Luận văn Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ THU THỦY TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN TRUY TỐ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Hoàng Thị Minh Sơn HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng của tôi. Các số liệu, tài liệu được trích dẫn trong luận văn theo nguồn đã công bố. Kết quả nêu trong luận văn này là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Lê Thị Thu Thủy
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: LÝ LUẬN TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN TRUY TỐ 8 1.1.Khái niệm và đặc điểm trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố 8 1.2. Căn cứ trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố 14 1.3. Ý nghĩa của việc trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố 15 Chương 2: THỰC TRẠNG TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN TRUY TỐ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 25 2.1. Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố 25 2.2. Thực tiễn thực hiện quy định về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố tại thành phố Hà Nội. 33 Chương 3: GIẢI PHÁP HẠN CHẾ TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN TRUY TỐ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 58 3.1. Tăng cường các biện pháp triển khai thực hiện quy Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 58 3.2. Tiếp tục hoàn thiện quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố 59 3.3. Các giải pháp khác 62 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 73
4. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT : Cơ quan điều tra ĐTBS : Điều tra bổ sung TTHS : Tố tụng hình sự VKS : Viện kiểm sát
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong quá trình giải quyết một vụ án hình sự, hồ sơ được chuyển đến nhiều cơ quan khác nhau trong từng giai đoạn khác nhau, trong đó giai đoạn điều tra đóng vai trò vô cùng quan trọng. Như vậy bởi lẽ, chỉ khi Cơ quan điều tra điều tra đúng hướng, Viện kiểm sát truy tố đúng người, đúng tội thì mới tạo cơ sở cho Tòa án xét xử vụ án đúng đắn, nhanh chóng và hiệu quả. Nhưng với tình hình thực tế hiện nay, khi mà các hành vi tội phạm ngày càng tinh vi, xảo quyệt, nhiều thủ đoạn mới thì việc phát sinh các tình tiết mới trong giai đoạn tố tụng diễn ra ngày càng nhiều. Chưa kể đến còn nhiều bất cập trong yếu tố chuyên môn, nghiệp vụ, đạo đức nghề nghiệp của một bộ phận cán bộ điều tra làm sai lệch kết quả điều tra, khiến quá trình luận tội xét xử bị lệch hướng. Vì vậy, đã có không ít các trường hợp điều tra, truy tố chưa đầy đủ, còn để lọt tội phạm hoặc có vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng. Kể từ năm 2002, thực hiện các nghị quyết của Đảng, nhất là Nghị quyết 08-NQ/TW, ngày 02-01-2002 của Bộ Chính trị “về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”, công cuộc cải cách tư pháp đã được các cấp ủy, tổ chức đảng lãnh đạo và tổ chức thực hiện với quyết tâm cao, đạt được nhiều kết quả, song những kết quả đó mới là bước đầu và mới tập trung vào giải quyết những vấn đề bức xúc nhất [5]. Ngày 02 tháng 06 năm 2005, Bộ Chính trị đã đưa ra Nghị quyết số 49-NQ/TW về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 với mục tiêu “Xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao" [7] nhằm khắc phục những hạn chế trong công tác tư pháp, đưa công tác này phát triển một bước cùng với quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ 1
6. nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, và đưa ra một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới. Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự (BLTTHS) thì, khi hồ sơ được chuyển sang giai đoạn truy tố mà có căn cứ để trả hồ sơ điều tra bổ sung (ĐTBS) thì Viện kiểm sát quyết định trả hồ sơ điều tra bổ sung để cơ quan điều tra thực hiện. Cụ thể khi nghiên cứu hồ sơ vụ án mà phát hiện thấy hồ sơ còn thiếu những chứng cứ quan trọng đối với vụ án mà không thể tự mình bổ sung được; khi có căn cứ để cho rằng bị cáo phạm một tội khác hoặc có đồng phạm khác; hoặc khi có phát hiện vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng thì Viện kiểm sát sẽ ra quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung nhằm khắc phục những thiếu sót, tồn tại trong giai đoạn tố tụng trước và giải quyết vụ án theo hướng đúng đắn. Chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố đã được pháp luật Việt Nam quy định từ khi ban hành BLTTHS năm 1988, được hoàn thiện hơn ở BLTTHS năm 2003 và cho đến BLTTHS năm 2015 hoàn thiện hơn cả. Tuy là khái niệm được ra đời từ rất lâu, nhưng cho đến nay, qua thực tiễn áp dụng, quy định về vấn đề này vẫn lộ rõ nhiều điểm hạn chế, bất cập dẫn đến hệ quả như hiện tượng trả hồ sơ tràn lan, không căn cứ, ảnh hưởng đến quá trình tố tụng. Bên cạnh đó, việc lạm dụng thẩm quyền, xem nhẹ quy định về thời hạn điều tra hoặc kéo theo thời hạn điều tra của nhiều vụ án, đều là những hệ quả của việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung tràn lan trong quá trình truy tố. Hà Nội, với vai trò là Thủ đô của nước ta, là trung tâm kinh tế, văn hóa, chính trị của cả nước, đầu mối giao thương chiến lược cũng là nơi có tình hình xã hội phức tạp. Mặt trái của nó chính là việc hình thành nên cơ cấu tội phạm đa dạng, tinh vi, có quy mô lớn. Việc xuất hiện nhiều vụ án lớn, hoạt động phạm tội có tổ chức, có sự tham gia của nhiều yếu tố nước ngoài, gây không ít khó khăn cho cơ quan điều tra trong công tác xác minh, thu thập chứng cứ, dẫn đến tình trạng hết thời hạn điều tra mà vẫn còn nhiều tình tiết chưa được làm rõ, chứng cứ thu thập chưa đủ sức thuyết phục. Bên cạnh đó, tại nhiều địa phương, 2
7. công tác phối hợp điều tra giữa cơ quan công an với Viện kiểm sát còn chưa thực sự chặt chẽ, hiệu quả dẫn đến việc phải Viện kiểm sát phải yêu cầu trả lại hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố. Trước thực tế đó, tôi chọn đề tài “Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố từ thực tiễn tại Thành phố Hà Nội” để nghiên cứu viết trong luận văn của mình, với mong muốn từ những hiểu biết của mình, làm rõ các quy định của pháp luật, các nguyên nhân và đưa ra một số kiến nghị, giải pháp để giải quyết những bất cập xung quanh vấn đề này từ thực tiễn của Thành phố Hà Nội. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Xuất hiện trong hệ thống các quy định về TTHS của Việt Nam từ khá sớm, xong bức xúc về vấn đề này trong nhiều năm qua vẫn là đề tài được nhiều chuyên gia, nhà khoa học đưa ra phân tích, bình luận. Trong các luận văn, luận án, công trình nghiên cứu của mình, không ít các tác giả đã chọn đề tài liên quan đến vấn đề các giai đoạn trả hồ sơ để điều tra bổ sung để nghiên cứu. Có thể kể đến như: Chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong luật tố tụng hình sự Việt Nam - luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Thị Hải Châu (2010); Luận văn đã trình bày được một số vấn đề lý luận về trả hồ sơ để điều tra bổ sung như khái niệm, căn cứ, mối quan hệ chế ước giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, nêu và đánh giá được thực trạng quy định của pháp luật cũng như thực trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Viện kiểm sát, Tòa án từ năm 2002 đến năm 2006, từ đó rút ra những nguyên nhân của thực trạng trên và đưa ra một số giải pháp nâng cao hiệu quả chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong cải cách tư pháp [8]; Hoàn thiện quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự về việc Tòa án cấp sơ thẩm trả hồ sơ để điều tra bổ sung của tác giả Vũ Gia Lâm, tạp chí Tòa án nhân dân số 8/2013: Bài viết trao đổi một số bất cập, vướng mắc của các quy định BLTTHS năm 2003 về việc Tòa án ra quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung 3
