Luận văn Tổng hợp hình phạt theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn xét xử ở các tòa án quân sự quân khu 1

Nội dung text: Luận văn Tổng hợp hình phạt theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn xét xử ở các tòa án quân sự quân khu 1

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI THÂN MẠNH NHẤT TỔNG HỢP HÌNH PHẠT THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN XÉT XỬ Ở CÁC TÒA ÁN QUÂN SỰ QUÂN KHU 1 Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS TS. Võ Khánh Vinh HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của GS. TS Võ Khánh Vinh. Kết quả nghiên cứu và các nội dung Luận văn là trung thực và chưa công bố. Luận văn đạt được những kết quả trên là nhờ sự nỗ lực cố gắng của bản thân, sự giúp đỡ tận tình của Thầy hướng dẫn khoa học và các đồng nghiệp. TÁC GIẢ THÂN MẠNH NHẤT
3. MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TỔNG HỢP HÌNH 6 PHẠT 1.1. Khái niệm và các nguyên tắc tổng hợp hình phạt 6 1.2. Các loại tổng hợp hình phạt 17 1.3. Quá trình phát triển của chế định tổng hợp hình phạt trong Luật 28 hình sự Việt Nam Chương 2. CHẾ ĐỊNH TỔNG HỢP HÌNH PHẠT TRONG BỘ 39 LUẬT HÌNH SỰ 1999 VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG Ở CÁC TÒA ÁN QUÂN SỰ QUÂN KHU 1 2.1. Quy định của Bộ luật hình sự hiện hành về tổng hợp hình phạt 39 2.2. Thực tiễn áp dụng chế định tổng hợp hình phạt của Bộ luật hình 45 sự năm 1999 ở các Tòa án quân sự Quân khu 1 và những bất cập, vướng mắc Chương 3. HOÀN THIỆN CHẾ ĐỊNH TỔNG HỢP HÌNH 58 PHẠT VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG CHẾ ĐỊNH NÀY Ở TÒA ÁN QUÂN SỰ QUÂN KHU 1 3.1. Hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình sự về tổng hợp hình 59 phạt 3.2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng chế định tổng hợp 66 hình phạt trong thực tiễn xét xử của các Tòa án quân sự Quân khu 1 KẾT LUẬN 73 TÀI LIỆU THAM KHẢO 75
4. CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự CTKGG Cải tạo không giam giữ GS Giáo sư HLPL HLPL HĐTP Hội đồng Thẩm phán HĐXX Hội đồng xét xử NCTN Người chưa thành niên Nghị quyết số 08- Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2003 của Bộ NQ/TW: Chính trị “Về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới” Nghị quyết số 48- Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 06/02/2005 của Bộ NQ/TW: Chính trị “Về chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật đến năm 2010, định hướng đến năm 2020”. Nghị quyết số 49- Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ NQ/TW: Chính trị “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2010, định hướng đến năm 2020”. Nxb Nhà xuất bản TAQS Tòa án quân sự TAQSTW Tòa án quân sự Trung ương TTHS Tố tụng hình sự THHP Tổng hợp hình phạt TNHS Trách nhiệm hình sự XHCN Xã hội chủ nghĩa
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tội phạm là hành vi nguy hiểm cao đối với xã hội và gây ra những hậu quả nghiêm trọng, xâm phạm tới lợi ích của Nhà nước, của các tổ chức, các quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân. Việc đấu tranh phòng, chống tội phạm và bảo vệ kỷ cương xã hội luôn được xác định là một trong các nhiệm vụ quan trọng của mọi quốc gia. Để đấu tranh có hiệu quả với tội phạm, Luật hình sự đã quy định những hành vi nguy hiểm cho xã hội nào được coi là tội phạm và người thực hiện hành vi phạm tội phải chịu TNHS, có thể bị áp dụng những chế tài nghiêm khắc nhất là các hình phạt tùy thuộc vào tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS. Trong thực tiễn một người có thể thực hiện nhiều hành vi phạm tội nhưng không bị phát hiện và đưa ra xét xử cùng một lúc hoặc đang chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về tội đã phạm trước khi có bản án đó hay lại phạm tội mới. Trong các trường hợp này, để đánh giá toàn diện và đầy đủ về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của các hành vi đã thực hiện và nhân thân người phạm tội, Tòa án phải QĐHP không phải đối với một tội mà phải QĐHP chung về nhiều tội và buộc