Luận văn Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn đoạn xét xử sơ thẩm theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hải Phòng

Nội dung text: Luận văn Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn đoạn xét xử sơ thẩm theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hải Phòng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THƢƠNG HUYỀN TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG Chuyên ngành: Luật Hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Cao Thị Oanh HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN NGUYỄN THỊ THƢƠNG HUYỀN
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm. 8 1.2. Các giai đoạn trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm. 14 1.3. Các điều kiện đảm bảo hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm. 17 Chƣơng 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG. 23 2.1. Quy định của pháp luật về trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự. 23 2.2. Những hạn chế bất cập của pháp luật về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự .43 2.3. Thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật về trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự. 54 Chƣơng 3: CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM HIỆU QUẢ CỦA HOẠT ĐỘNG TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM HÌNH SỰ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG. 63 3.1. Sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự.` 63 3.2. Các giải pháp bảo đảm hiệu quả của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự. 68 KẾT LUẬN 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 79
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật Hình sự BLTTHS Bộ luật Tố tụng Hình sự HTND Hội thẩm nhân dân HĐXX Hội đồng Xét xử TAND Tòa án Nhân dân TANDTC Tòa án Nhân dân Tối cao VKS Viện Kiểm sát VKSND Viện Kiểm sát Nhân dân XHCN Xã hội Chủ nghĩa CHXHCNVN Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền con người là những giá trị được ghi nhận và bảo vệ trong Hiến pháp năm 2013 và các đạo luật do nhà nước ban hành thể hiện sự quan tâm coi trọng và cam kết bảo vệ những giá trị của quyền con người, quyền công dân. Một trong những nhân tố quan trọng thúc đẩy quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nhà nước thực sự của dân, do dân và vì dân là chủ trương đẩy mạnh cải cách tư pháp của Đảng và Nhà nước ta hiện nay. Mục tiêu của chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã được chỉ ra trong Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị là: "Xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao". Theo định hướng trên, nâng cao chất lượng xét xử các loại án, đặc biệt là án hình sự được xác định là nhiệm vụ trọng tâm của chiến lược cải cách tư pháp. Để nâng cao chất lượng xét xử các vụ án hình sự, việc áp dụng đúng đắn, chính xác và đầy đủ các quy định của luật tố tụng hình sự là một trong những yêu cầu quan trọng hàng đầu. Trong hoạt động tố tụng hình sự, việc Toà án trả hồ sơ cho Viện Kiểm sát để điều tra bổ sung khi có các căn cứ theo quy định Khoản 1 Điều 179 Bộ luật Tố tụng hình sự là chế định cần thiết đảm bảo cho việc xét xử thật sự khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, đáp ứng kịp thời yêu cầu cải cách tư pháp theo tinh thần Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 02/01/2002 về nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong tư pháp trong thời gian tới và Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 của Bộ Chính trị. Để đáp ứng yêu cầu đó, điều quan trọng là phải tuân thủ trình tự thủ tục do Bộ luật tố tụng hình sự quy định. Trong giải quyết vụ án hình sự thủ tục tố tụng hình sự gồm 05 giai đoạn: Khởi tố, điều tra, tuy tố, xét xử và thi hành án hình sự. Các giai đoạn trong tố tụng hình sự đều có vai trò rất quan trọng. Kết 1
