Luận văn Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam hiện nay

1. NGUY VIỆN HÀN LÂM Ễ KHOA HỌC XÃ HỘI NĐÔ HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI KHÓAVII/Đ Ợ TI/TRÁCH NHI Ệ MB NGUYỄN ĐÔ Ồ ITHƯ Ờ NGTHI Ệ T HAIT DO VI PH Ạ M H TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO VI Ợ P P Đ PHẠM HỢP ĐỒNG MUA BÁN HÀNG HÓA QUỐC TẾ Ồ NGMUA BÁN HÀNG HÓA QU Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Ố C T C Ế Ở VI Ệ T NAMH I Ệ N NAY NĂM 2018 HÀ NỘI, 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN ĐÔ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO VI PHẠM HỢP ĐỒNG MUA BÁN HÀNG HÓA QUỐC TẾ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 8 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TĂNG VĂN NGHĨA HÀ NỘI, 2018
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐẾ LÝ LUẬN TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO VI PHẠM HỢP ĐỒNG MUA BÁN HÀNG HÓA QUỐC TẾ 7 1.1. Khái niệm, đặc điểm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế 7 1.2. Nghĩa vụ cơ bản của các bên trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế 10 1.3. Khái niệm, đặc điểm, phân loại vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế 14 1.4. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế 16 1.4.1. Khái niệm trách nhiệm bồi thường thiệt hại 16 1.4.2. Đặc điểm trách nhiệm bồi thường thiệt hại 17 1.4.3. Căn cứ xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại 17 1.4.4. Chế tài bồi thường thiệt hại 20 1.4.5. Miễn trách nhiệm bồi thường thiệt hại 24 Kết luận chương 1 26 Chương 2: THỰC TRẠNG THỰC HIỆN TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO VI PHẠM HỢP ĐỒNG MUA BÁN HÀNG HÓA QUỐC TẾ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 27 2.1. Quy định pháp luật về bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam 27 2.1.1. Quy định pháp luật về căn cứ xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại . 29 2.1.2. Quy định pháp luật về chế tài bồi thường thiệt hại 33 2.1.3. Quy định pháp luật về miễn trách nhiệm bồi thường thiệt hại 44 2.2. Thực trạng vi phạm hợp đồng và thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế 48 2.2.1. Tổng quan 48 2.2.2. Một số trường hợp cụ thể điển hình về vi phạm hợp đồng và bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế 50
4. 2.2.3. Nhận xét chung 58 Kết luận chương 2 59 Chương 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO VI PHẠM HỢP ĐỒNG MUA BÁN HÀNG HÓA QUỐC TẾ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 60 3.1. Những vấn đề đặt ra đối với các quy định pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam 60 3.2. Giải pháp hoàn thiện quy định pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế 64 3.2.1. Hoàn thiện quy định pháp luật về căn cứ xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại 64 3.2.2. Hoàn thiện quy định pháp luật về chế tài bồi thường thiệt hại 66 3.2.3. Hoàn thiện quy định pháp luật về miễn trách nhiệm bồi thường thiệt hại . 73 Kết luận chương 3 78 KẾT LUẬN 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS: Bộ luật Dân sự Việt Nam CIF: Cost Insurance Freight Trả cước, bảo hiểm tới bến CISG: United Nations on Contracts for International Sales of Goods, Vienna 1980 Công ước Viên năm 1980 của Liên hiệp quốc về hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế FOB: Free on Board Giao hàng lên tàu L/C: Letter of Credit Thư tín dụng LTM: Luật Thương mại Việt Nam PICC: Principles of International Commercial Contracts Bộ nguyên tắc về hợp đồng thương mại quốc tế VIAC: Vietnam International Arbitration Center Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam WTO: World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế của Việt Nam trong những năm gần đây phát triển mạnh mẽ. Theo xếp hạng của Tổ chức thương mại thế giới (WTO), xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam tăng từ vị trí 50 trong năm 2007 lên vị trí 26 trong năm 2016, nhập