người bị kết án phải chấp hành. Vì vậy, THHP là một chế định quan trọng của Luật hình sự bảo đảm để Tòa án quyết định một hình phạt chung tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của các hành vi phạm tội và nhân thân người phạm tội. Luật hình sự Việt Nam nói chung và chế định THHP nói riêng từ sau Cách Mạng Tháng Tám năm 1945 đến nay ngày càng phát triển và hoàn thiện. BLHS năm 1985 được thay thế bằng BLHS năm 1999 với sự sửa đổi bổ sung nhiều lần nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước. Tuy nhiên, sau hơn 15 năm áp dụng, BLHS này nói chung và các quy định về THHP nói 1
6. riêng đã bộ lộ quá nhiều bất cập không đáp ứng kịp thời yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN và cải cách tư pháp ở nước ta giai đoạn hiện nay. Vì vậy, Đảng ta đã xác định hoàn thiện hệ thống pháp luật nước ta nói chung và pháp luật hình sự nói riêng là một vấn đề cấp thiết hiện nay: Sớm hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực tư pháp phù hợp mục tiêu của chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật. Coi trọng việc hoàn thiện chính sách hình sự và thủ tục tố tụng tư pháp, đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội [3, 5]. THHP là một chế định quan trọng của Luật hình sự, do vậy việc hoàn thiện chế định này không thể tách rời với việc hoàn thiện pháp luật nói chung và Luật hình sự nói riêng. Vì vậy, việc nghiên cứu hệ thống, toàn diện và đầy đủ về THHP cả ở góc độ lý luận và thực tiễn xét xử của các TAQS Quân khu 1, làm sáng tỏ những bất cập, vướng mắc để có các giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này trong thực tiễn là rất cần thiết. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Ở nước ta đã có nhiều công trình nghiên cứu về hình phạt, QĐHP cũng như THHP ở những cấp độ và phạm vi khác nhau. Một số Luận văn Thạc sĩ Luật học nghiên cứu về các vấn đề này như: "Quyết định hình phạt trong trường hợp đặc biệt" (2004) của Hoàng Chí Kiên; “Tổng hợp hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang" (2015), Luận văn thạc sĩ luật học của Nguyễn Hữu Sáng; “THHP theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh" (2016), Luận văn thạc sĩ luật học của Võ Văn Khoa; Nhiều bài viết liên quan đến THHP đăng trên tạp chí chuyên ngành luật như: "Vấn đề NCTN phạm tội trong Luật hình sự" (1999), Tạp chí Kiểm sát số 4 của Phạm Mạnh Hùng; "Quyết định hình phạt đối với trường hợp phạm 2
7. nhiều tội" (2003) Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 01 của Trần Văn Đệ; "Trường hợp "phạm nhiều luật" trong Luật hình sự" (2003), Tạp chí Luật học số 01 của PGS. TS Nguyễn Ngọc Hòa; "Về việc tổng hợp hình phạt" (2004), Tạp chí TAND số 01 của Đỗ Văn Chỉnh; "Tổng hợp hình phạt của nhiều bản án" (2008), Tạp chí TAND số 3 của Phạm Văn Thiệu; “Tổng hợp hình phạt của nhiều bản án" (2004), Tạp chí TAND số 11, "Vấn đề tổng hợp hình phạt tù với án treo (2007), Tạp chí Kiểm sát số 06 của Đinh Văn Quế; Ngoài ra, các giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận cũng đề cập đến hình phạt và THHP như: Hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam (1995) của PGS.TS Nguyễn Ngọc Hòa, NXB Chính trị quốc gia; Bình luận khoa học Bộ luật hình sự Việt Nam 1999 (2001) và Giáo trình Luật hình sự Việt Nam - Phần chung (2002) do GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên, NXB Công an nhân dân; Giáo trình Luật hình sự Việt Nam của Học viện Tư pháp (2012), NXB Tư pháp; Định tội danh và quyết định hình phạt (2006) của TS Dương Tuyết Miên, NXB Lao động và xã hội; Trong các công trình nêu trên, chế định THHP đã được nghiên cứu ở góc độ, phạm vi khác nhau nhưng chưa có công trình nào chuyên sâu về vấn đề này gắn với thực tiễn áp dụng chế định này ở các TAQS Quân khu 1. Vì vậy, việc tiếp tục nghiên cứu về THHP từ thực tiễn xét xử của các TAQS Quân khu 1, chỉ ra những bất cập và nguyên nhân để đưa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này trong thực tiễn có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Các luận cứ phân tích trên là căn cứ để tác giả lựa chọn vấn đề "Tổng hợp hình phạt theo Luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn xét xử của các Tòa án quân sự Quân khu 1" làm đề tài Luận văn Thạc sĩ Luật học của mình. 3
8. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu chế định THHP cả về lý luận và các quy định của Luật hình sự về chế định này cả từ góc độ lập pháp và thực tiễn áp dụng ở các TAQS Quân Khu 1 làm cơ sở đề xuất một số giải pháp hoàn thiện BLHS hiện hành về THHP và nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này trong thực tiễn. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích trên, Luận văn đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản sau: - Làm rõ thêm một số vấn đề lý luận về THHP; quá trình phát triển chế định THHP trong lịch sử lập pháp Việt Nam; - Phân tích những bất cập và vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các quy định của BLHS năm 1999 về THHP ở các TAQS Quân khu 1 những năm gần đây làm cơ sở đề xuất một số giải pháp hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này trong thực tiễn. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về THHP; phân tích những bất cập, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các quy định BLHS hiện hành về THHP ở các TAQS Quân khu 1 làm cơ sở đề xuất một số giải pháp hoàn thiện nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu một số vấn đề lý luận về THHP thông qua thực tiễn áp dụng các quy định BLHS hiện hành về THHP ở các TAQS thuộc Quân khu 1 trong các năm 2011- 2016. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận: Phương pháp luận của Đề tài là Chủ nghĩa Mác - Lênin về duy vật lịch sử và phép duy vật biện chứng; Tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật; các quan điểm của Đảng ta về xây dựng Nhà 4
9. nước pháp quyền XHCN, cải cách tư pháp và chính sách hình sự được thể hiện trong các văn kiện Đảng những năm gần đây 5.2. Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình thực hiện Đề tài, tác giả còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể của khoa học Luật hình sự như: phương pháp hệ thống, lịch sử, so sánh, phân tích-tổng hợp, khảo sát thực tiễn, và tham khảo kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học về các vấn đề liên quan. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn Luận văn có ý nghĩa rất quan trọng cả về lý luận và thực tiễn thể hiện trước hết ở chỗ nó góp phần là sáng tỏ thêm về lý luận mặt một số vấn đề cơ bản sau về THHP (như: khái niệm, các nguyên tắc THHP, các loại THHP và các quan điểm khác nhau về các vấn đề liên quan); phân tích những bất cập, tồn tại trong thực tiễn áp dụng các quy định BLTTHS hiện hành về THHP ở các TAQS Quân khu 1. Kết quả nghiên cứu và một số giải pháp nâng cao được đề xuất trong Luận văn có thể tham khảo để tiếp tục hoàn thiện BLHS của nước ta. Ngoài ra, Luận văn còn là tài liệu bổ ích và cần thiết đối với những người quan tâm về vấn đề THHP, cũng như cán bộ thực tiễn. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài Lời mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Luận văn đợc kết cấu gồm 3 chương: Chương 1. Một số vấn đề chung về THHP. Chương 2. Chế định THHP của BLHS năm 1999 và thực tiễn áp dụng ở các TAQS Quân khu 1. Chương 3. Hoàn thiện chế định THHP và một số giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này ở TAQS nói chung và các Tòa án quân sự Quân khu 1. 5
10. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TỔNG HỢP HÌNH PHẠT 1.1. KHÁI NIỆM VÀ CÁC NGUYÊN TẮC TỔNG HỢP HÌNH PHẠT 1.1.1. Khái niệm và ý nghĩa của chế định tổng hợp hình phạt * Khái niệm THHP: Để nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện và đầy đủ về THHP cả ở góc độ lý luận và thực tiễn, làm sáng tỏ những bất cập, vướng mắc để có các giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này trong thực tiễn, trước hết cần làm rõ khái niệm THHP trên cơ sở xem xét nó với tư cách là một chế định của Luật hình sự đồng thời là một khâu (nội dung) của quá trình QĐHP; 1) Chế định THHP: Với tư cách là một ngành luật độc lập của hệ thống pháp luật, nên về mặt lý luận, Luật hình sự (và pháp luật nói chung) là hệ thống (tổng thể) các quy phạm pháp luật có quan hệ chặt chẽ với nhau cùng điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh giữa Nhà nước và người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS là tội phạm (lĩnh vực hình sự). Hệ thống các quy phạm pháp luật này được phân thành các chế định pháp lý (các tiểu hệ thống) và mỗi chế định này lại gồm một số quy phạm pháp luật có quan hệ chặt chẽ với nhau để điều chỉnh một nhóm các quan hệ xã hội cùng tính chất (ví dụ: chế định tội phạm, chế định hình phạt, chế định QĐHP ). Đến lượt mình mỗi quy phạm pháp luật hình sự lại điều chỉnh trực tiếp một quan hệ xã hội cụ thể (ví dụ: Điều 50 BLHS điều chỉnh quan hệ giữa Tòa án và người phạm nhiều tội bị xét xử cùng một lần). Là một chế định của pháp luật hình sự, THHP là một tiểu hệ thống bao gồm các quy phạm khác nhau của BLHS có liên quan chặt chẽ với nhau. Mặt khác, THHP là một nội dung (khâu) của QĐHP đối với người bị kết án phạm nhiều tội. Việc QĐHP đúng đối với từng tội mà người bị kết án đã thực hiện 6
11. là cơ sở, đồng thời là điều kiện cần thiết bảo đảm để Tòa án quyết định chính xác hình phạt chung cần áp dụng đối với người phạm nhiều tội. Theo quy định của BLHS, thì khi QĐHP Tòa án căn cứ vào các quy định của BLHS (Điều 45). Vì vậy, khi THHP, ngoài các quy định về THHP trong trường hợp phạm nhiều tội (Điều 50), THHP của nhiều bản án (Điều 51), chế định THHP còn bao gồm các quy định khác của BLHS có liên quan: Các quy định tại Chương V. Hình phạt (các điều 26 - 40); Các quy định khác tại Chương VII. Quyết định hình phạt; Quy định về án treo (Điều 60); Các quy định tại Chương X. Những quy định đối với NCTN (các điều 68 - 74). 2) THHP - một khâu của QĐHP: Theo quy định của pháp luật Việt Nam thì “TAND là cơ quan xét xử của nước Cộng hoà XHCN Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp” (khoản 1 Điều 102 Hiến pháp năm 2013); “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước được quy định trong Bộ luật này, do Tòa án quyết định áp dụng đối với người phạm tội ” (Điều 30 BLHS năm 2015). Như vậy, theo các quy định này, thì TAND là chủ thể duy nhất trong bộ máy nhà nước thực hiện quyền tư pháp - nhân danh Nhà nước xét xử và áp dụng hình phạt đối với người phạm tội. Bản án kết tội của Tòa án thể hiện sự lên án của Nhà nước đối với người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị coi phạm tội. QĐHP là việc Toà án lựa chọn một loại hình phạt và mức hình phạt cụ thể trong phạm vi pháp luật quy định để áp dụng đối với người phạm tội” [42, tr.255], [50, tr.399]. Như vậy, có thể nói QĐHP là một trong những nội dung cơ bản, quan trọng của quá trình áp dụng pháp luật hình sự, đồng thời là khâu cuối cùng của quá trình này. Mặt khác, theo quy định của BLHS, thì mọi hành vi phạm tội phải được phát hiện kịp thời, xử lý nhanh chóng, công minh theo đúng pháp luật (khoản 1 Điều 3 BLHS). Khi QĐHP, Toà án căn cứ vào các quy định của BLHS, tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người 7
12. phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS (Điều 45 BLHS). Theo nguyên tắc công bằng, trong trường hợp một người phạm nhiều tội thì họ phải chịu nhiều hình phạt. Tuy nhiên, trong thực tiễn trường hợp phạm nhiều tội có thể thuộc một trong các khả năng sau đây: - Một người thực hiện nhiều hành vi phạm tội bị phát hiện và xét xử cùng một lần, bị tuyên nhiều hình phạt (trường hợp phạm nhiều tội). - Một người đang chấp hành một bản án lại bị xét xử về một tội đã phạm trước hoặc sau khi có bản án này (trường hợp có nhiều bản án). Trong các trường hợp này, người bị kết án phải chịu nhiều hình phạt tương xứng với các hành vi phạm tội đã thực hiện. Các hình phạt mà người bị kết án phải chấp hành có thể là cùng loại hoặc khác loại và họ đồng thời phải chấp hành các hình phạt này. Việc tổng hợp tất cả các hình phạt đã tuyên thành hình phạt