6. quả hoạt động tố tụng của giai đoạn khởi tố, điều tra làm cơ sở nền tảng cho giai đoạn truy tố và kết quả hoạt động của gia đoạn truy tố làm cơ sở cho giai đoạn xét xử. Tuy nhiên trong quá trình điều tra không phải lúc nào cũng đầy đủ và chính xác để Viện kiểm sát truy tố bị can trước tòa bằng bản cáo trạng. Để đảm bảo việc xác định sự thật của vụ án, xét xử đúng người đúng tội, pháp luật tố tụng hình sự còn quy định về việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Việc quy định chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung thể hiện tính chế ước và tính phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng. Bên cạnh những ưu điểm đáng ghi nhận, thực tiễn hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Toà án các cấp nói chung và Toà án nhân dân thành phố Hải Phòng, một đơn vị có số lượng giải quyết các vụ án khá lớn trong toàn quốc nói riêng, thời gian qua cũng còn những hạn chế, bất cập cả về nội dung và hình thức như trả hồ sơ không đúng, không trúng, không đủ căn cứ, trả hồ sơ nhiều lần dẫn đến việc giải quyết một số vụ án kéo dài, gây lãng phí thời gian, công sức, tài sản của Nhà nước và làm ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Vì vậy, việc nghiên cứu lý luận và thực tiễn, trên cơ sở nhận thức đúng đắn tầm quan trọng của việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung, từ đó tìm ra nguyên nhân và kiến nghị một số giải pháp khắc phục tình trạng trên là một yêu cầu cấp thiết góp phần đấu tranh phòng chống tội phạm trong giai đoạn hiện nay nhằm nâng cao chất lượng đồng thời hạn chế thấp nhất số lượng việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp theo đúng quan điểm của Đảng. Xuất phát từ những lý do nêu trên, dựa vào các phân tích về ý nghĩa và tầm quan trọng của vấn đề cần nghiên cứu, tác giả chọn đề tài: "Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hải Phòng" làm luận văn Thạc sỹ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Cho đến nay, đã có một số công trình nghiên cứu về đề tài trả hồ sơ đểu điều tra bổ sung như: Luận văn Thạc sỹ luật “Trả hồ sơ để điều tra bổ sung theo 2
7. pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Định của tác giả Nguyễn Văn Hải (Học viện Khoa học xã hội, năm 2014), Luận văn Thạc sỹ luật: “Trả hồ sơ điều tra bổ sung trong giai đoạn truy tố theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh” của tác giả Dương Phạm Đăng Khoa (Học Viện khoa học xã hội, năm 2014). Tạp chí TAND số 5 tháng 3/2003 “Bàn về việc trả hồ sơ vụ án hình sự để điều tra bổ sung” của tác giả Nguyễn Phúc Lưu, Tạp chí Kiểm sát số 11/2006; “Bàn về quy định Toà án trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong điều kiện cải cách tư pháp” của tác giả Mai Văn Lư, Tạp chí Kiểm sát số 11/2010, "Bàn về chế định Trả hồ sơ để điều tra bổ sung" của tác giả Nguyễn Quang Lộc, Tạp chí TAND số 8 tháng 4/2013; "Hoàn thiện quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự về việc Tòa án cấp sơ thẩm trả hồ sơ để điều tra bổ sung" của tác giả Vũ Gia Lâm. Trong các công trình trên, ở mức độ này hay mức độ khác vấn đề trả hồ sơ để điều tra bổ sung đã được đề cập đến, nhất là các căn cứ trả hồ sơ để điều tra bổ sung, thủ tục trả hồ sơ để điều tra bổ sung hoặc việc xem xét tính hợp lý, cần thiết của chế định này trong điều kiện xây dựng Nhà nước Pháp quyền. Tuy nhiên, chưa có nhiều công trình nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện về hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của toà án cấp sơ thẩm dẫn đến tình trạng hiểu và áp dụng pháp luật hình sự còn chưa thống nhất, gặp nhiều vướng mắc khi áp dụng và còn tồn tại nhiều vấn đề chưa được giải quyết đầy đủ triệt để. Tác giả nghiên cứu đề tài này nhằm góp phần nâng cao chất lượng trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự của Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng nói riêng và hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Tòa án cấp sơ thẩm nói chung. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Qua nghiên cứu, đề tài đi sâu phân tích những nội dung và giải pháp nâng cao chất lượng trong việc ra các quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung nhằm đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả công tác phối hợp trong giải quyết vụ 3
