hoàn thiện, góp phần nâng cao chất lượng xét xử các vụ án hình sự mà trong đó phải giải quyết về trách nhiệm dân sự ở giai đoạn hiện nay trên cả nước nói chung và địa bàn tỉnh Hưng Yên nói riêng. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận, nghiên cứu các quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hưng Yên, luận văn đưa ra những giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định pháp luật về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn có những nhiệm vụ nghiên cứu chủ yếu sau: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự và giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. - Nghiên cứu các quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự; 3
8. - Nghiên cứu thực tiễn giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hưng Yên; - Đưa ra các kiến nghị, đề xuất một số quan điểm và giải pháp hoàn thiện quy định về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự trong pháp luật tố tụng hình sự, cũng như những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng của quy định này trên phạm vi cả nước nói chung, địa bàn tỉnh Hưng Yên nói riêng. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề lý luận giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự theo luật tố tụng hình sự Việt Nam, quy định của pháp luật và thực tiễn giải quyết trách nhiệm dân sự trong giải quyết vụ án hình sự của Tòa án nhân dân hai cấp trên địa bàn tỉnh Hưng Yên. - Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự dưới góc độ của luật tố tụng hình sự Việt Nam. Đồng thời, luận văn cũng có đề cập đến một số quy phạm của pháp luật dân sự và pháp luật tố tụng dân sự có liên quan nhằm hỗ trợ cho việc giải quyết nhiệm vụ và đối tượng nghiên cứu. Về thời gian: Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng việc giải quyết trách nhiệm dân sự trongquá trình xét xử các vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hưng Yên trong 05 năm (2012 - 2016). 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận nghiên cứu của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng về Nhà nước và pháp luật, về quyền con người, về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các văn kiện của Đảng. Luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khoa học như: Phương pháp lịch sử, so sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê, kết hợp giữa lý luận và thực tiễn để giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Về mặt lý luận: Luận văn là công trình nghiên cứu khoa học đầu tiên, có tính hệ thống và tương đối toàn diện về thực tiễn áp dụng nguyên tắc giải quyết trách nhiệm 4
9. dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hưng Yên ở cấp độ một luận văn thạc sĩ luật học. - Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ giúp xác định được khái niệm, nội dung, thủ tục giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự, từ đó đưa ra những kiến nghị về mặt lập pháp nhằm xây dựng và hoàn thiện quy định pháp luật về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Việc xây dựng các quy phạm pháp luật phù hợp, đầy đủ, có hệ thống sẽ là cơ sở pháp lý quan trọng để giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. - Về mặt thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận văn giúp các cơ quan tiến hành tố tụng xác định và áp dụng đúng đắn, thống nhất trình tự, thủ tục giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự trong quá trình giải quyết vụ án, đưa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy phạm pháp luật. Bên cạnh đó, tác giả hy vọng luận văn sẽ là một tài liệu tham khảo bổ ích dành cho không chỉ các nhà lập pháp, mà còn cho các nhà nghiên cứu, các cán bộ giảng dạy pháp luật, các nghiên cứu sinh, học viên cao học và sinh viên thuộc chuyên ngành Tư pháp hình sự tại các cơ sở đào tạo luật. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận và quy định của pháp luật về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Chương 2: Thực tiễn giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự tại tỉnh Hưng Yên. Chương 3: Yêu cầu và giải pháp bảo đảm giải quyết đúng trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. 5
