Luận văn Trà hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn huyện Phú Xuyên, Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Trà hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn huyện Phú Xuyên, Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀM LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐỖ VĂN NGHIÊM TR¶ Hå S¥ §Ó §IÒU TRA Bæ SUNG trong giai ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN HUYỆN PHÚ XUYÊN, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành : Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. TRẦN VĂN ĐỘ HÀ NỘI – 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn này là công trình nghiên cứu của tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Vậy, tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Học viện khoa học xã hội Việt Nam xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Đỗ Văn Nghiêm
3. LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên cho phép tôi đƣợc bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới tập thể thầy cô Khoa Khoa học Xã hội và Nhân văn, Bộ môn luật hình sự và tố tụng hình sự, các thầy cô giảng dạy và trực tiếp hƣớng dẫn đã tận tình dạy dỗ và truyền đạt cho tôi những kiến thức, kinh nghiệm cũng nhƣ lòng yêu mến, tâm huyết với nghề nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn phó PGS – TS Trần Văn Độ ngƣời đã hƣớng dẫn và chỉ bảo cho tôi rất tận tình trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Nhờ có sự chỉ bảo giúp đỡ của thày, tôi đã có đƣợc nhiều kinh nghiệm quý báu trong việc triển khai và thực hiện đề tài nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn các bạn Cao học luật khóa VI đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể hoàn thành tốt công trình nghiên cứu này. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn cán bộ lãnh đạo, cán bộ nhân viên và học viên Học viện khoa học xã hội tạo điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện nghiên cứu tại đơn vị. Dù đã rất cố gắng và tâm huyết với đề tài nhƣng do kiến thức của bản thân về lĩnh vực nghiên cứu chƣa thực sự chuyên sâu, thời gian nghiên cứu còn hạn chế nên không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận đƣợc sự đóng góp ý kiến từ phía các thầy cô giáo để luận văn của tôi đƣợc hoàn chỉnh và chất lƣợng hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Tác giả Đỗ Văn Nghiêm
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa vai trò của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm 8 1.2. Khái quát lịch sử lập pháp tố tụng hình sự về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm. 18 Chƣơng 2 QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN HUYỆN PHÚ XUYÊN, THÀNH PHỐ HÀ NỘI 24 2.1. Quy định về trả hồ sơ để điều tra bổ sung theo pháp luật hiện hành. 24 2.2. Thực tiễn trả hồ sơ để điều tra bổ sung tại huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội. . 43 Chƣơng 3 GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM CỦA VỤ ÁN HÌNH SỰ 60 3.1. Các quan điểm về trả hồ sơ để điều tra bổ sung 60 3.2. Các giải pháp nâng cao chất lƣợng trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử 68 KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 80
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật Hình sự BLTTHS Bộ luật Tố tụng Hình sự HTND Hội thẩm nhân dân HĐXX Hội đồng Xét xử TAND Tòa án Nhân dân TANDTC Tòa án Nhân dân Tối cao VKS Viện Kiểm sát VKSND Viện Kiểm sát Nhân dân XHCN Xã hội Chủ nghĩa TTLN: Thông tƣ liên ngành CHXHCNVN Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam
6. DANH MỤC BẢNG Bảng 1. Bảng thống kê số vụ án hình sự thụ lý hàng năm, số vụ án trả hồ sơ hàng năm từ 2012 – 2016 42 Bảng 2. Bảng thống kê các vụ án tòa án trả hồ sơ cho viện kiểm sát để điều tra bổ sung (từ năm 2012 đến năm 2016) 43