khẩu hàng hóa cũng tăng lên từ vị trí thứ 41 trong năm 2007 lên vị trí 25 trong năm 2016. Trong năm 2017 lần đầu tiên kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam vượt mức 420 tỷ Đô la Mỹ (USD), trong đó xuất khẩu tăng trên 21%, mức tăng trưởng cao nhất kể từ năm 2011 [16]. Từ ngày 01 tháng 01 năm 2017 Công ước Viên năm 1980 của Liên hiệp quốc về mua bán hàng hóa quốc tế (Công ước CISG) bắt đầu có hiệu lực tại Việt Nam, điều chỉnh quan hệ mua bán hàng hóa quốc tế giữa Việt Nam với các quốc gia thành viên. Hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế của Việt Nam đã và đang hội nhập ngày càng sâu rộng với thế giới. Bên cạnh hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế của Việt Nam ngày càng phát triển, thực tế đã ghi nhận sự gia tăng đáng kể các tranh chấp kinh doanh, thương mại. Theo Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), số vụ tranh chấp được giải quyết tại VIAC chỉ trong 3 năm gần đây (2015-2017) đã bằng số vụ của 10 năm trước đó. Lĩnh vực tranh chấp cũng rất đa dạng, bao gồm thương mại hàng hóa, thương mại dịch vụ, thương mại đầu tư Tính đến nay đã có trên 60 quốc gia, vùng lãnh thổ có doanh nghiệp tranh chấp với các doanh nghiệp Việt Nam được giải quyết tại VIAC. Số vụ tranh chấp thương mại do tòa án giải quyết cũng gia tăng mỗi năm khoảng 20% [3]. Từ thực tiễn hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế của các doanh nghiệp Việt Nam, khi các đối tác nước ngoài vi phạm hợp đồng và phát sinh thiệt hại, các doanh nghiệp Việt Nam gặp nhiều khó khăn trong việc đòi bồi thường thiệt hại. Hiện nay chế độ trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế của Việt Nam được quy định chủ yếu trong Luật thương mại Việt Nam năm 1
7. 2005 (LTM năm 2005) và Bộ luật dân sự Việt Nam năm 2015 (BLDS năm 2015). Tuy nhiên, một số quy định pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế trong pháp luật Việt Nam vẫn còn một số quy định còn hạn chế, bất cập và chưa tương thích với các Điều ước thương mại quốc tế liên quan mà Việt Nam tham gia, gây khó khăn trong việc xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Trước yêu cầu thực tiễn trên, tác giả chọn đề tài “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam hiện nay” làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Ở Việt Nam đã có một số công trình nghiên cứu về trách nhiệm do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở các cấp độ khác nhau như “Trách nhiệm do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế theo quy định của pháp luật Việt Nam” của Nguyễn Thụy Phương, Luận văn thạc sĩ luật học, Khoa Luật, Trường Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008; “Trách nhiệm do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế” của Nguyễn Thị Hương, Luận văn thạc sĩ luật quốc tế, Trường Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014; “Trách nhiệm do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế và vấn đề hoàn thiện pháp luật Việt Nam” của Trương Văn Dũng, Luận án tiến sĩ luật kinh tế, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2003. Các công trình này tập trung nghiên cứu trách nhiệm do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế theo pháp luật Việt Nam trong đó có trách nhiệm bồi thường thiệt hại. Trong khuôn khổ của luận văn và luận án, các công trình này cũng dừng lại ở mức độ khái quát và chưa cập nhật nhật quy định mới về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng trong BLDS năm 2015 như trách nhiệm bồi thường tổn thất tinh thần, nghĩa vụ ngăn chặn, hạn chế thiệt hại Công trình “Các biện pháp xử lý việc không thực hiện đúng hợp đồng trong pháp luật Việt Nam” của Đỗ Văn Đại, 2010, Nxb Chính trị Quốc gia đã đi sâu phân tích các chế tài không thực hiện đúng hợp đồng, đây là phạm vi rất rộng. Tác giả đi sâu phân tích có hệ thống trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng bên cạnh các chế tài khác theo quy định của LTM năm 2