8. án hình sự giữa cơ quan tiến hành tố tụng và kiến nghị các biện pháp để hạn chế trả hồ sơ điều tra bổ sung trong thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để giải quyết mục đích nghiên cứu nêu trên, đề tài làm rõ vấn đề sau: - Nghiên cứu làm rõ vấn đề lý luận về trả hồ sơ để điều tra bổ sung giữa cơ quan tiến hành tố tụng, đề xuất một số giải pháp để hoàn thiện các quy định trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự. - Phân tích, đánh giá thực trạng về những ưu điểm đã đạt được và những nhược điểm trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của TAND thành phố Hải Phòng trong thời gian qua; tìm hiểu về các nguyên nhân dẫn đến Toà án phải trả hồ sơ cũng như việc ban hành các quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung chưa đúng quy định của pháp luật. - Phân tích và đề xuất những giải pháp trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm của TAND thành phố Hải Phòng trong thời gian tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là: - Những vấn đề lý luận trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự . - Thực trạng trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND thành phố Hải Phòng. - Những nguyên nhân của ưu điểm và những tồn tại, thiếu sót trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND thành phố Hải Phòng. - Những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND thành phố Hải Phòng. 4
9. 4.2. Phạm vi nghiên cứu đề tài Trong phạm vi là một luận văn thạc sĩ đề tài chỉ nghiên cứu những nội dung lý luận về vấn đề trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự, thực tiễn áp dụng quy định này của TAND thành phố Hải Phòng. Đề tài khái quát những vấn đề chung của các giai đoạn áp dụng pháp luật trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung từ việc thụ lý hồ sơ, nghiên cứu các tình tiết cụ thể của vụ án đến việc phát hiện các căn cứ, lựa chọn quy phạm pháp luật điều chỉnh, từ đó ban hành quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn chuẩn bị xét xử hoặc ra yêu cầu điều tra bổ sung tại phiên tòa xét xử công khai, không đi sâu phân tích các trình tự, thủ tục tố tụng khác. Mốc thời gian nghiên cứu của đề tài là việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung của TAND thành phố Hải Phòng trong những năm gần đây (từ năm 2011 đến năm 2015). 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phƣơng pháp luận Cơ sở lý luận của việc nghiên cứu đề tài này là lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp quyền; đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về tăng cường pháp chế XHCN, xây dựng Nhà nước và pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân ở nước ta; các quan điểm chỉ đạo của Đảng về cải cách tư pháp trong các Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 01/02/2002 về "Nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong tư pháp trong thời gian tới" và Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 về "Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020" của Bộ Chính trị. Cương lĩnh năm 2011 Đảng ta xác định “Đảng lấy chủ nghĩa Mác – Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động” với tinh thần mới, bao hàm các kết quả nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn CNXH hiện thực trên phạm vi thế giới, cũng như từ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Nội dung của Cương lĩnh năm 2011 là một minh chứng kết hợp chặt chẽ, hợp lý giữa phát triển kinh tế với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; xây dựng nền dân chủ XHCN và “Nhà 5
10. nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân”, bảo vệ quyền công dân và quyền con người. 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu Cơ sở phương pháp luận của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về Nhà nước và pháp luật, về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về cải cách tư pháp, quyền con người, về đấu tranh phòng và chống tội phạm. Luận văn sử dụng một số phương pháp tiếp cận để làm sáng tỏ về mặt khoa học từng vấn đề tương ứng, đó là các phương pháp nghiên cứu như: So sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê. Đồng thời, tác giả sử dụng những số liệu thống kê, tổng kết hàng năm của ngành TAND, tổng kết hàng năm của Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng; nghiên cứu các quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung, tổng hợp các tri thức khoa học pháp luật tố tụng hình sự và các vấn đề tương ứng được nghiên cứu trong luận văn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Về mặt lý luận - Luận văn được nghiên cứu một cách có hệ thống các quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành và khái quát những đặc điểm của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Toà án, đánh giá những tiêu chí, chất lượng áp dụng pháp luật trong hoạt động này. Đồng thời, đề ra được các giải pháp cơ bản, thiết thực cho việc nâng cao chất lượng hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự. 6.2. Về mặt thực tiễn Luận văn là công trình nghiên cứu về hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND thành phố Hải Phòng. Những kết quả nghiên cứu góp phần bổ sung và phát triển lý luận, phục vụ yêu cầu thực tiễn trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung đồng thời không ngừng nâng cao chất lượng áp dụng pháp luật trong việc xét xử án hình sự của ngành TAND trong công cuộc cải cách tư pháp hiện nay. 6
11. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương. Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận về trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm theo pháp luật tố tụng hình sự Chƣơng 2: Quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng Chƣơng 3: Các giải pháp nâng cao hiệu quả của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự của Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng. 7
12. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRẢ HỒ SƠ ĐỂ ĐIỀU TRA BỔ SUNG TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm 1.1.1. Khái niệm hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm Để nghiên cứu chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung trước hết cần nắm rõ khái niệm về hồ sơ vụ án hình sự. Hồ sơ vụ án hình sự là một tập tài liệu bao gồm hệ thống các văn bản được các cơ quan tiến hành tố tụng thu thập trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử và được sắp xếp theo một trình tự nhất định phục vụ cho việc xét xử vụ án hình sự. Hồ sơ được hình thành từ khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự. Cơ quan điều tra thu thập đầy đủ chứng cứ chứng minh tội phạm và người phạm tội hoàn tất hồ sơ và chuyển cho Viện kiểm sát với đề nghị truy tố. Kết quả đúng đắn của hoạt động điều tra phục vụ cho việc truy tố và xét xử chính xác đúng pháp luật. Theo từ điển tiếng Viêt: Điều tra là hoạt động tìm tòi xét hỏi người, việc để tìm cho ra sự thật. Điều tra mang tính chất pháp lý, điều tra là giai đoạn tố tụng hình sự, trong đó cơ quan có thẩm quyền áp dụng mọi biện pháp do Bộ luật tố tụng hình sự quy định để xác định tội phạm và người thực hiện hành vi phạm tội làm cơ sở cho việc xét xử của Tòa án. Theo từ điển tiếng Việt “bổ sung” có nghĩa là thêm vào cho đầy đủ. Để đảm bảo cho việc truy tố và xét xử đúng đắn, các chứng cứ trong hồ sơ vụ án phải đây đủ và bảo đảm đúng thủ tục tố tụng. Nếu hồ sơ còn thiếu những chứng cứ chứng minh tội phạm và người phạm tội, vi phạm tố tụng nghiêm trọng thì Viện kiểm sát hoặc Tòa án sẽ yêu cầu điều tra bổ sung. Theo giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam của trường Đại học Cảnh sát nhân dân: “Điều tra bổ sung là hoạt động điều tra thêm về vụ án hình sự của cơ 8
13. quan Điều tra theo yêu cầu của Viện kiểm sát hay Tòa án nhằm phát hiện, thu thập bổ sung tài liệu chứng cứ để giải quyết vụ án được đúng đắn khách quan” trả hồ sơ để điều tra bổ sung là việc Tòa án chuyển trả hồ sơ cho Viện kiểm sát hoặc Viện kiểm sát chuyển trả hồ sơ cho cơ quan điều tra để điều tra bổ sung. Theo từ điển Bách khoa Công an nhân dân Việt Nam thì điều tra bổ sung trong tố tụng hình sự được hiểu là: “Hoạt động điều tra thêm về vụ án hình sự sau khi kết thúc điều tra và thực hiện trong trường hợp Viện kiểm sát hoặc Tòa án sau khi nghiên cứu hồ sơ vụ án mà phát hiện thấy còn thiếu những chứng cứ quan trọng đối với vụ án, hoặc có căn cứ co rằng bị cáo phạm một tội khác hay có người đồng phạm khác, hoặc khi phát hiện có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng”. Như vậy, việc tòa án trả hồ sơ để điều tra bổ sung có thể hiểu là quá trình khắc phục những vi phạm về thủ tục tố tụng nếu có đồng thời để làm rõ bổ sung những chứng cứ còn yếu, còn thiếu chứ không phải là quá trình điều tra lại. Bởi lẽ điều tra lại là hoạt động điều tra theo trình tự thủ tục của BLTTHS do cơ quan điều tra tiến hành đối với các vụ án đã được xét xử nhưng do tòa án cấp phúc thẩm, giám đốc thẩm tái thẩm hủy bản án chưa có hiệu lực pháp luật hoặc bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật để điều tra lại theo thủ tục chung. Khác với điều tra lại, hậu quả pháp lý của điều tra bổ sung là cơ quan bị trả hồ sơ để điều tra bổ sung phải tiếp tục nhận lại hồ sơ vụ án và xem xét thực hiện yêu cầu điều tra bổ sung của cơ quan đã ra quyết định yêu cầu điều tra bổ sung. Trong tố tụng hình sự Việt Nam chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung được thực hiện ở giai đoạn truy tố hoặc xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự là một chế định pháp lý được quy định tại Điều 179 và Khoản 2 Điều 199 BLTTHS năm 2003. Điều 179 BLTTHS năm 2003 quy định: “Quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung. 9