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quá trình giải quyết một vụ án hình sự trải qua nhiều giai đoạn khác nhau, trong đó giai đoạn xét xử đóng một vai trò đặc biệt quan trọng. Tại phiên tòa, tất cả những chứng cứ, tài liệu, đồ vật thu thập đƣợc trong giai đoạn điều tra, truy tố đều đƣợc đƣa ra xem xét công khai thông qua việc xét hỏi và tranh luận. Trên cơ sở đó, Tòa án ra những phán quyết khách quan, toàn diện, phù hợp với quy định của pháp luật. Việc xét xử công bằng, nghiêm minh góp phần bảo vệ chế độ, bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa; bảo vệ tài sản của Nhà nƣớc, của tập thể và của công dân; bảo vệ quyền con ngƣời đƣợc ghi nhận trong Hiến pháp năm 2013 và các đạo luật liên có quan, thể hiện sự quan tâm coi trọng và cam kết của nhà nƣớc về những giá trị quyền con ngƣời, quyền công dân. Đây là một trong những nhân tố quan trọng thúc đẩy quá trình xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nhà nƣớc thực sự là của dân, do dân và vì dân, góp phần đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Thông qua việc xét xử, đặc biệt là các phiên tòa công khai sẽ góp phần giáo dục công dân chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật, tôn trọng các quy tắc của cuộc sống, nâng cao ý thức đấu tranh phòng chống tội phạm cũng nhƣ các vi phạm pháp luật khác. Tuy nhiên không phải trƣờng hợp nào Tòa án cũng căn cứ vào những tài liệu, chứng cứ mà Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát thu thập đƣợc để đƣa ra xét xử mà qua giai đoạn chuẩn bị xét xử; qua thẩm vấn công khai tại phiên tòa có nhiều trƣờng hợp không thu thập đƣợc đầy đủ tài liệu chứng cứ để kết luận về tội phạm, ngƣời phạm tội hoặc quá trình điều tra, truy tố còn vi phạm quy định của pháp luật tố tụng hình sự hoặc có căn cứ để khởi tố bị can về một tội phạm khác, có ngƣời đồng phạm khác. Do vậy, Tòa án với tƣ cách là cơ quan xét xử phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung nhằm khắc phục những tồn tại, thiếu sót trong giai đoạn điều tra, truy tố từ đó có căn cứ giải quyết vụ án đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật. 1
8. Khi nghiên cứu các quy định trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Tòa án đƣợc quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, Bộ luật tố tụng hình sự 2015 và các văn bản hƣớng dẫn thi hành cho thấy còn nhiều bất cập cần phải đƣợc sửa đổi, bổ sung cho phù hợp, cần thể hiện rõ chức năng của từng cơ quan tố tụng, từ đó nhận thức thống nhất khi áp dụng pháp luật, tránh trƣờng hợp một hồ sơ vụ án hình sự bị trả đi trả lại nhiều lần ảnh hƣởng đến thời hạn giải quyết vụ án hình sự, vi phạm quyền của bị can, bị cáo, gây tốn kém chi phí tố tụng, ảnh hƣởng đến uy tín của các cơ quan bảo vệ pháp luật. Theo định hƣớng của Đảng và nhà nƣớc, cần nâng cao chất lƣợng xét xử các loại án, đặc biệt là án hình sự đƣợc xác định là nhiệm vụ trọng tâm của chiến lƣợc cải cách tƣ pháp. Để nâng cao chất lƣợng xét xử các vụ án hình sự thì việc áp dụng đúng đắn, chính xác và đầy đủ các quy định của luật tố tụng hình sự là một trong những yêu cầu quan trọng hàng đầu. Trong hoạt động tố tụng hình sự, việc Toà án trả hồ sơ cho Viện Kiểm sát để điều tra bổ sung khi có các căn cứ theo quy định Khoản 1 Điều 179 Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 và Điều 280 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 là cần thiết đảm bảo cho việc xét xử thật sự khách quan, đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật, đáp ứng kịp thời yêu cầu cải cách tƣ pháp theo tinh thần Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 02/01/2002 về nhiệm vụ trọng tâm công tác tƣ pháp trong tƣ pháp trong thời gian tới và Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 về chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020 của Bộ Chính trị. Để đáp ứng yêu cầu trả hồ sơ để điều tra bổ sung các cơ quan tiến hành tố tụng phải tuân thủ trình tự thủ tục do Bộ luật tố tụng hình sự quy định. Trong đó, kết quả hoạt động tố tụng của giai đoạn này là tiền đề cho giai đoạn sau, nhƣ: Giai đoạn khởi tố, điều tra làm cơ sở nền tảng cho giai đoạn truy tố; kết quả hoạt động của gia đoạn truy tố làm cơ sở cho giai đoạn xét xử. Tuy nhiên trong quá trình điều tra không phải lúc nào cũng đầy đủ và chính xác để Viện kiểm sát truy tố bị can trƣớc tòa bằng bản cáo trạng. Cũng nhƣ không phải lúc nào Cáo trạng cũng đầy đủ và chính xác để Tòa án đƣa vụ án 2