8. 2005 và pháp luật dân sự Việt Nam trước năm 2015. Những điểm mới trong BLDS năm 2015 mà tác giả vừa nêu chưa được cập nhật trong công trình này. Nghiên cứu trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế được đề cập trong các bài báo khoa học như “Chế tài bồi thường thiệt hại trong thương mại quốc tế qua Luật thương mại Việt Nam, Công ước Viên và Bộ nguyên tắc Unidroit” năm 2009 của Nguyễn Thị Hồng Trinh - Trường Đại học Huế đăng trên tạp chí điện tử nghiên cứu pháp luật. Bài viết này phân tích các quy định pháp luật Việt Nam về chế tài bồi thường thiệt hại trên cơ sở so sánh Công ước CISG và Bộ nguyên tắc về hợp đồng thương mại quốc tế của Viện Nhất thể hóa tư pháp quốc tế nhưng chỉ dừng lại ở phạm vi đặt vấn đề như phạm vi thiệt hại được đền bù, thiệt hại ước tính, tiền lãi do chậm thanh toán và nghĩa vụ hạn chế tổn thất và còn ở mức độ khái quát, chưa nêu rõ được cơ sở lý luận cũng như thực tiễn áp dụng. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ một số vấn đề lý luận và thực trạng áp dụng các quy định pháp luật Việt Nam hiện nay về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế, đối chiếu với quy định trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế của một số văn bản pháp luật quốc tế. Trên cơ sở đó đưa ra những kiến nghị cụ thể để sửa đổi, bổ sung các qui định còn hạn chế, bất cập trong pháp luật hiện hành của Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Đề tài có nhiệm vụ giải quyết vấn đề sau: - Làm rõ những vấn đề lý luận chung về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế như khái niệm và đặc điểm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế, vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế, trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. - Nghiên cứu thực trạng các quy định pháp luật, thực tiễn áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở 3
9. Việt Nam hiện nay. Cụ thể nghiên cứu quy định pháp luật của LTM năm 2005 và BLDS năm 2015, so sánh với những quy định tương ứng trong Công ước CISG và Bộ nguyên tắc về hợp đồng thương mại quốc tế của Viện Nhất thể hóa tư pháp quốc tế phiên bản năm 2016 (Bộ nguyên tắc PICC năm 2016). Từ đó, đề xuất những giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật của Việt Nam hiện nay về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Về lý luận, Luận văn nghiên cứu khái niệm và đặc điểm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế; nghĩa vụ cơ bản của cácbên trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế; vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế; trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng. Về thực tiễn, Luận văn nghiên cứu việc vận dụng hình thức trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế vào thực tiễn qua các vụ kiện liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế được giải quyết ở Việt Nam. Từ nghiên cứu về lý luận và thực tiễn, Luận văn nghiên cứu và đề xuất các giải pháp hoàn thiện quy định pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Nội dung nghiên cứu: Các quy định pháp luật hiện hành trong LTM năm 2005, BLDS năm 2015 và Công ước CISG về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Luận văn không nghiên cứu các quy định của pháp luật Việt Nam về tố tụng đối với trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Về không gian và thời gian: Luận văn nghiên cứu thực trạng giải quyết tranh chấp liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế của doanh nghiệp Việt Nam với đối tác nước ngoài theo LTM 4