chung nhằm đánh giá toàn diện về nhân thân người phạm tội đồng thời là sự thể hiện đầy đủ nhất về thái độ của Nhà nước đối với một người đã phạm nhiều tội. Vì vậy, THHP là một nội dung và là khâu cuối cùng trong hoạt động xét xử của Tòa án khi QĐHP đối với người bị kết án phạm nhiều tội. Theo Từ điển Luật học, THHP được hiểu là [42, tr.798]: Xác định hình phạt chung cho người bị tuyên cho nhiều hình phạt. Trường hợp phải xác định hình phạt chung có thể là: người phạm tội bị xử cùng một lần về nhiều tội và do vậy bị tuyên nhiều hình phạt chính khác nhau và kèm theo có thể có các hình phạt bổ sung. Để có thể thi hành án được, Tòa án phải tổng hợp các hình phạt chính cũng như các hình phạt bổ sung thành các hình phạt chung; người phạm tội đã có bản án kết tội kèm theo hình phạt và lại bị tuyên tiếp bản án khác cùng hình phạt kèm theo. Để có thể thi hành án được, Tòa án phải THHP đã tuyên với hình phạt mới tuyên thành hình phạt chung. 8
13. Như vậy, THHP chính là việc Toà án quyết định một hình phạt chung trong phạm vi pháp luật quy định để áp dụng đối với người phạm nhiều tội. Từ phân tích trên có thể rút ra khái niệm sau: Tổng hợp hình phạt là một chế định của Luật hình sự, theo đó, Toà án lựa chọn loại hình phạt và mức hình phạt chung (hình phạt chính và hình phạt bổ sung) cần thiết trong phạm vi quy định của BLHS để áp dụng đối với người phạm nhiều tội. * Ý nghĩa của chế định THHP: Việc QĐHP nói chung và THHP nói riêng có vai trò và ý nghĩa rất quan trọng đối với toàn bộ quá trình TTHS và được thể hiện ở một số điểm cơ bản sau [15, tr.4]: Một là, QĐHP và THHP là khâu cuối cùng của quá trình áp dụng pháp luật hình sự. Vì vậy, tất cả các hoạt động TTHS trước đó (khởi tố, điều tra, truy tố, kể cả tranh tụng tại phiên toà) sẽ không còn ý nghĩa, nếu Toà án quyết định và THHP không đúng đối với người bị kết án. Hai là, QĐHP và THHP đúng pháp luật, bảo đảm công bằng, hợp lý (thấu tình, đạt lý) không chỉ là điều kiện tiên quyết để đạt mục đích của hình phạt (cải tạo, giáo dục, phòng ngừa chung và phòng ngừa riêng). Nếu hình phạt đối với người phạm tội quá nhẹ sẽ làm giảm ý nghĩa phòng ngừa của hình phạt, bởi nó có thể nảy sinh ý định tái phạm, thái độ vô trách nhiệm và coi thường pháp luật. Ngược lại, nếu hình phạt quá nặng sẽ tạo sự bất công, không hợp lý án có thể làm nảy sinh thái độ oán hận, mất niềm tin vào pháp luật và công lý ở người bị kết. Ba là, hình phạt có đạt mục đích hay không và đạt được ở mức độ nào phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó sự lập pháp hình sự (quy định về hình phạt, QĐHP, THHP) và thực tiễn áp dụng các quy định này là hai yếu tố quan trọng nhất có liên quan chặt chẽ với nhau. Việc áp dụng BLHS trong thực tiễn chịu sự ràng buộc trực tiếp của yếu tố lập pháp (các quy định của Bộ luật này) và ngược lại, thực tiễn áp dụng là cầu nối đưa “pháp luật trên giấy” đi vào 9
14. cuộc sống. Vì vậy, chỉ trên cơ sở nhận thức và áp dụng đúng các quy định của BLHS đối với từng trường hợp cụ thể thì Toà án mới có thể đưa ra được phán quyết và hình phạt phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội đối với người bị kết án và chỉ khi đó, yếu tố lập pháp (các quy định của BLHS) mới có ý nghĩa thực tiễn. Bốn là, việc QĐHP và THHP đúng còn tạo điều kiện cho cơ quan thi hành án thực hiện tốt chức năng nhiệm vụ của mình. 1.1.2. Các nguyên tắc tổng hợp hình phạt Theo Từ điển Tiếng Việt, thì nguyên tắc là “điều cơ bản định ra nhất thiết phải tuân theo trong một loạt việc làm” [46, tr.672]. Mỗi ngành khoa học, mỗi lĩnh vực hoạt động cụ thể đề cập đến vấn đề nguyên tắc ở các góc độ riêng đặc thù cho ngành khoa học hoặc lĩnh vực hoạt động đó. Về khái niệm nguyên tắc của Luật hình sự, trong khoa học pháp lý còn có các quan điểm khác nhau. GS.TS Võ Khánh Vinh cho rằng “các nguyên tắc của Luật hình sự Việt Nam được hiểu là những tư tưởng, nguyên lý cơ bản được ghi nhận, thể hiện trong các quy phạm pháp luật hình sự, thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, phản ánh những quy