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Những vấn đề lý luận về trách nhiệm dân sự và giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự 1.1.1 Khái niệm trách nhiệm dân sự Hành vi phạm tội được thực hiện không chỉ xâm hại đến những quan hệ xã hội, quyền và lợi ích của cá nhân, cơ quan, tổ chức do pháp luật hình sự bảo vệ mà còn xâm hại đến các quan hệ dân sự (tài sản và nhân thân phi tài sản), nên có hai loại trách nhiệm được đặt ra khi giải quyết vụ án hình sự, đó là: trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự. Có nghĩa là, khi giải quyết vụ án hình sự mà tội phạm xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của cá nhân, cơ quan, tổ chức thì ngoài việc điều tra, truy tố, xét xử, áp dụngbiện pháp trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội, các cơ quan tiến hành tố tụng còn phải giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần cho cá nhân, cơ quan, tổ chức bị thiệt hại. Quan điểm thứ nhất cho rằng, " trách nhiệm dân sự" trong vụ án hình sự chỉ bao gồm những khoản tiền hoặc tài sản có liên quan đến việc trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại quy định tại Điều 42 Bộ luật Hình sự, hay nói cách khác là "trách nhiệm dân sự" trong vụ án hình sự chỉ trong phạm vi "trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng" theo quy định tại Chương XX Bộ luật Dân sự năm 2015 (trước đây là chương XXI Bộ luật Dân sự 2005) [19]. Đó là những quan hệ bồi thường thiệt hại phát sinh do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của tổ chức, cá nhân bị tội phạm xâm hại. Quan điểm thứ hai cho rằng, "trách nhiệm dân sự" trong vụ án hình sự là tất cả những cái gì không phải là tội phạm và hình phạt mà có liên quan đến tiền hoặc tài sản thì đều là "trách nhiệm dân sự" trong vụ án hình sự, bao gồm cả các biện pháp tư pháp được quy định tại Điều 41 và Điều 42 Bộ luật Hình sự, trong đó trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng chỉ là một phần dân sự trong vụ án hình sự. Thứ ba, theo công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao về việc giải quyết vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại trong 6
11. vụ án hình sự (sau đây gọi tắt là Công văn 121/2003/KHXX) thì phần dân sự trong vụ án hình sự bao gồm: Việc đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại, buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm hại. Ngoài các quan điểm trên thì tác giả Đinh Văn Quế có quan điểm cho rằng, "trách nhiệm dân sự" trong vụ án hình sự không phải là tất cả những gì có liên quan đến tiền hoặc tài sản mà Tòa án xét xử và quyết định, vì trong quá trình giải quyết vụ án, các cơ quan tiến hành tố tụng còn áp dụng một số biện pháp tư pháp có liên quan đến tiền hoặc tài sản như: Tịch thu công cụ, phương tiện dùng vào việc phạm tội; tịch thu vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán, đổi chác những thứ ấy mà có; tịch thu vật thuộc loại nhà nước cấm lưu hành; tịch thu hoặc trả lại vật, tiền bị người phạm tội chiếm đoạt hoặc sử dụng trái phép; tịch thu hoặc trả lại vật, tiền của người khác mà người phạm tội đã sử dụng vào việc thực hiện tội phạm Các quyết định này tuy có liên quan đến tài sản nhưng không phải là quan hệ dân sự giữa những người tham gia tố tụng trong vụ án hình sự và được giải quyết theo luật hình sự và tố tụng hình sự [19]. Vì vậy, " vấn đề dân sự" không thể được quy định trong Bộ luật Hình sự và không thể là căn cứ để giải quyết vấn đề về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tội phạm gây ra, mà nó phải được quy định trong Bộ luật Dân sự, bởi lẽ nó là " vấn đề dân sự" chứ không phải là "vấn đề hình sự" mặc dù nó có quan hệ nhất định đến vụ án hình sự. Tuy nhiên không phải tất cả những quy định của Chương XX của Bộ luật Dân sự 2015 về trách nhiệm bồi thường ngoài hợp đồng đều là "vấn đề dân sự" trong vụ án hình sự. Chỉ có những thiệt hại nào do tội phạm gây ra và trách nhiệm bồi thường thiệt hại đó mới là "vấn đề dân sự" trong vụ án hình sự hay nói một cách chính xác hơn đây là việc kiện dân sự đòi bồi thường thiệt hại do tội phạm gây ra. Căn cứ để xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại bao gồm các yếu tố: Có tội phạm xảy ra, có thiệt hại, có quan hệ nhân quả giữa tội phạm và thiệt hại. 7
12. Theo quan điểm của cá nhân tác giả thì cần xác định trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự dựa trên hai yếu tố chính yếu là: Thiệt hại do tội phạm gây ra và người bị thiệt hại do tội phạm gây ra Thứ nhất, thiệt hại do tội phạm gây ra là những thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản và tình trạng mất trật tự, an toàn xã hội, trật tự pháp luật. Đó là những thiệt hại đáng kể cho các quan hệ xã hội bị tội phạm xâm phạm. Thiệt hại do tội phạm gây ra bao gồm những thiệt hại trực tiếp và thiệt hại gián tiếp. Thứ hai, người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố tụng hình sự: là cá nhân, tổ chức bị thiệt hại hoặc đe dọa bị thiệt hại đáng kể về thể chất, tinh thần, tài sản do tội phạm gây ra và được cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng công nhận. 1.1.2. Khái niệm, mục đích, phạm vi, ý