10. năm 2005, BLDS năm 2015, Công ước CISG trong phạm vi cả nước từ khi có Công ước CISG năm 1980 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Căn cứ vào đối tượng, mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu, Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu khoa học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác - Lênin để thu thập tài liệu, thông tin về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam hiện nay. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn đã sử dụng phương pháp nghiên cứu cụ thể: - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Nhằm làm sáng tỏ vấn đề lý luận cơ bản trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán quốc tế. - Phương pháp so sánh: So sánh các quy định pháp luật trong BLDS năm 2015, LTM năm 2005, Công ước CISG và Bộ nguyên tắc PICC năm 2016 để làm rõ vấn đề cần phân tích. - Phương pháp bình luận, đánh giá: Đưa ra các trường hợp điển hình thực tế để phân tích và bình luận nhằm đánh giá việc thực hiện pháp luật trong thực tế cũng như tìm ra những hạn chế, bất cập nhằm đề xuất một số giải pháp khắc phục. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn nghiên cứu có hệ thống các vấn đề pháp lý liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế, đề xuất các giải pháp cụ thể hoàn thiện các quy định pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế của Việt Nam. Nghiên cứu của Luận văn cũng góp phần nâng cao áp dụng có hiệu quả quy định pháp luật trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế đối với doanh nghiệp Việt Nam trong việc đàm phán, soạn thảo, giao kết hợp đồng và giải quyết tranh chấp liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiết hại do vi phạm hợp đồng. Nghiên cứu luận văn cũng là tài liệu có thể tham khảo cho Tòa án và các Trung tâm Trọng tài thương mại Việt Nam trong việc giải quyết 5
11. tranh chấp liên quan đến bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam nhằm đảm bảo cho trật tự kinh doanh, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp các bên liên quan, góp phần thúc đẩy nền kinh tế phát triển. 7. Cơ cấu của luận văn Luận văn ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Chương 2: Thực trạng thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam hiện nay. Chương 3: Giải pháp hoàn thiện quy định pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ở Việt Nam hiện nay. 6
12. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO VI PHẠM HỢP ĐỒNG MUA BÁN HÀNG HÓA QUỐC TẾ 1.1. Khái niệm, đặc điểm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế a. Khái niệm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế Thuật ngữ “hợp đồng” có lẽ xuất hiện đầu tiên ở La Mã vào thế kỷ V – IV trước công nguyên [8, tr. 38] và có nghĩa là “ràng buộc”. Ngày nay, thuật ngữ này được hiểu theo hai cách, thứ nhất “hợp đồng” được xem như một thỏa thuận; thứ hai “hợp đồng” được hiểu là căn cứ làm phát sinh hậu quả pháp lý. Hợp đồng mua bán hàng hóa là một hình thức pháp lý thể hiện sự thỏa thuận nhằm xác lập, thay đổi, chấm dứt các quyền và nghĩa vụ trong quan hệ mua bán hàng hóa, theo đó bên bán có nghĩa vụ giao hàng, chuyển quyền sở hữu hàng hóa cho bên mua và nhận thanh toán; bên mua có nghĩa vụ thanh toán cho bên bán, nhận hàng và quyền sở hữu hàng hóa theo thỏa thuận” [13, khoản 8 Điều 3]. Hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế, theo pháp luật Việt Nam, là hợp đồng mua bán hàng hóa có yếu tố nước ngoài (tính quốc tế). Tính quốc tế trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế đã được luật pháp các nước và các điều ước quốc tế có quy định khác nhau. Theo Công ước La Haye năm 1964 của Liên hiệp quốc về mua bán quốc tế các động sản hữu hình (Công ước La Haye năm 1964), tính chất quốc tế thể hiện ở các tiêu chí như các bên giao kết có trụ sở thương mại ở các nước khác nhau và hàng hoá, đối tượng của hợp đồng, được chuyển qua biên giới một nước, hoặc là việc trao đổi ý chí giao kết hợp đồng giữa các bên được lập ở những nước khác nhau. Nếu các bên giao kết không có trụ sở thương mại thì sẽ dựa vào nơi cư trú thường xuyên của họ. Yếu tố quốc tịch của các bên không có ý nghĩa trong việc xác định yếu tố nước ngoài của hợp đồng mua bán hàng hoá quốc tế [25, Điều 1]. Theo Công ước CISG, tính chất quốc tế được xác định chỉ một tiêu chí duy nhất, đó là các bên giao kết hợp đồng có trụ sở thương mại đặt ở các nước khác nhau [9, Điều 1]. Công ước CISG cũng không quy định quốc tịch của các bên khi xác định tính chất quốc tế của 7