9. ra xét xử. Để đảm bảo việc xác định sự thật của vụ án, xét xử đúng ngƣời đúng tội, đúng pháp luật; pháp luật tố tụng hình sự còn quy định về việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Việc quy định trả hồ sơ để điều tra bổ sung thể hiện tính chế ƣớc và tính phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng. Bên cạnh những ƣu điểm đáng ghi nhận, thực tiễn hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Toà án các cấp nói chung và Toà án nhân dân huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội nói riêng. Trả hồ sơ để điều tra bổ sung cũng gặp không ít khó khăn gây phiền hà và kéo dài thời gian giải quyết vụ án. Đơn vị Tòa án Phú Xuyên là đơn vị có số lƣợng giải quyết các vụ án không lớn so với các đơn vị trung tâm trong thành phố Hà Nội, nhƣng so với toàn quốc là đơn vị có số án tƣơng đối lớn, thời gian qua việc Tòa án trả hồ sơ là đúng và trúng, dẫn đến xét xử giải quyết vụ án là đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật, tránh đƣợc sự oan, sai. Tuy nhiên, vẫn còn tình trạng quyền anh, quyền tôi dẫn đến việc Tòa án phải căn cứ Điều 196 BLTTHS để xét xử vụ án theo luật định. Vì vậy, việc nghiên cứu lý luận và thực tiễn, trên cơ sở nhận thức đúng đắn tầm quan trọng của việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung, từ đó tìm ra nguyên nhân và kiến nghị một số giải pháp khắc phục tình trạng trên là một yêu cầu cấp thiết góp phần đấu tranh phòng chống tội phạm trong giai đoạn hiện nay, nhằm nâng cao chất lƣợng giải quyết án, đồng thời hạn chế thấp nhất số lƣợng việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự, đáp ứng yêu cầu cải cách tƣ pháp của Đảng và Nhà nƣớc. Xuất phát từ những lý do nêu trên, dựa vào các phân tích về ý nghĩa và tầm quan trọng của vấn đề cần nghiên cứu, tác giả chọn đề tài: "Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn của Tòa án nhân dân huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội" làm luận văn Thạc sỹ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Cho đến nay, đã có một số công trình nghiên cứu về đề tài trả hồ sơ điểu điều tra bổ sung nhƣ: Luận văn Thạc sỹ luật “Trả hồ sơ để điều tra bổ 3
10. sung theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Định của tác giả Nguyễn Văn Hải (Học viện Khoa học xã hội, năm 2014), Luận văn Thạc sỹ luật: “Trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hải Phòng” của tác giả Nguyễn Thị Thƣơng Huyền (Học Viện khoa học xã hội, năm 2016) Tạp chí TAND số 5 tháng 3/2003 “Bàn về việc trả hồ sơ vụ án hình sự để điều tra bổ sung” của tác giả Nguyễn Phúc Lƣu; Tạp chí Kiểm sát số 11/2006; “Bàn về quy định Toà án trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong điều kiện cải cách tƣ pháp” của tác giả Mai Văn Lƣ; Tạp chí Kiểm sát số 11/2010, "Bàn về chế định Trả hồ sơ để điều tra bổ sung" của tác giả Nguyễn Quang Lộc; Tạp chí TAND số 8 tháng 4/2013 "Hoàn thiện quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự về việc Tòa án cấp sơ thẩm trả hồ sơ để điều tra bổ sung" của tác giả Vũ Gia Lâm Trong các công trình trên, các tác giả đã đề cập đến các căn cứ trả hồ sơ để điều tra bổ sung, thủ tục trả hồ sơ để điều tra bổ sung hoặc việc xem xét tính hợp lý và cần thiết của quy định trả hồ sơ điều tra bỏ sung trong điều kiện xây dựng Nhà nƣớc Pháp quyền, đáp ứng kịp thời yêu cầu cải cách tƣ pháp theo tinh thần Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 02/01/2002 về nhiệm vụ trọng tâm công tác tƣ pháp trong