nghĩa của việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện nay đã quy định về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự tại Điều 28, Chương II, Bộ luật Tố tụng hình sự 2003. Việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trong trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự. Tuy nhiên, "trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự" là gì? Khái niệm "giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự" là gì? thì hiện nay còn có những nhận thức, quan điểm khác nhau: Từ những phân tích trên, tác giả xin đưa ra khái niệm giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự như sau: “Giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự là việc giải quyết phần dân sự liên quan đến thiệt hại do tội phạm gây ra”. Từ khái niệm trên, chúng ta có thể đưa ra những đặc điểm cơ bản của giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự như sau: Một là, giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự là một trong những nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự nên nó chứa đựng những nội dung thể hiện phương châm, định hướng của Đảng và Nhà nước ta về việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Về nguyên tắc, thì mọi vấn đề liên quan đến "phần dân sự" thì đương sự có quyền tự định đoạt, do đó đối với "trách nhiệm dân sự" trong vụ án 8
13. hình sự thì chủ thể có quyền có thể khởi kiện vụ án dân sự riêng biệt với vụ án hình sự tại Tòa dân sự. Tuy nhiên, phần dân sự của vụ án sẽ chưa được xét xử chừng nào phần hình sự của vụ án chưa được xét xử xong, tức là một khi cơ quan tiến hành tố tụng đã khởi tố vụ án hình sự thì phải xem xét giải quyết xong vấn đề hình sự rồi mới xem xét giải quyết trách nhiệm dân sự. Đó là nguyên tắc "Hình hoãn hộ". Theo đó, ưu tiên áp dụng pháp luật tố tụng hình sự, khi vấn đề hình sự chưa giải quyết thì không thể giải quyết trách nhiệm dân sự, làm như vậy để tránh cho Tòa hình sự và Tòa dân sự cùng xử lý một vụ việc có thể đưa ra hai bản án trái ngược nhau. Ví dụ: Tòa hình sự xác định không có thiệt hại nên không cấu thành tội phạm hoặc có thiệt hại xong hành vi gây thiệt hại không phải là tội phạm,nhưng Tòa dân sự lại xác định có thiệt hại hoặc hành vi gây thiệt hại đó có lỗi và buộc người gây thiệt hại có trách nhiệm bồi thường ( hoặc ngược lại ) điều này có thể ảnh hưởng đến quyền, nghĩa vụ của các bên tham gia tố tụng. Do đó, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 xác định việc giải quyết trách nhiệm dân sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự và trong trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự. Đồng thời quy định giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự là một nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự Hai là, trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự được giải quyết cùng với việc giải quyết vấn đề hình sự sau khi khởi tố vụ án hình sự. Quyết định khởi tố vụ án hình sự là văn bản pháp lí xác định có sự việc phạm tội, làm cơ sở cho các hoạt động điều tra. Do đó, khi vụ án hình sự có trách nhiệm dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm bị khởi tố thì việc dân sự đó được xem xét và giải quyết mà không cần phải khởi kiện riêng bằng một thủ tục khác nữa. Theo thủ tục tố tụng dân sự thì vụ án dân sự chỉ được đặt ra và xem xét giải quyết khi có đơn khởi kiện của các chủ thể có quyền khởi kiện theo quy định tại Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, theo đó, cá nhân, tổ chức có quyền tự mình hoặc thông qua người đại diện hợp pháp để khởi kiện vụ án dân sự nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho mình và tòa án chỉ giải quyết khi có đơn khởi kiện dân sự. Trong tố tụng hình sự, đối với một số tội phạm khi đã khởi tố vụ án hình sự mà có trách nhiệm dân sự liên quan đến việc thực hiện tội phạm thì các cơ quan tiến hành tố tụng sẽ xem xét, chứng minh có thiệt hại về vật chất, tài sản hay 9
14. không? Mức độ thiệt hại như thế nào? Làm cơ sở để xác định trách nhiệm hình sự đối với bị can, bị cáo đồng thời cũng chính là việc chứng minh mức độ thiệt hại, giá trị tài sản cần được bồi thường cho người bị hại. Cũng cần lưu ý rằng đối với trường hợp cá nhân, cơ quan, tổ chức bị thiệt hại do tội phạm gây ra được cơ quan tiến hành tố tụng xác định là nguyên đơn dân sự trong vụ án hình sự thì trong quá trình giải quyết vụ án hình sự người tiến hành tố tụng, cơ quan tiến hành tố tụng phải tuân theo nguyên tắc quyền quyết định và tự định đoạt thuộc về các đương sự, đó là việc nguyên đơn có quyền yêu cầu toàn bộ hoặc một phần thiệt hại hoặc không yêu cầu bồi thường thiệt hại. Trong trường hợp này Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 quy định trách nhiệm dân sự chỉ được giải quyết cùng vụ án hình sự khi họ có đơn yêu cầu bồi thường thiệt hại. Thời điểm nguyên đơn dân sự có đơn yêu cầu bồi thường là thời điểm trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự bắt đầu được giải quyết. Để bảo vệ quyền lợi của mình, trong trường hợp này nguyên đơn dân sự cần phải chứng minh mức độ thiệt hại do tội phạm gây ra, trong đó có những thiệt hại mà cơ quan tiến hành tố tụng không thể và không có trách nhiệm chứng minh. Thông thường yêu cầu được thực hiện sau khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự, nhưng trước khi kết thúc xét hỏi tại phiên tòa. Ba là, giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự chỉ có phạm vi áp dụng đối với những quan hệ về đòi bồi thường thiệt hại, trả lại tài sản, sữa chữa tài sản bị hư hỏng, buộc công khai xin lỗi của người bị thiệt hại do tội phạm gây ra. Các vấn đề như tịch thu vật, tiền bạc do phạm tội mà có, xử lý vật chứng, án phí không thuộc trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự mà là biện pháp tư pháp hình sự hoặc tố tụng hình sự. Có nhiều trách nhiệm dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm gây thiệt hại cho các quan hệ dân sự, bao gồm: Hành vi phạm tội xâm hại đến sức khỏe tính mạng, danh dự, nhân phẩm, tài sản thì ngoài việc làm phát sinh trách nhiệm hình sự còn làm phát sinh trách nhiệm dân sự của những người tham gia tố tụng. Hoặc những vấn đề có liên quan đến tiền và tài sản như: Vật chứng, án phí, tịch thu vật, tiền hoặc tài sản do phạm tội mà có Tuy nhiên, không phải tất cả vấn đề nào liên quan đến tiền hoặc tài sản mà cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết cũng đều nằm trong phạm vi điều chỉnh tại Điều 28 Bộ luật Tố tụng hình sự. Trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự chỉ bao gồm việc đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo 10
15. chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại, buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm. Ngoài ra, theo tác giả, biện pháp buộc công khai xin lỗi tuy rất ít được áp dụng trong thực tiễn, nhưng đó cũng là trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Bốn là, quá trình giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự có sự tham gia của cơ quan tiến hành tố tụng trong việc chứng minh, xác định mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra. Trong vụ án dân sự thông thường, về nguyên tắc thì nghĩa vụ chứng minh cho yêu cầu của mình thuộc về trách nhiệm của các đương sự, đặc biệt là trách nhiệm của nguyên đơn. Việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự cũng không phải ngoại lệ. Tuy nhiên, trong trường hợp trách nhiệm dân sự được giải quyết trong vụ án hình sự, ở đây được hiểu là giải quyết việc tranh chấp về dân sự trong vụ án hình sự và do Tòa hình sự giải quyết, về nguyên tắc vì là được giải quyết bởi Tòa hình sự nên khi xem xét giải quyết vụ án Tòa án phải áp dụng các quy định, trình tự, thủ tục của Bộ luật tố tụng hình sự để giải quyết. Mặt khác, việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong cùng vụ án hình sự về bản chất vẫn là giải quyết mối quan hệ dân sự, do đó không thể áp dụng Bộ luật Hình sự để giải quyết trách nhiệm dân sự mà phải áp dụng quy định của Bộ luật Dân sự để giải quyết. Trong trường hợp phần trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự được tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự thông thường thì quá trình giải quyết trách nhiệm dân sự sau này sẽ áp dụng thủ tục tố tụng dân sự. Tuy nhiên, việc giải quyết đó chỉ được tiến hành sau khi đã có bản án hình sự. Năm là, khi giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự Tòa án áp dụng các nguyên tắc của Bộ luật tố tụng hình sự và các nguyên tắc của Bộ luật tố tụng dân sự để giải quyết nhằm đảm bảo quyền lợi cho các đương sự tham gia tố tụng trong vụ án. Cuối cùng là, giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự Tòa án không bắt buộc phải mở các phiên hòa giải giữa các đương sự như trong tố tụng dân sự. Thủ tục mở phiên hòa giải không phải là thủ tục bắt buộc mà Tòa án phải thực hiện trước khi mở phiên tòa xét xử vụ án hình sự. Tại phiên tòa, Hội đồng xét xử cũng không bắt buộc phải tiến hành hòa giải giữa các đương sự. Tuy nhiên, trong thực tiễn xét xử, các 11