13. hợp đồng mua bán hàng hoá quốc tế. Công ước CISG không đưa ra tiêu chí hàng hoá phải được chuyển qua biên giới của một nước để xác định tính chất quốc tế của hợp đồng mua bán hàng hoá quốc tế. Luật Thương mại Việt Nam năm 2005 không quy định cụ thể khái niệm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Theo Điều 27 LTM năm 2005, hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế là hợp đồng được thể hiện dưới các hình thức: xuất khẩu, nhập khẩu, tạm nhập tái xuất, tạm xuất tái nhập và chuyển khẩu. Với quy định này, LTM năm 2005 quy định hàng hóa phải là động sản và có thể được di chuyển qua biên giới của một nước, vùng lãnh thổ, khu chế xuất hoặc khu vực hải quan riêng để xem xét tính quốc tế. Bộ luật dân sự Việt Nam năm 2015 quy định yếu tố nước ngoài trong hợp đồng mua bán hàng hóa (hợp đồng dân sự) thuộc một trong các trường hợp: (i) Có ít nhất một trong các bên tham gia là cá nhân, pháp nhân nước ngoài; (ii) Các bên tham gia đều là công dân Việt Nam, pháp nhân Việt Nam, nhưng việc xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ đó xảy ra tại nước ngoài; (iii) Các bên tham gia đều là công dân Việt Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng đối tượng của quan hệ dân sự đó ở nước ngoài [14, khoản 2 Điều 663]. Giữa LTM năm 2005 và BLDS năm 2015 chưa có thống nhất về khái niệm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế và chưa tương thích với pháp luật quốc tế. Từ phân tích trên, theo pháp luật Việt Nam, có thể thấy yếu tố nước ngoài của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế căn cứ vào các yếu tố chủ thể, đối tượng, nơi xác lập và thực hiện hợp đồng. b. Đặc điểm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế Hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế có những đặc điểm sau: - Chủ thể của hợp đồng: Chủ thể của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế là các thể nhân, pháp nhân, trong một số trường hợp nhất định, Nhà nước là chủ thể đặc biệt của quan hệ này. Tính quốc tế của các chủ thể của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế căn cứ vào dấu hiệu quốc tịch, nơi cư trú hoặc nơi đặt trụ sở thương mại trong từng trường hợp. Trường hợp một trong các bên có nhiều quốc 8
14. tịch, nhiều nơi cư trú hoặc nhiều nơi đặt trụ sở thương mại thì xác định theo sự lựa chọn của các bên trước hoặc tại thời điểm ký kết hợp đồng, nếu không có sự lựa chọn đó thì căn cứ cho rằng phía đối tác đã biết hoặc có thể biết trước hoặc tại thời điểm ký kết hợp đồng, hoặc đó là quốc tịch, nơi cư trú hoặc trụ sở thương mại có mối quan hệ gần gũi nhất với hợp đồng và thực hiện hợp đồng. - Hàng hóa của hợp đồng: Đối tượng của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế bao gồm hàng hóa hữu hình và hàng hóa vô hình. Quan niệm về hàng hóa trong pháp luật của các quốc gia có phạm vi khác nhau. LTM năm 2005 quy định hàng hóa bao gồm: tất cả các loại động sản, kể cả động sản hình thành trong tương lai, những vật gắn liền với đất đai [13, khoản 2 Điều 3]. Hàng hóa là đối tượng của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế phải thỏa mãn các quy định về hàng hóa được phép mua bán, trao đổi theo pháp luật của nước bên mua và bên bán. - Hình thức của hợp đồng: Hình thức của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế cũng quy định rất khác nhau trong pháp luật của các quốc gia và pháp luật quốc tế. Có hệ thống pháp luật yêu cầu bắt buộc hình thức của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế phải được lập thành văn bản nhưng cũng có hệ thống pháp luật không có bất kỳ yêu cầu nào về hình thức hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Theo đó, hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế có thể được xác lập và chứng minh dưới mọi hình thức, kể cả bằng lời khai của nhân chứng. - Nguồn