tƣ pháp trong thời gian tới và Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 về chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020 của Bộ Chính trị, đặc biệt là Bộ luật tố tụng hình sự 2015 đã đƣợc Quốc hội thông qua “hiện đang tạm dừng để sửa đổi bổ sung”. Tuy nhiên, chƣa có công trình nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện về hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm trên địa bàn huyện Phú Xuyên liên quan đến các quy định về trả hồ sơ để điều tra bổ sung, đặc biệt liên quan đến Bộ luật tố tụng hình sự 2015, dẫn đến tình trạng hiểu và áp dụng pháp luật hình sự hiện hành và pháp luật tố tụng hình sự mới trong tƣơng lai đƣợc thống nhất trong toàn quốc, đặc biệt là địa bàn huyện Phú Xuyên. Từ việc áp dụng pháp luật tố tụng 2003 và áp dụng pháp luật tố tụng hình sự 2015, Tác giả mạnh dạn nghiên cứu đề tài này nhằm góp phần nâng 4
11. cao chất lƣợng trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự của Tòa án nhân dân huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội nói riêng và hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Tòa án cấp sơ thẩm nói chung. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Qua nghiên cứu đề tài, tác giả đi sâu phân tích những nội dung và giải pháp nâng cao chất lƣợng trong việc ra các quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung theo luật tố tụng hiện hành 2003 và luật tố tụng hình sự 2015, nhằm đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả công tác áp dụng pháp luật và phối hợp trong giải quyết vụ án hình sự giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, ngƣời tiến hành tố tụng; kiến nghị các biện pháp để hạn chế trả hồ sơ điều tra bổ sung trong thời gian tới khi luật tố tụng hình sự 2015 có hiệu lực thi hành. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu. Để giải quyết mục đích nghiên cứu những vấn đề nêu trên, đề tài cần làm rõ vấn đề sau: - Nghiên cứu làm rõ vấn đề lý luận về trả hồ sơ để điều tra bổ sung giữa các cơ quan tiến hành tố tụng. - Phân tích, đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn trả hồ sơ để điều tra bổ sung của TAND huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội trong thời gian qua; làm sáng tỏ những hạn chế và các nguyên nhân dẫn đến việc Toà án phải trả hồ sơ cũng nhƣ việc ban hành các quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung đúng hoặc chƣa đúng quy định của pháp luật. - Phân tích và đề xuất những giải pháp nâng cao chất lƣợng trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm của Tòa án. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là: - Những vấn đề lý luận trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở 5
12. giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự. - Thực trạng pháp luật về trả hồ sơ để điều tra bổ sung. - Thực tiễn trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội. 4.2. Phạm vi nghiên cứu đề tài Phạm vi, là một luận văn thạc sĩ, đề tài chỉ nghiên cứu những nội dung lý luận về vấn đề trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, thực tiễn áp dụng quy định này của TAND huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội theo bộ luật tố tụng hình sự 2003 và có cập nhật quy định tƣơng ứng của Bộ luật tố tụng hình sự 2015. Mốc thời gian nghiên cứu của đề tài là việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung của TAND huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội trong những năm từ năm 2012 đến năm 2016. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Cơ sở lý luận của việc nghiên cứu đề tài này là lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền XHCN, về cải cách tƣ pháp và bảo vệ quyền con ngƣời. 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu nhƣ: So sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê. Đồng thời, tác giả sử dụng những số liệu thống kê, tổng kết hàng năm của ngành TAND, tổng kết hàng năm của Tòa án nhân dân huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội; nghiên cứu các quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung, tổng hợp các tri thức khoa học pháp luật tố tụng hình sự và các vấn đề tƣơng ứng đƣợc nghiên cứu trong luận văn. 6
13. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Về mặt lý luận - Luận văn nghiên cứu một cách có hệ thống các vấn đề lý luận và quy định của pháp luật tố tụng hình sự 2003 và luật tố tụng hình sự 2015, phân tích những đặc điểm của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Toà án, đƣa ra những tiêu chí, chất lƣợng của hoạt động này. Trên cơ sở đó đề ra các giải pháp nâng cao chất lƣợng hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự. 6.2. Về mặt thực tiễn Luận văn là công trình nghiên cứu về hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của TAND huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội. Những kết quả nghiên cứu phục vụ yêu cầu thực tiễn nhằm nâng cao chất lƣợng trả hồ sơ để điều tra bổ sung của TAND trong công cuộc cải cách tƣ pháp hiện nay. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng. Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Chƣơng 2: Quy định của pháp luật và thực tiễn trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Tòa án nhân dân huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội Chƣơng 3: Các giải pháp nâng cao chất lƣợng trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. 7
14. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRẢ HỒ SƠ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa vai trò của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm 1.1.1. Khái niệm trả hồ sơ để điều tra bổ sung Là quá trình điều tra, truy tố và xét xử của các cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án) thực hiện các thủ tục tố tụng nhằm điều tra làm rõ sự thật khách quan hành vi của ngƣời phạm tội, để giải quyết vụ án đúng quy định của pháp luật. Trong đó, kết quả hoạt động tố tụng ở giai đoạn trƣớc làm tiền đề, cơ sở cho hoạt động tố tụng của giai đoạn sau. Do đó, mỗi cơ quan tiến hành tố tụng đều có chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn nhất định nhƣng có mối quan hệ phối hợp, chế ƣớc lẫn nhau trong quá trình giải quyết vụ án không bị chồng chéo, vụ án đƣợc giải quyết đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật. Nhƣng trong thực tiễn không phải ở giai đoạn tố tụng nào cũng điều tra, xem xét đánh giá chứng cứ chính xác, đầy đủ và đúng pháp luật. Trả hồ sơ để điều tra bổ sung là quy định pháp lý do BLTTHS quy định để các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình tìm ra sự thật khách quan của vụ án, nhằm xét xử đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật, tránh tình trạng oan, sai hoặc bỏ lọt tội phạm. Trong khoa học pháp lý ở Việt Nam hiện nay, chƣa có khái niệm trả hồ sơ để điều tra bổ sung cụ thể. Điều 179 BLTTHS chỉ quy định căn cứ trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Thẩm phán; Khoản 2 Điều 199 BLTTHS không quy định cụ thể các căn cứ để Hội đồng xét xử sơ thẩm trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung. Song nghiên cứu tổng thể các quy định của BLTTHS và qua thực tiễn áp dụng pháp luật có thể cho ta thấy Điều 179 BLTTHS cũng chính là căn cứ để Hội đồng xét xử trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Việc áp dụng các căn 8