8. trong giai đoạn xét xử sơ thẩm, trên cơ sở đó, đề xuất việc tiếp tục hoàn thiện quy định của BLTTHS về vấn đề này [19]; Bàn về chế định “trả hồ sơ để điều tra bổ sung” của tác giả Nguyễn Quý Lộc - tạp chí Toà Án Nhân Dân số 08/2013; Bài viết đã phân tích các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Trên cơ sở phân tích các quy định đó, tác giả đưa ra những kiến nghị để sửa đổi điều 179 Bộ luật tố tụng hình sự [21]; Nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát trong giai đoạn truy tố và vấn đề nâng cao chất lượng bản cáo trạng của tác giả Nguyễn Minh Đức, Tạp chí Kiểm sát số 16/2016; Bài viết trao đổi về những nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát được quy định trong giai đoạn truy tố và một số ý kiến về nâng cao chất lượng bản cáo trạng do Viện kiểm sát ban hành [16]; Hoàn thiện chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong Bộ luật tố tụng hình sự (sửa đổi) của tác giả Đào Anh Tới, Tạp chí Kiểm sát số 13/2014; Bài viết đã đưa ra các điểm hạn chế, bất cập về chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003. Từ những hạn chế, bất cập đó, tác giả đã đưa ra những giải pháp nhằm hoàn thiện quy định về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong Bộ luật sửa đổi [31]; Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong tố tụng hình sự Việt Nam - Luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Đức Hạnh (2009): Luận văn đã nêu lên một số tồn tại và vướng mắc giữa quy định của chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung và thực tiễn áp dụng, phân tích thực trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung từ năm 2002 đến 2008 giữa các cơ quan tiến hành tố tụng,chỉ ra được một số nguyên nhân của tình trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung nhiều trong tố tụng hình sự và đưa ra các giải pháp, kiến nghị để hạn chế tình trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung, đáp ứng yêu cầu đặt ra đối với hoạt động tố tụng hình sự [17]; 4
9. Giải pháp để hạn chế việc trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố của tác giả Lê Tấn Cường, tạp chí Kiểm sát số 10/2014: Bài viết đã chỉ ra những nguyên nhân khách quan, nguyên nhân chủ quan của trả hồ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố, từ đó đưa ra một số giải pháp nâng cao hiệu quả công tác của Viện kiểm sát để hạn chế việc trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố [11]. Ngoài ra còn rất nhiều đề tài, bài viết, bài nghiên cứu đăng trên các báo, tạp chí chuyên ngành như Tạp chí Kiểm sát, Tạp chí Tòa án nhân dân, Tạp chí Dân chủ và pháp luật Tuy nhiên, tính đến nay và đặc biệt là sau khi ban hành BLTTHS năm 2015, chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện và hệ thống về vấn đề trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố; nhiều nội dung liên quan chưa có được cách nhìn và giải quyết thống nhất; các công trình chưa giải đáp triệt để được những vướng mắc trong thực tế. 3. Mục đích và nhiệm vụ của việc nghiên cứu đề tài Mục đích nghiên cứu đề tài Mục đích của đề tài là trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận và quy định của pháp luật tố tụng hình sự về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong quá trình truy tố; thực trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong quá trình truy tố của Thành phố Hà Nội trong những năm gần đây và đánh giá thực trạng đó, luận văn đưa ra một số giải pháp nhằm bảo đảm thực hiện tốt hơn nữa quy định của pháp luật và hạn chế trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố. Nhiệm vụ của việc nghiên cứu đề tài Để thực hiện được mục đích trên, luận văn cần thực hiện những nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu, làm rõ những vấn đề lý luận về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố; 5