16. cơ quan tiến hành tố tụng vẫn tạo điều kiện cho các bên tự thỏa thuận với nhau về việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Trường hợp các đương sự tự nguyện thỏa thuận được với nhau thì Tòa án công nhận việc thỏa thuận này của các đương sự và sự thỏa thuận này được ghi vào phần quyết định của bản án hình sự chứ Tòa án không ra quyết định công nhận sự thỏa thuận của các đương sự. 1.12.1. Phạm vi giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự Trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự là hai khái niệm pháp lý được phân biệt rạch ròi. Trách nhiệm hình sự của một cá nhân được đặt ra khi cá nhân đó thực hiện một tội phạm được quy định trong Bộ luật Hình sự, còn trách nhiệm dân sự là nghĩa vụ bồi thường những thiệt hại gây ra cho người khác bằng một khoản tiền tương ứng với thiệt hại đã xảy ra. Về lý thuyết, vai trò của trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự là khác nhau, trách nhiệm hình sự nhằm mục đích trấn áp các hành vi nguy hiểm cho xã hội và nhà nước quyết định hình phạt đối với người phạm tội. Còn trách nhiệm dân sự được đặt ra nhằm giải quyết những xung đột về lợi ích khi thiệt hại xảy ra giữa cá nhân với cá nhân hoặc cơ quan, tổ chức trong xã hội. Như vậy, trách nhiệm hình sự không có mối liên hệ đến nghĩa vụ bồi thường một thiệt hại gây ra cho người khác, nó không phải là một nguồn của nghĩa vụ dân sự, vì trách nhiệm hình sự không thiết lập một mối quan hệ pháp lý nào giữa người phạm tội với nạn nhân. Tuy nhiên, khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, người phạm tội không chỉ chịu trách nhiệm hình sự mà họ còn phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại về vật chất do hành vi phạm tội gây ra. Do đó, Điều 28 Bộ luật Tố tụng hình sự 2003, quy định: "Việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trong trường hợp vụ ánhình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự" . Chiếu theo quy định này, các trách nhiệm dân sự như bồi thường thiệt hại, bồi hoàn có thể được giải quyết theo thủ tục tố tụng hình sự. Nói cách khác là trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự có thể đồng thời được quyết định trong cùng một trình tự, thủ tục. Theo đó, các trách nhiệm dân sự là những quan hệ phát sinh từ vụ án hình sự được giải quyết cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Tuy nhiên khi các vấn đề về mức bồi thường, bồi hoàn chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng 12
17. đến việc giải quyết vụ án hình sự thì các trách nhiệm dân sự có thể được tách ra để giải quyết bằng một vụ án dân sự khác. Quy định này của Bộ luật Tố tụng hình sự về giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự đã tạo cơ sở pháp lý thống nhất cho việc giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự trên thực tế, bảo đảm việc giải quyết quyền, lợi ích hợp pháp của những người tham gia tố tụng phù hợp với tinh thần cải cách tư pháp và thông lệ tố tụng của nhiều nước trên thế giới. Tuy nhiên, quy định này cũng còn tồn tại một số hạn chế bởi như: Thủ tục tố tụng hình sự chủ yếu là để xác định có hay không có việc phạm tội để quyết định hình phạt đối với người thực hiện tội phạm, còn theo tố tụng dân sự thì người bị hại lúc này sẽ là nguyên đơn dân sự khởi kiện người có hành vi gây thiệt hại nhằm yêu cầu bồi thường thiệt hại. Do đó, trên nguyên tắc, trong thủ tục tố tụng hình sự giải quyết cả trách nhiệm dân sự sẽ dễ tạo ra khả năng trong quá trình xét xử các thẩm phán tòa hình sự không đảm bảo được các nguyên tắc dân sự trong việc quyết định vấn đề bồi thường thiệt hại dân sự như quyền tự quyết và định đoạt của đương sự hay bình đẳng về quyền và nghĩa vụ của các đương sự. Trong thực tiễn hiện nay, khi giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự, các thẩm phán chủ yếu vận dụng các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2003, Bộ luật Dân sự 2015 và các văn bản hướng dẫn như Công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 hướng dẫn thủ tục giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự, Nghị quyết số 05/2005/NQ-HĐTP ngày 08/12/2005 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn thi hành một số quy định trong phần thứ tư "Xét xử phúc thẩm" của Bộ luật Tố tụng hình sự, Nghị quyết số 03/2006/NQ-HĐTP ngày 08/7/2006 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng một số các quy định của Bộ luật Dân sự về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng để giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Việc phải nghiên cứu, vận dụng cả những quy định của pháp luật về dân sự và những quy định của pháp luật về hình sự là một khó khăn với Tòa án, đặc biệt là trong việc giải quyết đối với những vụ án phức tạp. Ngoài phạm vi nêu trên khi giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự thì chúng ta cần xem xét đến việc tách trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự để giải quyết bằng một vụ án dân sự khác. 13