luật điều chỉnh hợp đồng: Nguồn luật điều chỉnh hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế các bên có thể chọn áp dụng hoặc phải tuân thủ theo một hoặc nhiều trong số các nguồn luật Pháp luật quốc gia, Điều ước thương mại quốc tế, Tập quán thương mại quốc tế. + Pháp luật quốc gia: Pháp luật quốc gia trong hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế là tổng hợp các quy định điều chỉnh các hoạt động của các chủ thể trong hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế. Pháp luật của mỗi quốc gia được áp dụng trong hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế trong hai trường hợp: (i) khi các bên chủ thể thỏa thuận áp dụng, và (ii) khi có quy phạm xung đột dẫn chiếu đến luật của quốc gia. 9
15. + Điều ước thương mại quốc tế: Điều ước thương mại quốc tế là sự thỏa thuận giữa các quốc gia bằng văn bản. Điều ước thương mại quốc tế được coi là nguồn của luật mua bán hàng hóa quốc tế khi các điều ước này điều chỉnh các quan hệ mua bán hàng hóa quốc tế. Điều ước về mua bán hàng hóa quốc tế được áp dụng khi các bên chủ thể có quốc tịch hoặc nơi cư trú ở các quốc gia thành viên của điều ước quốc tế đó. Các bên chủ thể trong giao dịch mua bán hàng hóa quốc tế không thuộc các quốc gia thành viên của điều ước quốc tế về mua bán hàng hóa quốc tế có thể thỏa thuận áp dụng các điều khoản của điều ước quốc tế đó. + Tập quán thương mại quốc tế: Tập quán thương mại quốc tế là thói quen mua bán bán hàng hóa lâu đời, có nội dung cụ thể, rõ ràng, được áp dụng liên tục và được các chủ thể trong mua bán hàng hóa quốc tế chấp nhận một cách phổ biến. Tập quán thương mại quốc tế chỉ có giá trị pháp lý trong mua bán hàng hóa quốc tế khi: (i) các bên thỏa thuận ghi trong hợp đồng; (ii) được các điều ước quốc tế liên quan quy định áp dụng; (iii) được luật trong nước quy định áp dụng, và (iv) cơ quan xét xử có đủ cơ sở pháp lý cho rằng các bên chủ thể đã mặc nhiên áp dụng tập quán mua bán hàng hóa quốc tế. 1.2. Nghĩa vụ cơ bản của các bên trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế a. Khái niệm nghĩa vụ hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế Nội dung của hợp đồng mua bán quốc tế là tổng hợp các quyền và nghĩa vụ của bên mua và bên bán được xác lập theo thỏa thuận bởi các bên và theo quy định của pháp luật. Bản chất của nghĩa vụ trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế là một bên chủ thể trong hợp đồng thực hiện hoặc không thực hiện những nội dung công việc ghi trong hợp đồng và theo quy định của pháp luật vì lợi ích của bên kia. Trong thực tiễn, không thể liệt kệ hết tất cả các nghĩa vụ cụ thể của các bên trong mọi quan hệ hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Luận văn này sẽ tập trung phân tích những nghĩa vụ cơ bản của các bên trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế phát sinh khi các bên không có thỏa thuận, hoặc thỏa thuận trái pháp luật. b. Nghĩa vụ cơ bản của các bên trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế * Nghĩa vụ cơ bản của bên bán 10
16. Trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế bên bán có hai nghĩa vụ cơ bản: (i) nghĩa vụ giao hàng, và (ii) chuyển giao các giấy tờ liên quan đến hàng hóa và quyền sở hữu hàng hóa. Trường hợp không có thỏa thuận cụ thể, bên bán có nghĩa vụ giao hàng và chứng từ liên quan theo quy định của pháp luật. - Nghĩa vụ giao hàng: Giao hàng là nghĩa vụ cơ bản nhất của bên bán trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Việc thực hiện các nghĩa vụ khác của bên bán đều có liên quan và nhằm mục đích hoàn thành nghĩa vụ giao hàng cho bên mua. + Giao hàng đúng đối tượng, chất lượng: Đối tượng, chất lượng hàng hóa là những nội dung cơ bản của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Bên bán phải có nghĩa vụ giao hàng đúng đối tượng, chất lượng theo thỏa thuận trong hợp đồng và quy định của pháp luật. Khi hàng hóa được giao không phù hợp với hợp đồng, bên bán phải chịu trách