10. - Thông qua việc tình hình trả điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố của Thành phố Hà Nội, đưa ra đánh giá chung về những kết quả đạt được, những hạn chế, vướng mắc, nguyên nhân; 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những vấn đề lý luận về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố và thực trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố tại Thành phố Hà Nội; Tuy nhiên, mặc dù BLTTHS năm 2015 đã được ban hành và theo Nghị quyết số 144/2015/QH13 về việc lùi hiệu lực thi hành của BLTTHS số 101/2015/QH13 từ ngày 1 tháng 7 năm 2016 đến ngày Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự số 100/2015/QH13 có hiệu lực thi hành, luận văn này, ngoài việc phân tích quy định về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố tụng còn đối chiếu với BLTTHS năm 2015 và chỉ ra những nội dung mới đã khắc phục bất cập trong quy định của BLTTHS năm 2003 về quy định này. Phạm vi nghiên cứu của đề tài tập trung vào việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung giữa Viện kiểm sát nhân dân và Cơ quan điều tra trong phạm vi địa bàn Thành phố Hà Nội. Tư liệu và số liệu để nghiên cứu trong luận văn được khai thác từ các báo cáo tổng kết của VKSND thành phố Hà Nội từ năm 2012 đến năm 2016. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận Luận văn được hoàn thành trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp luật. Các giải pháp luận văn đưa ra nghiên cứu dựa trên những quan điểm định hướng chỉ đạo, những nguyên tắc pháp lý đã được Đảng và Nhà nước ta về cải cách tư pháp và hoàn thiện hệ thống pháp luật trong giai đoạn hiện nay. Phương pháp nghiên cứu 6
11. - Phương pháp phân tích tổng hợp vừa đảm bảo tính khái quát của vấn đề được nghiên cứu vừa đảm bảo tính chuyên sâu ở mỗi nội dung liên quan đến xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. - Phương pháp thống kê được sử dụng để nêu rõ số liệu thực tiễn về thực hiện quy định pháp luật về xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự trong những năm qua. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Về ý nghĩa khoa học: Đề tài góp phần bổ sung vấn đề lý luận trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố qua thực tiễn tại Thành phố Hà Nội. - Về ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong việc học tập và nghiên cứu Luật tố tụng hình sự nói chung cũng như vấn đề trả hồ sơ để điều tra bổ sung và trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố tụng nói riêng. Luận văn cũng có giá trị tham khảo đối với những người làm công tác thực tiễn góp phần hạn chế việc đề trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố tụng. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu làm ba chương: Chương 1: Lý luận trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố Chương 2: Thực trạng về trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố từ thực tiễn thành phố Hà Nội Chương 3: Giải pháp bảo đảm hạn chế trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố. 7
12. Chương 1 LÝ LUẬN TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN TRUY TỐ 1.1. Khái niệm và đặc điểm trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố Truy tố là một giai đoạn của tố tụng hình sự, trong đó viện kiểm sát tiến hành các hoạt động cần thiết nhằm truy tố bị can ra trước tòa án bằng bản cáo trạng hoặc ra những quyết định tố tụng khác để giải quyết đúng đắn vụ án hình sự. Trong tố tụng hình sự, viện kiểm sát có nhiệm vụ kiểm sát việc tuân theo pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng hình sự. Sau khi nhận được hồ sơ vụ án, cùng bản kết luận điều tra cơ quan điều tra chuyển sang, viện kiểm sát phải tiến hành nghiên cứu các tài liệu đó, xác định các căn cứ pháp lí để ra các quyết định cần thiết mà Bộ luật tố tụng hình sự đã quy định. Quyết định việc truy tố là giai đoạn thứ ba của hoạt động tố tụng hình sự, mà trong đó Viện kiểm sát căn cứ vào các quy định của pháp luật tố tụng hình sự tiến hành các