luật kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội và những quan niệm về đạo đức và pháp luật của nhân dân đối với việc quy định tội phạm và hình phạt và những vấn đề khác liên quan đến tội phạm và hình phạt” [50, tr.30]. Theo GS. TSKH Đào Trí Úc thì nguyên tắc của Luật hình sự “là những tư tưởng chỉ đạo và các định hướng đường lối cho toàn bộ quá trình quy định tội phạm và hình phạt, áp dụng pháp luật hình sự trong thực tiễn” [50, tr.7]. Tác giả đồng tình với quan điểm cho rằng “nguyên tắc của Luật hình sự là tư tưởng chủ đạo và là định hướng cơ bản được thể hiện trong pháp luật hình sự, cũng như trong việc giải thích và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự thông qua một hay nhiều quy phạm hoặc chế định của nó” [10, tr.23]. 10
15. Với tư cách là một chế định của Luật hình sự (như đã đề cập ở trên) nên THHP cũng chịu sự chỉ đạo của các nguyên tắc chung của Luật hình sự. Mặt khác, THHP là một hoạt động cụ thể của Tòa án về QĐHP nên nó còn phải tuân thủ những tư tưởng chỉ đạo (nguyên tắc) riêng mang tính đặc thù của hoạt động này. Vì vậy, có thể nói quan hệ giữa các nguyên tắc chung của Luật hình sự và các nguyên tắc THHP là quan hệ giữa “cái chung” và “cái riêng”, trong đó các nguyên tắc chung chi phối toàn bộ các chế định của Luật hình sự (bao gồm cả chế định THHP), còn các nguyên tắc THHP là các nguyên tắc đặc thù mang tính cụ thể, đặc trưng cho chế định này. Hai nhóm nguyên tắc này vừa có tính độc lập tương đối vừa liên hệ chặt chẽ với nhau nhằm bảo đảm cho Tòa án quyết định và THHP một cách đúng đắn nhất đối với người phạm nhiều tội. Từ phân tích trên, có thể rút ra khái niệm sau: Nguyên tắc THHP là những tư tưởng chỉ đạo trong quá trình xây dựng và áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự bảo đảm để Tòa án quyết định và THHP một cách chính xác đối với người bị kết án. Trong Luật hình sự các nguyên tắc THHP không được ghi nhận trực tiếp trong BLHS mà được thể hiện thông qua nội dung của các quy phạm pháp luật hình sự. Trên cơ sở các quy định của BLHS có thể rút ra một số nguyên tắc cơ bản sau đây về THHP: a) Nguyên tắc pháp chế XHCN; b) Nguyên tắc nhân đạo XHCN; c) Nguyên tắc cá thể hóa hình phạt; d) Nguyên tắc công bằng. * Nguyên tắc pháp chế XHCN: Pháp chế XHCN đòi hỏi mọi cơ quan, tổ chức và cá nhân phải tôn trọng, tuân thủ và chấp hành nghiêm chỉnh, triệt để và chính xác các quy định của pháp luật. Đối với Luật hình sự và chế định 11
16. THHP nói riêng, thì việc tuân thủ nguyên tắc pháp chế XHCN còn có ý nhĩa và vai trò đặc biệt quan trọng, bởi lẽ, chỉ khi nguyên tắc này được tuân thủ thì các nguyên tắc THHP khác mới được bảo đảm. Nội dung của nguyên tắc pháp chế XHCN về THHP được thể hiện cả trong Luật hình sự và trong áp dụng pháp luật hình sự. Trong Luật hình sự, nguyên tắc pháp chế XHCN về THHP được thể hiện trước hết ở chỗ nhà làm luật xác định rõ giới hạn của hình phạt chung đối với từng loại hình phạt ngay trong BLHS. Ví dụ: điểm a khoản 1 Điều 50 BLHS quy định: “ hình phạt chung không được vượt quá 03 năm đối với hình phạt CTKGG, 30 năm đối với hình phạt tù có thời hạn”; khoản 2 Điều 50 và Điều 74 BLHS cũng quy định tương tự. Mặt khác, BLHS còn có các quy định nhằm bảo đảm hiệu lực của các bản án và tính nghiêm minh của pháp luật. Ví dụ: “Trong trường hợp một người phải chấp hành nhiều bản án đã có HLPL mà các hình phạt của các bản án chưa được tổng hợp, thì Chánh án ra quyết định tổng hợp các bản án ” (khoản 3 Điều 51 BLHS). Ngoài ra, còn có các quy định khác của BLHS thể hiện thái độ nghiêm khắc của Nhà nước đối với người phạm tội không chịu ăn năn, hối cải, coi thường pháp luật . Ví dụ: “Khi xét xử một người đang phải chấp hành một bản án mà lại phạm tội mới, Tòa án quyết định hình phạt đối với tội mới, sau đó tổng hợp với phần hình phạt chưa chấp hành của bản án trước rồi quyết định hình phạt chung ” (khoản 2 Điều 51 BLHS) hay “Đối với người được hưởng án treo mà phạm tội mới trong thời gian thử thách, thì Toà án quyết định buộc phải chấp hành hình phạt của bản án trước và tổng hợp với hình phạt của bản án mới ” (khoản 5 Điều 60 BLHS). Nguyên tắc pháp chế về THHP còn được thể hiện ở chỗ khi THHP Tòa án phải áp dụng đúng các quy định của BLHS về THHP và các văn bản có liên quan, đồng thời phải bảo đảm sự thống nhất trong nhận thức và áp dụng 12