nhiệm về khiếm khuyết của hàng hóa đó. Trường hợp bên bán giao hàng không đúng đối tượng và chất lượng theo quy định hợp đồng làm phát sinh thiệt hại cho bên mua như chi phí sửa chữa hàng hóa, chi phí gởi trả lại hàng hoặc giảm giá do khiếm khuyết của hàng hóa thì bên bán phải chịu trách nhiệm bồi thường cho bên mua. + Giao hàng đúng thời hạn: Thời hạn giao hàng thường được các bên thỏa thuận phù hợp với đặc điểm hàng hóa trong hợp đồng. Trường hợp chỉ có thỏa thuận về thời hạn giao hàng mà không xác định thời điểm giao hàng cụ thể thì bên bán có quyền giao hàng bất kỳ thời điểm nào trong thời hạn đó và phải thông báo trước cho bên mua. Trường hợp không có thỏa thuận về thời hạn giao hàng thì bên bán phải giao hàng trong một thời gian hợp lý sau khi giao kết hợp đồng theo quy định của pháp luật hoặc theo tập quán. Nếu bên bán giao hàng chậm so với thời gian quy định trong hợp đồng và bên mua không chấp nhận giao hàng chậm đó, bên mua có thể yêu cầu hủy hợp đồng và bồi thường thiệt hại. + Giao hàng đúng địa điểm: Bên bán phải giao hàng tại địa điểm mà các bên đã thỏa thuận trong hợp đồng. Trường hợp các bên không thỏa thuận về địa điểm giao hàng thì: (i) bên bán phải giao hàng cho người vận chuyển đầu tiên, nếu hợp đồng có liên quan đến sự vận chuyển; (ii) trường hợp khác thì người bán có nghĩa 11
17. vụ đặt hàng hóa dưới quyền định đoạt của người mua tại nơi sản xuất hàng hóa hoặc tại trụ sở thương mại của người bán tùy vào từng trường hợp cụ thể. - Giao chứng từ và chuyển giao sở hữu hàng hóa + Giao chứng từ liên quan đến hàng hóa: Trong nhiều trường hợp, việc giao hàng còn bao gồm cả việc giao các chứng từ liên quan đến hàng hóa (chứng nhận số lượng và chất lượng, chứng nhận xuất xứ, vận tải đơn ). Bên bán có nghĩa vụ giao giấy tờ liên quan đến hàng hóa cho người mua đúng thời gian và thời điểm đã quy định trong hợp đồng. Trường hợp không có thỏa thuận thì bên bán phải giao chứng từ liên quan đến hàng hóa cho bên mua trong thời hạn và tại địa điểm thích hợp để bên mua nhận hàng. + Chuyển giao quyền sở hữu hàng hóa cho bên mua: Trừ khi pháp luật có quy định hoặc các bên có thỏa thuận khác, quyền sở hữu hàng hóa được chuyển từ bên bán sang bên mua kể từ thời điểm hàng hóa được chuyển giao. Trường hợp các bên không có thỏa thuận, quyền sở hữu hàng hóa được chuyển giao ở những thời điểm khác nhau, tùy thuộc vào tính chất của việc giao hàng và phương thức mua bán. * Nghĩa vụ cơ bản của bên mua Hai nghĩa vụ cơ bản của bên mua là (i) nhận hàng và (ii) thanh toán, tương xứng với nghĩa vụ giao hàng và chuyển quyền sở hữu hàng hóa của bên bán. - Nghĩa vụ nhận hàng: Nhận hàng được hiểu là việc bên mua có nghĩa vụ tiếp nhận trên thực tế hàng hóa từ bên bán theo thỏa thuận trong hợp đồng hoặc theo quy định pháp luật. Người mua phải tiến hành chuẩn bị mọi cơ sở vật chất như phương tiện bốc dỡ, kho bãi nhằm tạo điều kiện thuận lợi nhất cho việc nhận hàng. Khi bên bán đã sẵn sàng giao hàng theo đúng hợp đồng mà bên mua không tiếp nhận thì bị coi là vi phạm hợp đồng và phải chịu các biện pháp chế tài theo thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật. Trong trường hợp này bên bán phải áp dụng các biện pháp cần thiết để hạn chế tổn thất trong khả năng có thể, với chi phí hợp lý để lưu giữ, bảo quản, xử lý hàng hóa và có quyền yêu cầu bên mua thanh toán chi phí đã bỏ ra. Nếu trong thời hạn do bên bán ấn định mà bên mua vẫn không nhận hàng, bên bán buộc phải hủy hợp đồng và đòi bồi thường thiệt hại phát sinh. 12