14. 1. Thẩm phán ra quyết định trả hồ sơ cho Viện kiểm sát để điều tra bổ sung trong các trường hợp sau đây: a) Khi cần xem xét thêm những chứng cứ quan trọng đối với vụ án mà không thể bổ sung tại phiên toà được; b) Khi có căn cứ để cho rằng bị cáo phạm một tội khác hoặc có đồng phạm khác. c) Khi phát hiện có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Những vấn đề cần điều tra bổ sung phải được nêu rõ trong quyết định yêu cầu điều tra bổ sung. 2. Nếu kết quả điều tra bổ sung dẫn tới việc đình chỉ vụ án thì Viện kiểm sát ra quyết định đình chỉ vu án và thông báo cho Toà án biết. Trong trường hợp Viện kiểm sát không bổ sung được những vấn đề mà Tòa án yêu cầu bổ sung và vẫn giữ nguyên quyết định truy tố thì Toà án vẫn tiến hành xét xử vụ án. Điều 199 BLTTHS năm 2003 quy định: “Việc ra bản án và các quyết định của Toà án. 1 2. Quyết định về việc thay đổi thành viên của Hội đồng xét xử, Kiểm sát viên, Thư ký Toà án, người giám định, người phiên dịch, chuyển vụ án, yêu cầu điều ra bổ sung, tạm đình hoặc đình chỉ vụ án và việc bắt giam hoặc trả tự do cho bị cáo phải được thảo luận và thông qua tại phòng nghị án và phải được lập thành văn bản”[21]. Điều 179 BLTTHS quy định về việc Toà án trả hồ sơ cho VKS để điều tra bổ sung trong giai đoạn chuẩn bị xét xử, những căn cứ để Toà án cấp sơ thẩm trả hồ sơ để điều ra bổ sung bao gồm: Khi cần xem xét thêm những chứng cứ quan trọng đối với vụ án mà không thể bổ sung tại phiên toà được; khi có căn cứ để cho rằng bị cáo phạm một tội khác hoặc có đồng phạm khác hoặc khi phát hiện có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Khoản 2 Điều 199 BLTTHS quy định HĐXX trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung tại phiên toà. Đây là quyền năng pháp 10
15. lý của Tòa án được thực hiện khi có căn cứ cho rằng việc điều tra, truy tố các vụ án hình sự còn thiếu sót, chưa đảm bảo khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Điều 179 BLTTHS chỉ quy định căn cứ trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Thẩm phán được phân công chủ toạ phiên toà; Khoản 2 Điều 199 BLTTHS không quy định cụ thể căn cứ để HĐXX sơ thẩm yêu cầu điều tra bổ sung. Tuy nhiên, nghiên cứu tổng thể các quy định của BLTTHS và qua thực tiễn áp dụng pháp luật thấy rằng Điều 179 BLTTHS cũng chính là căn cứ để HĐXX trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung. Trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Toà án cấp sơ thẩm có đặc điểm sau: Một là: Chủ thể trả hồ sơ để điều tra bổ sung là Thẩm phán hoặc HĐXX của Toà án cấp sơ thẩm. Hai là: Chủ thể tiếp nhận hồ sơ Toà án trả để điều tra bổ sung là VKS nơi ra quyết định truy tố (Cáo trạng). Ba là: Căn cứ trả hồ sơ để điều tra bổ sung: Toà án cấp sơ thẩm trả hồ sơ để điều tra bổ sung khi có các căn cứ quy định tại Điều 179 BLTTHS (Khi cần xem xét thêm những chứng cứ quan trọng đối với vụ án mà không thể bổ sung tại phiên toà được; khi có căn cứ để cho rằng bị cáo phạm một tội khác hoặc có đồng phạm khác; khi phát hiện có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng). Việc Toà án cấp sơ thẩm trả hồ sơ để điều tra bổ sung có mục đích, ý nghĩa nhằm xác định sự thật khách quan của vụ án, tránh bỏ lọt tội phạm cũng như làm oan người vô tội. Qua việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung, các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng đánh giá những nguyên nhân của những vấn đề đã làm được và những tồn tại. Một mặt, vừa kịp thời sửa chữa, khắc phục những tồn tại, mặt khác tích luỹ thêm những kinh nghiệm thực tiễn trong hoạt động điều tra, truy tố và xét xử. Như vậy, khái niệm hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự có thể được hiểu như sau: Trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự là việc Toà án cấp sơ thẩm trong giai đoạn chuẩn bị xét xử hoặc tại phiên toà quyết định trả lại hồ sơ vụ án hình sự cho 11