17. các quy định này trên phạm vi cả nước. Mặt khác, Tòa án phải chỉ rõ trong bản án căn cứ pháp lý của việc THHP (điểm, khoản, điều của BLHS đã áp dụng). Yêu cầu này không chỉ nhằm bảo đảm tính hợp pháp, có căn cứ và tính thuyết phục của bản án mà còn là cơ sở để Tòa án cấp trên kiểm tra, giám đốc việc xét xử đối với Tòa án cấp dưới. Ngoài ra, việc THHP còn phải tuân thủ cách thức THHP, có nghĩa là Tòa án phải căn cứ vào các hình phạt riêng đối với từng tội hoặc các hình phạt của các bản án để quyết định mức hình phạt chung đối với bị kết án nhằm thể hiện đầy đủ và toàn diện nhất sự đánh giá của Nhà nước (Tòa án) đối với các tội phạm và nhân thân người phạm tội, bảo đảm sự tương xứng giữa hình phạt và tính chất, mức độ nguyên hiểm của các hành vi phạm tội. * Nguyên tắc nhân đạo XHCN: Nhân đạo là truyền thống của dân tộc Việt Nam và là tư tưởng thể hiện tập trung, rõ nét nhất chính sách nhân đạo của Nhà nước ta trong pháp luật. Đây là nguyên tắc (tư tưởng chỉ đạo) xuyên suốt trong Luật hình sự nói chung cũng mỗi chế định của nó. Nội dung của nguyên tắc nhân đạo về THHP cũng được thể hiện cả ở trong Luật hình sự và trong áp dụng pháp luật hình sự. Trong Luật hình sự, nguyên tắc nhân đạo về THHP được thể hiện thông qua các quy định của BLHS về THHP đối với NCTN phạm tội, về giới hạn mức cao nhất đối với từng loại hình phạt. Ví dụ: “Không xử phạt tù chung thân hoặc tử hình đối với NCTN phạm tội Khi xử phạt tù có thời hạn, Tòa án cho NCTN được hưởng mức án nhẹ hơn mức án áp dụng đối với người đã thành niên phạm tội tương ứng ” (khoản 5 Điều 69 BLHS) hoặc quy định về giới hạn mức phạt tù có thời hạn đối với NCTN là các quy định thể hiện chính sách nhân đạo của Nhà nước đối với chủ thể đặc biệt này “chủ yếu nhằm giáo dục, cải tạo các em trở thành người có ích cho xã hội để sớm tái hòa nhập với cộng đồng” (Điều 74 BLHS). Ngoài ra, quy định về giới hạn cao nhất đối với từng loại hình phạt: “ hình phạt chung không 13
18. được vượt quá 03 năm đối với hình phạt CTKGG, 30 năm đối với hình phạt tù có thời hạn” (khoản 1 Điều 50 BLHS) cũng thể hiện tính nhân đạo, bởi lẽ nếu không có quy định này, thì hình phạt chung có thể đến 40 - 50 năm tù và khi đó hình phạt sẽ mang tính trừng trị nhiều hơn là giáo dục, cải tạo đối với người bị kết án. Nguyên tắc nhân đạo về THHP được thể hiện trong áp dụng pháp luật hình sự ở chỗ khi THHP Tòa án phải xem xét đầy đủ các đặc điểm về nhân thân của người bị kết án (như: phạm tội lần đầu, thành khẩn khai báo, là thương binh, người có công với cách mạng, ). Đây là những tình tiết phản ánh khả năng giáo dục, cải tạo họ cũng như hoàn cảnh mà họ phạm tội để Tòa án có thể QĐHP nhẹ hơn đối với từng tội riêng. Mặt khác, nguyên tắc nhân đạo đòi hỏi khi THHP Tòa án phải đặt mục tiêu hàng đầu là nhằm giáo dục, cải tạo người phạm tội. Nếu hình phạt chung tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm của các hành vi phạm tội và nhân thân người phạm tội nó sẽ giúp họ nhận thức được sự nhân đạo và khoan hồng của pháp luật, từ đó yên tâm, phấn khởi lao động, cải tạo. Ngược lại, nếu hình phạt chung quá nghiêm khắc, nặng về trừng trị sẽ làm nảy sịnh ở người bị kết án cảm giác bất công, thái độ tiêu cực, bất mãn, không chịu cải tạo hoặc chống đối pháp luật. Ngoài ra, nguyên tắc nhân đạo còn đòi hỏi khi THHP Tòa án phải đặc biệt chú ý về tâm sinh lý, nguyên nhân và điều kiện phạm tội của NCTN là những người phát triển chưa hoàn thiện về tâm sinh lý, dễ bị lôi kéo, kích động dẫn đến phạm tội. Chỉ khi xem xét đầy đủ các yếu tố này thì Tòa án mới có thái độ bao dung hơn khi QĐHP chung mang tính giáo dục phù hợp đối với họ. * Nguyên tắc cá thể hóa hình phạt: Cá thể hóa hình phạt là một nguyên tắc cơ bản của Luật hình sự, theo đó hình phạt được áp dụng đối với người phạm tội phải tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, phù hợp với nhân thân người phạm tội cũng như hoàn cảnh và điều 14