18. - Nghĩa vụ thanh toán: Thanh toán là nghĩa vụ quan trọng nhất của bên mua trong quan hệ hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Bên mua có nghĩa vụ thanh toán cho bên bán theo thỏa thuận trong hợp đồng. Trường hợp các bên không có thỏa thuận về những nội dung cụ thể liên quan đến việc thanh toán thì áp dụng quy định của pháp luật hoặc tập quán quốc tế. + Địa điểm thanh toán: Trường hợp không có thỏa thuận về địa điểm thanh toán cụ thể thì bên mua phải thanh toán cho bên bán tại một trong các địa điểm: (i) địa điểm kinh doanh hoặc nơi cư trú của bên bán được xác định vào thời điểm giao kết hợp đồng; (ii) địa điểm giao hàng hoặc giao chứng từ nếu việc thanh toán được tiến hành đồng thời với việc giao hàng hoặc giao chứng từ. + Thời hạn thanh toán: Trường hợp các bên không có thỏa thuận, thời hạn thanh toán được xác định vào thời điểm bên bán giao hàng hoặc giao chứng từ liên quan đến hàng hóa. Bên mua vẫn phải thanh toán tiền mua hàng trong trường hợp hàng hóa mất mát, hư hỏng sau thời điểm rủi ro được chuyển giao từ bên bán sang bên mua, trừ trường hợp mất mát, hư hỏng đó do lỗi bên bán gây ra. + Chậm thực hiện nghĩa vụ thanh toán: Trường hợp bên mua chậm thanh toán tiền hàng và các chi phí hợp lý khác thì bên bán có quyền yêu cầu trả tiền lãi số tiền chậm trả đó. Lãi suất do chậm thực hiện nghĩa vụ thanh toán do hai bên thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật. + Ngừng thanh toán: Trừ trường hợp có thỏa thuận khác, việc ngừng thanh toán tiền mua hàng của bên mua được xác định khi bên mua có bằng chứng về việc bên bán lừa dối hoặc hàng hóa do bên bán giao không phù hợp với hợp đồng hay đang là đối tượng bị tranh chấp. Trường hợp lý do tạm ngừng thanh toán mà bên mua đưa ra không xác thực, gây thiệt hại cho bên bán thì bên mua phải bồi thường thiệt hại đó và chịu chế tài khác theo quy định của pháp luật. Tóm lại, việc giao kết hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế, tạo lập quyền và nghĩa vụ cho các bên tham gia ký kết, các bên sẽ thực hiện hợp đồng thông qua việc thực hiện nghĩa vụ của mình trên cơ sở tính ràng buộc và hiệu lực của hợp đồng. Các bên phải thực hiện nghĩa vụ của mình theo đúng những gì mà hợp đồng và luật 13
19. áp dụng cho hợp đồng quy định. Trường hợp ngược lại, trách nhiệm sẽ được đặt ra đối với bên không thực hiện hoặc không thực hiện đầy đủ nghĩa vụ của mình. 1.3. Khái niệm, đặc điểm, phân loại vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế a. Khái niệm vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế Vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế là hành vi của một bên không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ theo các điều kiện hợp đồng. Điều kiện hợp đồng là bất kỳ điều kiện nào đã được các bên thỏa thuận cụ thể trong hợp đồng hoặc được xác định theo pháp luật quốc gia, pháp luật quốc tế hoặc tập quán quốc tế. Mọi sai lệch so với các điều kiện này đều được coi là vi phạm hợp đồng. Vi phạm hợp đồng là căn cứ pháp lý đầu tiên để áp dụng đối với bồi thường thiệt hại. b. Đặc điểm vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế Vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế có những đặc điểm sau: - Vi phạm hợp đồngmua bán hàng hóa quốc tế là hành vi trái nghĩa vụ cam kết trong hợp đồng: Hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế một khi được giao kết hợp pháp thì có hiệu lực và ràng buộc các bên. Bên nào không thực hiện các nghĩa vụ đã cam kết trong hợp đồng được coi là vi phạm hợp đồng và chịu chế tài do các bên thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật. - Vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của các bên hướng tới: Quyền và lợi ích hợp pháp của các bên được xác định cụ thể do các bên thỏa thuận trong hợp đồng và theo quy định của pháp luật. Các bên phải hành động vì lợi ích mà các bên hướng tới. Khi một bên vi phạm hợp đồng gây thiệt hại cho bên còn lại thì phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại. - Vi phạm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế là căn cứ để xác định trách nhiệm cho bên vi phạm: Trách nhiệm do vi phạm hợp đồng do các bên thỏa thuận hoặc theo quy định pháp luật. Bên bị vi phạm chỉ có thể quy trách nhiệm cho bên vi phạm khi có hành vi phạm hợp đồng. Trách nhiệm phát sinh trên cơ sở nghĩa vụ do các bên xác lập thông qua thỏa thuận, thói quen giữa các bên, tập quán thương 14