biện pháp cần thiết nhằm đánh giá một cách toàn diện, khách quan các tài liệu của vụ án hình sự do Cơ quan điều tra (CQĐT) chuyển đến và trên cơ sở đó Viện kiểm sát ra quyết định: Truy tố bị can trước Tòa án bằng bản cáo trạng (kết luận về tội trạng); Trả lại hồ sơ để điều tra bổ sung hoặc là đình chỉ hay tạm đình chỉ vụ án hình sự. Như vậy, giai đoạn này được bắt đầu từ khi cơ quan điều tra có kết luận điều tra, đưa ra quyết định đề nghị truy tố kèm theo hồ sơ vụ án gửi Viện kiểm sát. Trong giai đoạn này, viện kiểm sát cần nghiên cứu, xem xét tất cả những vấn đề mang tính thủ tục tố tụng cũng như những vấn đề thuộc về nội dung vụ án thể hiện qua hồ sơ điều tra, nhằm xác định quá trình điều tra vụ án có tuân theo đúng các quy định của pháp luật tố tụng hình sự không, có những hạn chế 8
13. và thiếu sót nào cần khắc phục hay không để kịp thời ra các quyết định cần thiết nhằm bổ sung và hoàn thiện hồ sơ, khắc phục những vi phạm pháp luật của cơ quan điều tra, đảm bảo quyết định truy tố bị can đúng đắn, chính xác, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Chính vì vậy “ Quyết định trả lại hồ sơ để điều tra bổ sung” là một trong những quyết định của Viện Kiểm Sát, khi thấy hồ sơ vụ án còn thiếu những chứng cứ quan trọng; có tội phạm khác do bị can thực hiện hoặc có người đồng phạm khác chưa bị khởi tố hoặc có những vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng. Trước khi BLTTHS năm 1988 ra đời, các văn bản pháp luật trước đó không có quy định nào về việc Viện kiểm sát (trước đây là Viện Công tố), Toà án trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Chế định này được quy định lần đầu tiên tại BLTTHS năm 1988, sau đó được hoàn thiện hơn tại BLTTHS năm 2003 và BLTTHS năm 2015. Mặc dù sau gần 20 năm chế định trả hồ sơ điều tra bổ sung ra đời nhưng trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện nay, chưa có một khái niệm cụ thể, chính thức về trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Hầu hết các khái niệm trả hồ sơ điều tra bổ sung được các tác giả đưa ra trong Giáo trình, luận văn, các bài nghiên cứu, bài báo, tạp chí. Chúng tôi xin nêu ra một số khái niệm như sau: - Điều tra bổ sung là hoạt động điều tra thêm về vụ án hình sự của Cơ quan điều tra theo yêu cầu của Viện kiểm sát hay Tòa án nhằm phát hiện, thu thập bổ sung tài liệu, chứng cứ để giải quyết vụ án được đúng đắn, khách quan [18, tr.94]. Theo khái niệm trên, thì “ Điều tra bổ sung là hoạt động điều tra thêm về vụ án hình sự ”, có thể thấy khái niệm này là chưa đủ về mặt nội dung, chưa bao hàm được toàn bộ ý nghĩa của hoạt động trả hồ sơ điều tra bổ sung. Bởi ĐTBS không chỉ là hoạt động điều tra thêm, mà còn là điều tra lại, thực hiện lại hoạt động điều tra khi vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng .Khái niệm này chưa hợp lý, khi nội hàm của khái niệm không khiến người đọc có cái nhìn bao 9
14. quát và toàn diện về hoạt động điều tra bổ sung. Từ đó chưa khái quát hoá được đặc điểm của hoạt động trả hồ sơ điều tra bổ sung. - Trả hồ sơ để điều tra bổ sung là một hoạt động tố tụng được quy định tại Điều 168 và Điều 179 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 nhằm khắc phục những tồn tại, thiếu sót của các cơ quan tiến hành tố tụng trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự, đảm bảo cho quá trình giải quyết vụ án được khách quan, toàn diện, triệt để, chính xác và đúng pháp luật [10, tr.20]. Theo quy định tại Điều 168 và Điều 179 BLTTHS năm 2003, “ Trả hồ sơ để điều tra bổ sung là hoạt động . Nhằm khắc phục những tồn tại, thiếu sót của các cơ quan tiến hành tố tụng trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự, ” . So với định nghĩa ở khái niệm trên, Khái niệm được định nghĩa theo BLTTHS năm 2003 đã làm rõ hơn ý nghĩa của hoạt động điều tra bổ sung đó là: khắc phục những tồn tại, thiếu sót của cơ quan tiến hành tố tụng trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự. Tuy nhiên, khái niệm này còn bộc lộ một số điểm chưa hợp lý, đó là đặc điểm của hoạt động trả hồ sơ điều tra bổ sung, cũng như chưa nêu sơ bộ được căn cứ trả hồ sơ điều tra bổ sung. - Điều tra bổ sung là một hoạt động được quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự do cơ quan có thẩm quyền thực hiện nhằm bảo đảm việc xử lý vụ án hình sự đúng đắn và có căn cứ pháp luật. Việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung chỉ được thực hiện khi vụ án còn thiếu chứng cứ quan trọng mà Viện kiểm sát không tự điều tra được hoặc Tòa án không thể làm rõ được khi xét xử vụ án, do đó mục đích trả hồ sơ để điều tra bổ sung nhằm bảo đảm việc truy tố, xét xử vụ án hình sự khách quan, toàn diện; xử lý đúng người, đúng tội và đúng pháp luật, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội [43, tr.12]. Khái niệm thứ 3 về điều tra bổ sung đã thể hiện được sự hợp lý hơn, khi nội hàm khái niệm đã đưa ra được ý nghĩa, căn cứ, đặc điểm của hoạt động điều tra bổ sung. Tuy nhiên, khái niệm chưa hợp lý khi nêu “ Việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung chỉ được thực hiện khi vụ án còn thiếu chứng cứ quan trọng mà Viện 10
15. kiểm sát không tự điều tra được hoặc Tòa án không thể làm rõ được khi xét xử vụ án ”, theo khái niệm này, thì căn cứ được áp dụng để trả hồ sơ điều tra bổ sung là chưa đầy đủ theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự. - Trả hồ sơ để điều tra bổ sung là chế định của luật tố tụng hình sự quy định Viện kiểm sát hoặc Tòa án chuyển trả hồ sơ cho Viện kiểm sát (VKS) hoặc cơ quan điều tra để điều tra thêm về vụ án hình sự theo các căn cứ được quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự nhằm mục đích làm sáng tỏ vụ án hình sự, để Tòa án xét xử vụ án một cách công minh, chính xác, khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội [8, tr.19]. So với 3 khái niệm trên, khái niệm thứ 4 có nhiều điểm hợp lý hơn cả. Nội hàm khái niệm đã nêu được ý nghĩa, đặc điểm của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung, cũng như căn cứ áp dụng trả hồ sơ để điều tra bổ sung theo bộ luật tố tụng hình sự. Tuy nhiên, căn cứ mà khái niệm nêu được chỉ dẫn theo quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự, mà chưa nêu cụ thể điều luật thể hiện căn cứ đó. Phần ý nghĩa, mục đích của hoạt động điều tra được thể hiện rõ. Qua khái niệm này, người đọc đã có cái nhìn tổng quát về hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung . Có thể nói, các khái niệm trên đã đưa được những luận điểm hợp lý về thẩm quyền, căn cứ, trình tự, thủ tục và mục đích của trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố. Tuy nhiên, để tránh tình trạng kéo dài về việc giải quyết vụ án viện kiểm sát chỉ trả lại hồ sơ để điều tra bổ sung nếu xét thấy còn thiếu những chứng cứ quan trọng có ý nghĩa quyết định đến nội dung vụ án mà viện kiểm sát không tự bổ sung được. Để khắc phục tình trạng kéo dài giải quyết vụ án do trả hồ sơ điều tra bổ sung, cần hiểu rõ mối quan hệ giữa yêu cầu điều tra với trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Yêu cầu điều tra và trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là hai hoạt động tố tụng quan trọng được thực hiện bởi Viện Kiểm Sát, đây là hai hoạt động có tác động qua lại, tương hỗ với nhau. Bởi , Viện kiếm sát là cơ quan 11