19. kiện phạm tội. Hình phạt chung được tổng hợp trên cơ sở các hình phạt riêng đối với từng tội. Vì vậy, khi THHP Tòa án trước hết phải tuân thủ nguyên tắc cá thể hóa hình phạt khi QĐHP đối với từng tội. Nội dung của nguyên tắc THHP này cũng được thể hiện cả trong Luật hình sự và trong áp dụng pháp luật hình sự. Trong Luật hình sự, nguyên tắc này thể hiện thông qua quy định của BLHS về cách thức THHP: Trong trường hợp phạm nhiều tội Toà án QĐHP đối với từng tội, sau đó THHP chung; Trong trường hợp THHP của nhiều bản án, Tòa án QĐHP đối với tội đang xét xử, sau đó tổng hợp với hình phạt của bản án trước thành hình phạt chung. Đối với người có nhiều bản án, BLHS lại quy định cách thức THHP khác nhau cho phù hợp với chính sách hình sự trong từng trường hợp cụ thể: Đối với người được hưởng án treo lại phạm tội mới trong thời gian thử thách hoặc bị xét xử về tội phạm đã thực hiện trước khi có bản án này; Đối với NCTN phạm nhiều tội, có tội thực hiện khi chưa đủ 18 tuổi, có tội thực hiện khi đã đủ 18 tuổi. Nguyên tắc cá thể hóa về THHP được thể hiện trong áp dụng pháp luật hình sự thông qua việc QĐHP đối với từng tội. Việc cá thể hóa hình phạt đúng đối với từng tội sẽ là căn cứ để Tòa án THHP chung phù hợp đối với người bị kết án. Nguyên tắc này đòi hỏi Tòa án không chỉ xem xét tất cả các tình tiết về vụ án, các yếu tố khác (khách thể, vai trò trong đồng phạm, công cụ, phương tiện, thủ đoạn phạm tội, ) và các đặc điểm về nhân thân người phạm tội (học vấn, nghề nghiệp, hoàn cảnh gia đình ) để QĐHP đối với từng tội cho phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội và nhân thân của họ. Ngoài ra, khi THHP Tòa án còn phải xem xét đầy đủ các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng TNHS nhằm đánh giá đúng và đầy đủ tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội đối với người bị kết án. 15
20. * Nguyên tắc công bằng: Theo Từ điển tiếng Việt, thì công bằng được hiểu là “theo đúng lẽ phải, không thiên vị” [46, tr.278]. Công bằng là tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt toàn bộ BLHS và là nguyên tắc đặc thù của THHP được thể hiện cả ở trong Luật hình sự và trong áp dụng pháp luật hình sự. Trong Luật hình sự, nguyên tắc này được thể hiện cụ thể ở chỗ: Trong trường hợp phạm nhiều tội, thì người phạm tội phải chịu hình phạt về tất cả các tội đã phạm. Còn trường hợp có nhiều bản án, một người đang chấp hành một bản án mà lại phạm tội mới, thì thời hạn chấp hành hình phạt của bản án trước không được trừ vào thời gian chấp hành hình phạt chung. Đây hoàn toàn là sự công bằng đối với ý thức hiện chấp hành pháp luật và đặc điểm nhân thân của người phạm tội. Tương tự, việc THHP liên quan đến án treo buộc người được hưởng án treo phải chấp hành hình phạt của bản án trước đó, nếu họ phạm tội mới trong thời gian thử thách hay đối với NCTN phạm nhiều tội, trong đó tội nặng nhất được thực hiện sau khi đã đủ 18 tuổi, thì việc THHP được thực hiện như đối với người đã thành niên là sự thể hiện của nguyên tắc công bằng. Nguyên tắc công bằng về THHP thể hiện trong áp dụng pháp luật hình sự ở chỗ trước hết hình phạt chung áp dụng đối với người phạm tội phải phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội , không phân biệt địa vị xã hội, giới tính, dân tộc, tôn giáo Nguyên tắc này đòi hỏi các Tòa án trên phạm vi cả nước không chỉ nhận thức đúng và áp dụng thống nhất các quy định của BLHS về THHP trong các trường hợp cụ thể, mà còn phải xem xét đầy đủ tất cả các tình tiết của vụ án để QĐHP đối với từng tội tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội và nhân thân người phạm tội. Đây là cơ sở và điều kiện bảo đảm để THHP đúng đối với người bị kết án. Từ phân tích trên cho thấy THHP chỉ là trường hợp đặc biệt của hoạt động QĐHP. Vì vậy, các nguyên tắc THHP có quan hệ chặt chẽ với các 16