15. cứ quy định tại điều 179 của Hội đồng xét xử là phù hợp với thực tế trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Qua các phân tích trên, tác giả đƣa ra khái niệm “Trả hồ sơ để điều tra bổ sung” như sau: “Trả hồ sơ để điều tra bổ sung là quá trình khắc phục, bổ sung làm rõ thêm những chứng cứ quan trọng còn thiếu, hoặc có vi phạm thủ tục tố tụng, nhằm tìm ra sự thật khách quan của vụ án, tránh bỏ lọt tội phạm cũng như làm oan người vô tội”. Qua việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung là để các cơ quan tiến hành tố tụng, ngƣời tiến hành tố tụng đánh giá những nguyên nhân và tồn tại để kịp thời khắc phục, sửa chữa những tồn tại đó, mặt khác tích lũy đƣợc những kinh nghiệm thực tiễn trong hoạt động điều tra, truy tố và xét xử những vụ án hiện tại và các vụ án về sau đƣợc đảm bảo đúng quy định của pháp luật, tránh trả đi, trả lại nhiều lần dẫn đến tốn kém không cần thiết, cũng nhƣ làm mất uy tín của cơ quan tiến hành tố tụng Việt Nam. - Khái niệm trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm Xét xử vụ án hình sự là giai đoạn cuối cùng, kết thúc một quá trình thu thập chứng cứ và đánh giá chứng cứ của các cơ quan tiến hành tố tụng, nhƣng đánh giá chứng cứ ở giai đoạn xét xử là trung tâm và quan trọng nhất của hoạt động tố tụng hình sự, trong đó Tòa án có thẩm quyền căn cứ vào Điều 176 BLTTHS nghiên cứu hồ sơ; giải quyết các khiếu nại và yêu cầu của những ngƣời tham gia tố tụng, tiến hành những việc khác cần thiết cho việc mở phiên tòa trong thời hạn luật định, áp dụng các biện pháp chuẩn bị cho việc xét xử, nhƣ: - Trả hồ sơ điều tra bổ sung để khắc phục, bổ sung và làm rõ thêm những chứng cứ quan trọng còn thiếu mà không thể bổ sung tại phiên tòa đƣợc, hoặc có đồng phạm khác, có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng, nhằm tìm ra sự thật khách quan của vụ án, tránh bỏ lọt tội phạm cũng nhƣ làm oan ngƣời vô tội, - Đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án 9
16. - Đình chỉ vụ án: Những vụ án về các tội phạm đƣợc quy định tại khoản 1 các điều 104, 105, 106, 108, 109, 111, 113, 121, 122 và 171 của Bộ luật hình sự chỉ đƣợc khởi tố khi có yêu cầu của ngƣời bị hại hoặc của ngƣời đại diện hợp pháp của ngƣời bị hại là ngƣời chƣa thành niên, ngƣời có nhƣợc điểm về tâm thần hoặc thể chất. - Ngƣời thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đã chết, trừ trƣờng hợp cần tái thẩm đối với ngƣời khác. - Tạm đình chỉ vụ án: Trong trƣờng hợp Viện kiểm sát đã ra quyết định truy tố bị can và đã giao bản cáo trạng cho bị can nhƣng chƣa chuyển hồ sơ vụ án cho Toà án mà nhận đƣợc thông tin về việc bị can bỏ trốn, thì Viện kiểm sát vẫn chuyển hồ sơ vụ án cho Toà án để thụ lý, xét xử và thông báo cho Toà án biết việc bị can đã bỏ trốn để Toà án yêu cầu cơ quan điều tra truy nã bị can. - Đƣa vụ án hình sự ra xét xử theo thủ tục sơ thẩm để xem xét về thực chất vụ án, đồng thời trên cơ sở kết quả tranh tụng công khai và dân chủ của hai bên (buộc tội và gỡ tội) ra phán xét về tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi ngƣời tội phạm, nhân thân ngƣời phạm tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ từ đó ra bản án hình sự một cách công minh, có căn cứ và đảm bảo sức thuyết phục, dúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật, Thời điểm của giai đoạn này đƣợc bắt đầu từ khi Tòa án nhận đƣợc hồ sơ vụ án hình sự (với quyết định truy tố bị can trƣớc Tòa án kèm theo bản cáo trạng) do Viện kiểm sát chuyển sang và kết thúc bằng một bản án (quyết định) có hiệu lực pháp luật của Tòa án. Để trƣớc khi đƣa vụ án ra xét xử, Thẩm phán đƣợc phân công chủ tọa phiên tòa; thành viên Hội đồng xét xử “các Hội thẩm” phải nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ án hình sự. Hồ sơ vụ án hình sự là tập tài liệu bao gồm hệ thống các văn bản mà các cơ quan tiến hành tố tụng thu thập trong quá trình điều tra, truy tố đƣợc sắp xếp theo một trình tự nhất định phục vụ cho giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Tòa án. Hồ sơ đƣợc hình thành từ khi có quyết định 10