16. Viện kiểm sát nơi ra quyết định truy tố để điều tra bổ sung nhằm khắc phục những thiếu sót trong quá trình điều tra, truy tố để đảm bảo cho việc giải quyết vụ án hình sự được khách quan, toàn diện và đúng quy định của pháp luật. 1.1.2. Đặc điểm của hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự Thứ nhất, Toà án cấp sơ thẩm là cơ quan duy nhất có thẩm quyền ban hành quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự, cụ thể là Thẩm phán được phân công chủ tọa phiên toà (ở giai đoạn chuẩn bị xét xử) và Hội đồng xét xử (tại phiên toà) khi thấy có các căn cứ theo quy định tại Điều 179 BTTHS thì có quyền ra quyết định trả hồ sơ cho VKS để điều tra bổ sung nhằm đảm bảo cho việc giải quyết vụ án được toàn diện, khách quan, đúng pháp luật. Thứ hai, trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự được tiến hành theo một thủ tục chặt chẽ do pháp luật tố tụng hình sự và các văn bản quy phạm pháp luật dưới luật (Nghị quyết của Hội đồng thẩm phán TANDTC, Thông tư liên tịch của các cơ quan tiến hành tố tụng ) quy định. Quy trình trả hồ sơ để điều tra bổ sung phải đảm bảo chặt chẽ cả về mặt thủ tục, nội dung và hình thức văn bản (quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung) theo đúng quy định trong BLTTHS và các văn bản hướng dẫn áp dụng. Thứ ba, trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là một hoạt động mang tính quyền lực của nhà nước đồng thời cũng thể hiện mối quan hệ phối hợp và chế ước giữa các cơ quan tiến hành tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án hình sự nhằm đảm bảo tính đúng đắn, khách quan, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. Thứ tư, trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là một hoạt động mang tính khoa học và sáng tạo do Thẩm phán, Hội đồng xét xử thực hiện. Trong khuôn khổ của pháp luật cho phép, Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân áp dụng pháp luật, dựa vào trí tuệ và niềm tin nội tâm của mình để áp dụng pháp luật. 12
17. Thứ năm, trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là quyết định áp dụng pháp luật (Quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung). Quyết định này có hiệu lực thi hành ngay mà không bị kháng cáo, kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm như một số quyết định tố tụng khác. 1.1.3. Vai trò của việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm Vai trò của việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự của Tòa án nhân dân được thể hiện ở những điểm sau: Thứ nhất: Trả hồ sơ để điều tra bổ sung là nhằm đảm bảo việc xác định sự thật khách quan của vụ án, tránh bỏ lọt tội phạm cũng như làm oan người vô tội. Qua hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung các cơ quan tiến hành tố tụng và những người tiến hành tố tụng có điều kiện đánh giá, tìm ra được những nguyên nhân của những việc đã làm được cũng như những tồn tại trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, từ đó có biện pháp để kịp thời sửa chữa, khắc phục những sai sót đồng thời tích lũy thêm được những kinh nghiệm thực tiễn quý báu từ hoạt động điều tra, truy tố và xét xử vụ án hình sự. Nguyên tắc này được thực hiện đúng theo quy định tại Điều 10 Bộ luật tố tụng hình sự: “Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án phải áp dụng mọi biện pháp hợp pháp để xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ, làm rõ những chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội, những tình tiết tăng nặng và những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can bị cáo” Thứ hai: Việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự của Tòa án nhân dân có vai trò trong việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật nói chung và pháp luật tố tụng hình sự nói riêng. Trong thực tiễn giải quyết các vụ án hình sự có thể nói hệ thống pháp luật về tố tụng hình sự đã phát huy hiệu quả cao. Tuy nhiên, vẫn có những quy định chưa phản ánh đúng hoặc phản ánh không đầy đủ đòi hỏi của yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm, có những quy định đã trở nên lạc hậu và mất đi tính hiệu quả 13