16. đã theo cùng Cơ quan điều tra trong mọi hoạt động điều tra cơ bản, đã ra yêu cầu điều tra để Cơ quan điều tra thực hiện hoạt động điều tra, do đó để xảy ra tình trạng trả hồ sơ điều tra bổ sung do yêu cầu điều tra chưa cụ thể, chưa hoàn chỉnh, nguyên nhân, trách nhiệm của Viện kiểm sát là rất lớn. Khái niệm trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố, được hiểu theo nhiều cách riêng, nhưng phải đảm bảo những đặc điểm sau đây. Thứ nhất, Thẩm quyền trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố thuộc về Viện kiểm sát. Viện kiểm sát có quyền yêu cầu Cơ quan điều tra thông qua Quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Ở giai đoạn này, ngoài Viện kiểm sát, không một cơ quan tố tụng nào khác có thẩm quyền trả hồ sơ điều tra bổ sung. Ở giai đoạn truy tố, thì hình thức của văn bản yêu cầu điều tra bổ sung là quyết định với tên: “quyết định yêu cầu điều tra bổ sung”. Bản chất của giai đoạn truy tố phát sinh từ khi hồ sơ chuyển sang Viện kiểm sát cùng bản kết luận điều tra (hoặc quyết định đề nghị truy tố). Thứ hai, Việc trả hồ sơ trong giai đoạn kết thúc điều tra nhằm đảm bảo cho việc điều tra vụ án được khách quan, toàn diện, đúng người, đúng tội, đúng quy định pháp luật, đồng thời loại bỏ vi phạm pháp luật trong quá trình tiến hành tố tụng của cơ quan điều tra, củng cố xác định chứng cứ để quyết định xử lý đối với tội phạm. Quy đinh về chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố có thể coi là cơ hội để cơ quan tiến hành tố tụng sửa sai, khắc phục, bổ sung thiếu sót còn tồn tại trong quá trình thu thập, đánh giá chứng cứ. Khi VKS trả hồ sơ để điều tra bổ sung, Cơ quan điều tra có trách nhiệm thu thập, bổ sung chứng cứ tài liệu để có đầy đủ cơ sở giải quyết theo yêu cầu của Viện kỉêm sát. Thông qua việc thực hiện nghĩa vụ pháp lý của mình, Cơ quan điều tra có quyền sửa sai, khắc phục thiếu sót trong hoạt động điều tra. Việc thực hiện 12
17. quyền và nghĩa vụ của CQĐT là một yêu cầu khách quan, cần thiêt trong hoạt động tố tụng hình sự để đảm bảo các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ, quỳên hạn của mình. Thứ ba, Việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố chỉ do Viện kiểm sát thực hiện, trên cơ sở tuân thủ các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về căn cứ, trình tự, thủ tục Ngoài Viện kiểm sát, các cơ quan tiến hành tố tụng khác không có quyền trả hồ sơ để điểu tra bổ sung trong giai đoạn truy tố. Qua phân tích đặc điểm trên, có thể hiểu: Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là hoạt động tố tụng do Viện kiểm sát thực hiện sau khi nhận bản kết luận điều tra đề nghị truy tố và hồ hơ vụ án do cơ quan điều tra chuyển đến khi có căn cứ và được tiến hành theo quy định của pháp luật nhằm bảo đảm cho việc giải quyết vụ án hình sự được khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không làm oan người vô tội, không bỏ lọt tội phạm. Từ đặc điểm về trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố đã phân tích trên đây, có thể so sánh trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố với phục hồi điều tra; điều tra lại với điều tra bổ sung như sau: - So sánh trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố với phục hồi điều tra. : Điều 165 BLTTHS năm 2003 quy định cụ thể về hoạt động tố tụng phục hồi điều tra. Theo đó, căn cứ và chủ thể của hoạt động phục hồi điều tra khác với hoạt động trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố. Bên cạnh Viện kiểm sát thì Cơ quan điều tra là chủ thể cũng có quyền phục hổi điều tra khi có lý do để huỷ bỏ quyết định đình chỉ hoặc tạm đình chỉ. - So sánh trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố với điều tra lại. Căn cứ để dẫn đến hai hoạt động tố tụng này hoàn toàn khác nhau, khi trả hồ sơ điều tra bổ sung được diễn ra do còn thiếu chứng cứ quan trọng ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án, thì điều tra lại hoàn toàn không thiếu chứng cứ. Hoạt động 13