17. khởi tố. Cơ quan điều tra thu thập đầy đủ chứng cứ chứng minh tội phạm và ngƣời phạm tội, hoàn tất hồ sơ chuyển cho Viện kiểm sát với đề nghị truy tố. Kết quả đúng đắn của hoạt động điều tra phục vụ cho việc truy tố và xét xử chính xác, đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật, tránh tình trạng oan, sai hoặc bỏ lọt tội tội phạm. Nhƣ vậy, trƣớc khi đƣa vụ án ra xét xử, Thẩm phán đƣợc phân công chủ tọa phiên tòa; thành viên Hội đồng xét xử “các Hội thẩm” phải nghiên cứu và đánh giá toàn diện các chứng cứ trong hồ sơ vụ án hình sự, nếu thấy còn thiếu những chứng cứ quan trọng mà không thể bổ sung tại phiên tòa đƣợc; có căn cứ bị can còn có hành vi phạm tội khác hoặc có đồng phạm khác; có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng thì Tòa án trả hồ sơ để điều tra bổ sung, có thể hiểu đây là quá trình khắc phục những thiếu sót trong quá trình điều tra hoặc có vi phạm về thủ tục tố tụng, để làm rõ những chứng cứ còn thiếu hoặc khắc phục vi phạm tố tụng. Khác với việc điều tra lại, điều tra lại là hoạt động điều tra theo trình tự thủ tục của BLTTHS do cơ quan điều tra tiến hành đối với các vụ án đã đƣợc xét xử nhƣng bị tòa án cấp phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm hủy bản án của Tòa án cấp dƣới chƣa có hiệu lực pháp luật hoặc đã có hiệu lực pháp luật để điều tra lại theo thủ tục chung. Khác với điều tra lại, hậu quả pháp lý của điều tra bổ sung là cơ quan bị trả hồ sơ để điều tra bổ sung phải tiếp tục nhận lại hồ sơ vụ án và xem xét thực hiện yêu cầu điều tra bổ sung của cơ quan đã ra quyết định yêu cầu điều tra bổ sung. Nhƣ vậy, “Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm là quá trình nghiên cứu hồ sơ của Thẩm phán làm chủ tọa phiên tòa hoặc của Hội đồng xét xử thông qua việc xét hỏi, tranh luận công khai tại phiên tòa phát hiện thấy thiếu những chứng cứ quan trọng, có đồng phạm khác, có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng tố tụng mà không thể khắc phục tại phiên tòa được cần phải tả hồ sơ để tìm ra sự thật khách quan của vụ án, có phán quyết chính xác, tránh bỏ lọt tội phạm cũng như làm oan người vô tội”. 11
18. 1.1.2. So sánh trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố và trong giai đoạn xét xử. - Mục đích trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn truy tố là Viện kiểm sát sau khi nghiên cứu hồ sơ vụ án hình sự cùng với bản kết luận điều tra đề nghị truy tố do cơ quan điều tra hoặc cơ quan khác có thẩm quyền tiến hành một số hoạt động điều tra gửi đến, trong trƣờng hợp, hồ sơ vụ án còn thiếu những chứng cứ quan trọng; có tội phạm khác do bị can thực hiện hoặc có ngƣời đồng phạm khác chƣa đƣợc khởi tố hoặc có những vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng. Mục đích của việc trả hồ sơ ở giai đoạn truy tố là khắc phục những thiếu sót trong quá trình điều tra, từ đó có đủ căn cứ truy tố một ngƣời có hành vi vi phạm pháp luật về một tội phạm cụ thể để truy tố trƣớc Tòa án. Mục đích trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử là quá trình nghiên cứu hồ sơ của Thẩm phán chủ tọa phiên tòa hoặc của Hội đồng xét xử thông qua việc xét hỏi, tranh luận công khai tại phiên tòa phát hiện thấy thiếu những chứng cứ quan trọng, có đồng phạm khác, có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng tố tụng mà không thể khắc phục và kết tội ngƣời có hành vi phạm tội tại phiên tòa đƣợc; để tìm ra sự thật khách quan của vụ án, tránh bỏ lọt tội phạm cũng nhƣ làm oan ngƣời vô tội thì Thẩm phán đƣợc phân công làm chủ tọa phiên tòa hoặc tại phiên tòa Hội đồng xét xử vào phòng nghị án thảo luận và ra quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung cho cơ quan Viện kiểm sát khắc phục những thiếu sót về chứng cứ; vi phạm về điều tra hoặc vi phạm về thủ tục tố tụng, để vụ án đƣợc xét xử đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật, tránh bỏ lọt tội phạm cũng nhƣ làm oan ngƣời vô tội. - Căn cứ trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là căn cứ vào quy định của BLTTHS khi thấy thiếu một trong ba chứng cứ sau: 1/ Phát hiện thấy còn thiếu những chứng cứ quan trọng đối với vụ án mà Viện kiểm sát không thể tự mình bổ sung đƣợc. Thông thƣờng đó là những chứng cứ mà đòi hỏi phải sử dụng những phƣơng tiện, biện pháp chuyên môn điều tra sâu mới có thể 12