18. của mình, có những quy định không thống nhất, dẫn đến áp dụng tùy tiện, có những quy định chưa đầy đủ, chưa được hướng dẫn cụ thể làm cho người áp dụng pháp luật lúng túng. Thông qua thực tiễn trả hồ sơ để điều tra bổ sung có thể phát hiện những bất cập, thiếu sót của pháp luật để từ đó góp phần việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung và pháp luật về tố tụng hình sự nói riêng. Thứ ba, việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự của Tòa án nhân dân có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo mối quan hệ phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng là Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát và Toà án, đồng thời cũng thể hiện quan hệ chế ước giữa các cơ quan này trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Sự phối hợp, quan hệ chế ước giữa các cơ quan tiến hành tố tụng càng chặt chẽ, nhịp nhàng thì việc giải quyết vụ án hình sự càng đảm bảo tính đúng đắn, chính xác, khách quan, toàn diện, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. 1.2. Các giai đoạn trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung ở giai đoạn xét xử sơ thẩm Trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm là một quá trình phức tạp, phải trải qua các giai đoạn kế tiếp nhau, có mối liên hệ chặt chẽ với nhau từ việc xác định những tình tiết thực tế khách quan của vụ án, tìm kiếm và phân tích những quy phạm pháp luật thích ứng với vụ án đó đến ra quyết định giải quyết vụ việc và tổ chức kiểm tra thực hiện quyết định ấy trên thực tế. Có thể chia các giai đoạn trong việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung trong giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự của Tòa án nhân dân thành bốn giai đoạn sau: - Giai đoạn phân tích những tình tiết khách quan và đặc trưng pháp lý của vụ án cần trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Đây là giai đoạn đầu tiên của quá trình trong hoạt động trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Tòa án cấp sơ thẩm. Trong giai đoạn này Thẩm phán (Hội đồng xét xử) cần nghiên cứu khách quan, toàn diện và đầy đủ các tình tiết của vụ án cần trả hồ sơ để điều tra bổ sung, làm sáng tỏ những sự kiện có liên quan. Trong 14
19. một số trường hợp cần thiết, phải sử dụng những biện pháp chuyên môn đặc biệt để xác định tính chính xác của sự kiện (như trưng cầu giám định để xác định tình trạng tâm thần của bị can, bị cáo). Việc xem xét các tình tiết của vụ án cần trả hồ sơ để điều tra bổ sung cũng đòi hỏi phải xác định đặc trưng pháp lý của nó bởi pháp luật không thể được áp dụng với những vụ việc không có đặc trưng pháp lý, ví dụ: Cần xác định những tình tiết thể hiện việc thiếu những chứng cứ quan trọng đối với vụ án mà không thể bổ sung tại phiên toà, những tình tiết xác định bị cáo phạm một tội khác hoặc có đồng phạm khác, những tình tiết xác định có việc vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án làm xâm hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của người tham gia tố tụng, ảnh hưởng đến việc xác định sự thật khách quan và toàn diện của vụ án. Việc xem xét, phân tích trên phải tuân thủ chặt chẽ theo các thủ tục quy định của Tố tụng hình sự. - Giai đoạn lựa chọn các quy phạm pháp luật tương ứng để giải quyết việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Sau khi xác định xong những tình tiết và đặc trưng pháp lý của vụ án hình sự cần trả hồ sơ để điều ra bổ sung, phải lựa chọn quy phạm pháp luật để giải quyết nó. Trước hết, cần tìm ra các quy phạm pháp luật quy định về thẩm quyền ra quyết định trả hồ sơ để điều ra bổ sung trong tố tụng hình sự. Tiếp theo, tuỳ vào từng giai đoạn tố tụng và từng vụ án cụ thể, cần tìm kiếm những quy phạm tương ứng để áp dụng cho việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Ví dụ: Nếu trong giai đoạn chuẩn bị xét xử mà thấy có một trong các căn cứ để trả hồ sơ để điều tra bổ sung theo quy định của Điều 179 BLTTHS thì Thẩm phán được phân công chủ toạ phiên toà cần áp dụng Điều 39, Điều 176 và Điều 179 BLTTHS để ra quyết định trả hồ sơ điều tra bổ sung cho Viện kiểm sát; Nếu tại phiên toà, Hội đồng xét xử phát hiện thấy có những vấn đề cần điều tra bổ sung thì cần áp dụng Điều 179, Điều 199 BLTTHS ra quyết định trả hồ sơ cho Viện kiểm sát để yêu cầu điều tra bổ sung. - Giai đoạn áp dụng pháp luật trong việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung. 15