18. điều tra lại được áp dụng khi mâu thuẫn về mặt quan điểm xử lý vụ án, với những chứng cứ đã đựoc thu thập đầy đủ, toàn diện . 1.2. Căn cứ trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố Trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là một trong những chế định của pháp luật tố tụng hình sự. Xét về mặt hình thức, trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là hoạt động tố tụng của Viện kiểm sát được ban hành ở giai đoạn truy tố, dựa trên cơ sở các quy định của pháp luật tố tụng hình sự. Xét về mặt nội dung: trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là một chế định bao gồm các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ pháp luật phát sinh giữa các chủ thể tham gia vào hoạt động tố tụng này như: Viện kiểm sát áp dụng các quy định của pháp luật về điều trả hồ sơ, trình tự, thủ tục theo luật định để trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố nhằm yêu cầu Cơ quan điều tra tiếp tục điều tra, thu thập chứng cứ, hoặc bổ sung thủ tục tố tụng để đảm bảo việc xử lý vụ án khách quan, toàn diện và đúng pháp luật. Tuy nhiên, Viện kiểm sát chỉ được trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong trường hợp thật cần thiết và phải có căn cứ nhất định. Căn cứ trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là trường hợp (hoặc những trường hơp) mà khi nghiên cứu hồ sơ, Viện kiểm sát phát hiện hồ sơ vụ án chưa đủ cơ sở để ra quyết định tố tụng nhằm giải quyết vụ án theo quy định của pháp luật. Đó là: i) Hồ sơ chưa đủ chứng cứ để làm rõ đối tượng chứng minh của vụ án mà Viện kiểm sát không thể tự mình bổ sung được. Đây là tất cả những vấn đề cần phải làm rõ để giải quyết đúng đắn vụ án hình sự. Trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố là một trong những quyết định tố tụng thuộc thẩm quyền của Viện kiểm sát. Quyết định tố tụng này được viện kiểm sát thực hiện sau khi nghiên cứu hồ sơ vụ án và bản kết luận điều tra do Cơ quan điều tra chuyển đến. Viện kiểm sát nhận thấy còn thiếu những cứ quan trọng, còn nhiều vấn đề cần phải chứng minh trong vụ án chưa được làm rõ mà Viện kiểm sát không thế tự mình bổ sung được thì phải trả hồ sơ chơ Cơ quan điều tra để điều tra bổ sung; ii) Có căn cứ để khởi 14
19. tố bị can về một hay nhiều tội phạm khác. Đây là trường hợp, qua nghiên cứu hồ sơ, Viện kiểm sát thấy có căn cứ để khởi tố bổ sung đối với bị can về một tội phạm khác ngoài tội phạm mà Cơ quan điều tra đã khởi tố, Viện kiểm sát ra quyết định trả hồ sơ cho Cơ quan điều tra để tiến hành điều tra bổ sung nhằm khắc phục việc bỏ lọt tội phạm; iii) Có người đồng phạm hoặc tội phạm khác liên quan đến vụ án nhưng chưa được khởi tố bị can. Đây là trường hợp, qua nghiên cứu hồ sơ, Viện kiểm sát thấy có căn cứ xác định, ngoài bị can còn có người khác cùng tham gia thực hiện tội phạm mà Cơ quan điều tra chưa khởi tố bị can, thì Viện kiểm sát ra quyết định trả hồ sơ cho Cơ quan điều tra để tiến hành điều tra bổ sung nhằm khắc phục việc bỏ lọt người phạm tội; iv) Có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Ngoài những trường hợp trên, trong giai đoạn truy tố, Viện kiểm sát còn trả hồ sơ để điều tra bổ sung khi phát hiện có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng nhằm khắc phục những vi phạm trong quá trình điều tra, đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của những người tham gia tố tụng. 1.3. Ý nghĩa của việc trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố - Chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung góp phần đảm bảo nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự: + Chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung góp phần đảm bảo nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa trong tố tụng hình sự. Nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa là nguyên tắc pháp lý cơ bản nhất trong hoạt động của cơ quan, tổ chức và công dân được ghi nhận ở Điều 12 Hiến pháp. Trong đó nguyên tắc bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa trong TTHS là nguyên tắc bao trùm nhất, được thể hiện trong tất cả các giai đoạn của TTHS, từ những quy định chung cho đến những quy định cụ thể. Nguyên tắc pháp chế XHCN trong TTHS là những quy định cơ bản chung nhất, được ghi nhận trong Bộ luật tố tụng hình sự và mang ý nghĩa chỉ đạo đối với toàn bộ hoạt động TTHS, theo đó các cơ quan tiến hành tố tụng, những 15