19. thu thập đƣợc; 2/ Có căn cứ để khởi tố bị can về một tội phạm khác hoặc có ngƣời đồng phạm khác; 3/ Có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng trong quá trình tiến hành các hoạt động điều tra thu thập, sử dụng chứng cứ để chứng minh. - Đặc điểm chủ thể có thẩm quyền trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là Viện trƣởng viện kiểm sát hoặc phó viện trƣởng đƣợc ủy nhiệm thực hiện nhiệm vụ ra quyết định tra hồ sơ để điều tra bổ sung, yêu cầu đƣợc cơ quan điều tra chấp hành. - Căn cứ trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử là căn cứ vào Điều 179 BLTTHS 1/ khi cần xem xét thêm những chứng cứ quan trọng đối với vụ án mà không thể bổ sung tại phiên toà đƣợc; 2/ Khi có căn cứ để cho rằng bị cáo phạm một tội khác hoặc có đồng phạm khác; 3/ Khi phát hiện có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Các căn cứ trên đã đƣợc hƣớng dẫn cụ thể tại Nghị quyết số 04/2004/NQ- HĐTP ngày 05/11/2004 của Hội đồng thẩm phán TANDTC hƣớng dẫn thi hành một số quy định trong Phần thứ ba “xét xử sơ thẩm” của BLTTHS năm 2003 và tại Thông tƣ liên tịch số 01/2010/TTLT-VKSNDTC – BCA - TANDTC ngày 27/8/2010 của Viện Kiểm sát nhân dân Tối cao, Bộ Công An, Toà án nhân dân Tối cao hƣớng dẫn thi hành các quy định của BLTTHS về trả hồ sơ để điều tra bổ sung, để trƣớc khi đƣa vụ án ra xét xử Thẩm phán chủ tọa phiên tòa hoặc tại phiên tòa Hội đồng xét xử thấy thiếu một trong các chứng cứ quan trọng đƣợc hƣớng dẫn trong luật định mà không thể bổ sung tại phiên tòa đƣợc thì Thẩm phán hoặc HĐXX ra quyết định trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung, - Đặc điểm chủ thể có thẩm quyền trả hồ sơ để điều tra bổ sung là Thẩm phán; Hội đồng xét xử ra quyết định yêu cầu điều tra bổ sung, yêu cầu này có thể đƣợc chấp hành hoặc không chấp hành. 13
20. 1.1.3. Ý nghĩa của việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm 1.1.3.1. Ý nghĩa pháp lý Với tính chất là một giai đoạn độc lập của hoạt động tố tụng hình sự, giai đoạn xét xử có chức năng thực hiện các nhiệm vụ cụ thể do BLTTHS sự quy định để Tòa án áp dụng các biện pháp tố tụng cần thiết cho việc xét xử vụ án tại phiên tòa đƣợc đảm bảo chính xác, xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, không để lọt tội phạm, không làm oan ngƣời vô tội; góp phần bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con ngƣời, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nƣớc, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, giáo dục mọi ngƣời ý thức tuân theo pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Xét xử là chức năng quan trọng nhất của Tòa án nói riêng và của toàn bộ quá trình tố tụng hình sự nói chung nhằm áp dụng các biện pháp cần thiết do theo luật định, để kiểm tra lại tính hợp pháp và có căn cứ của toàn bộ các quyết định mà cơ quan Điều tra và Viện kiểm sát đã thông qua trƣớc khi chuyển vụ án hình sự sang Tòa án, nhằm loại trừ những hậu quả tiêu cực, các sơ xuất, sai lầm hoặc sự lạm dụng đã bị bỏ lọt trong các giai đoạn tố tụng hình sự trƣớc đó (khởi tố, điều tra và truy tố), chuẩn bị đƣa vụ án ra xét xử, hoặc trả lại hồ sơ để điều tra bổ sung hoặc đình chỉ (hay tạm đình chỉ) vụ án; Bằng việc xét xử sơ thẩm, thông qua quá trình điều tra trực tiếp tại phiên tòa, trên cơ sở kết quả tranh tụng công khai và dân chủ của các bên, Tòa án với tính chất là cơ quan trọng tài kiểm tra lại và đánh giá một cách toàn diện, khách quan và đầy đủ các chứng cứ, các tình tiết của vụ án hình sự để giải quyết về bản chất nó - phán xét về vấn đề tính chất tội phạm của hành vi, có tội (hay không) của bị cáo, nhằm đạt mục đích trong toàn bộ các giai đoạn tố tụng hình sự là tuyên một bản án (quyết định) có hiệu lực pháp luật một cách công minh và đúng pháp luật, có căn cứ và đảm bảo sức thuyết phục tránh bỏ lọt tội phạm và kết án oan ngƣời vô tội. Bảo vệ pháp chế, bảo vệ các 14