Luận văn Tổng hợp hình phạt theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tòa án quân sự

Nội dung text: Luận văn Tổng hợp hình phạt theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tòa án quân sự

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG NGỌC HIẾU TỔNG HỢP HÌNH PHẠT THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TÒA ÁN QUÂN SỰ Chuyên ngành: Luật hình sự và tống tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TRẦN VĂN ĐỘ HÀ NỘI, 2017 HÀ NỘI - nă m
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả trong luận văn chưa được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo tính chính xác và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện khoa học xã hội Hà Nội. NGƯỜI CAM ĐOAN HOÀNG NGỌC HIẾU
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TỔNG HỢP HÌNH PHẠT 5 1.1. Khái niệm, ý nghĩa và các nguyên tắc tổng hợp hình phạt 5 1.2. Chế định tổng hợp hình phạt trong pháp luật hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến 2015 13 1.3. Tổng hợp hình phạt theo pháp luật hình sự một số nước 18 Chương 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ TỔNG HỢP HÌNH PHẠT VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TẠI CÁC TÒA ÁN QUÂN SỰ 24 2.1. Các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về tổng hợp hình phạt 24 2.2. Thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về tổng hợp hình phạt tại các Tòa án quân sự 42 Chương 3: GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO TỔNG HỢP HÌNH PHẠT ĐÚNG TẠI CÁC TÒA ÁN QUÂN SỰ 56 3.1. Các đảm bảo tổng hợp hình phạt đúng tại các Tòa án quân sự 56 3.2. Các giải pháp nâng cao chất lượng tổng hợp hình phạt tại các Tòa án quân sự 58 KẾT LUẬN 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 76
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự NCTN Người chưa thành niên NQ Nghị quyết NXB Nhà xuất bản TANDTC Tòa án nhân dân tố cao TTLN Thông tư liên ngành TW Trung ương VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN Xã hội chủ nghĩa
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Viêt Nam năm 2013 quy định Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp. Bộ luật hình sự quy định hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước nhằm tước bỏ hoặc hạn chế quyền lợi ích của người phạm tội. Nhà nước giao cho Tòa án nhân dân nhân danh Nhà nước tuyên bố một người là có tội và quyết định hình phạt đối với họ mà không có cơ quan nào được thực hiện quyền này. Việc quyết định hình phạt thể hiện sự lên án của Nhà nước đối với người phạm tội. Quyết định hình phạt đúng sẽ đạt được mục đích của hình phạt là trừng trị, giáo dục người phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội mới cũng như có tác dụng giáo dục phòng ngừa chung cho toàn xã hội. Ngược lại, mục đích của hình phạt sẽ không đạt được từ đó không đáp ứng được yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm đảm bảo ổn định an ninh trật tự, an toàn xã hội. Tổng hợp hình phạt là thuật ngữ được sử dụng trong khoa học pháp lý, pháp luật hình sự Việt Nam và trong các bản án, quyết định của Tòa án. Tổng hợp hình phạt có những đặc điểm riêng về nguyên tắc, căn cứ, thẩm quyền so với quyết định hình phạt đối với từng tội. Các quy định về tổng hợp hình phạt trong BLHS hiện hành đã thể hiện tính cụ thể, tạo điều kiện thuận lợi cho việc nhận thức đúng và áp dụng thống nhất. Tuy nhiên, qua nghiên cứu các quy định của pháp luật hình sự về tổng hợp hình phạt, tham khảo thực tiễn xét xử tại các Tòa án Quân sự cho thấy: Có không ít trường hợp Hội đồng xét xử bỏ sót việc tổng hợp hình phạt hoặc tổng hợp hình phạt không đúng, làm cho hình phạt được quyết định không phù hợp với tính chất của chế định nhiều tội phạm, nhân thân người phạm tội, gây khó khăn cho công tác thi hành án hình sự; quy định về tổng hợp hình phạt của BLHS còn những hạn chế, bất cập dẫn đến những cách hiểu và áp dụng không thống nhất. Một trong những nhiệm vụ của cải cách tư pháp đã được nêu tại tiểu mục 2.1 phần II của Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ chính trị về chiến 1
6. lược cải cách tư pháp đến năm 2020 là: "Sớm hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực tư pháp phù hợp với mục tiêu của chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật. Coi trọng việc hoàn thiện chính sách hình sự và thủ tục tố tụng tư pháp đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội ". Tình hình nêu trên cho thấy, việc nghiên cứu một cách hệ thống và Toàn diện về hệ thống hình phạt để trên cơ sở đó đề xuất giải pháp góp phần hoàn thiện các quy định về tổng hợp hình phạt trong pháp luật hình sự Việt Nam, đồng thời nâng cao chất lượng việc tổng hợp hình phạt tại các Tòa án và đáp ứng yêu cầu của công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay là rất cần thiết. Từ nhận thức như vậy, chúng tôi đã chọn Đề tài: "Tổng hợp hình phạt theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Tòa án Quân sự" làm đề tài luận văn thạc của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Tổng hợp hình phạt là vấn đề khó và phức tạp, vừa có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cao, nên đã thu hút được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu và hoạt động thực tiễn. Theo đó, cho đến nay đã có một số công trình nghiên cứu phải kể đến là: "Quyết định hình phạt theo luật hình sự Việt Nam" của tác giả Võ Khánh Vinh trong sách Tội phạm học, Luật hình sự, Luật tố tụng hình sự, NXB Chính trị quốc gia năm 1995; "Quyết định hình phạt" của tác giả Võ Khánh Vinh trong sách Luật hình sự Việt Nam phần chung, NXB Khoa học xã hội năm 2014; "Quyết định hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam" của tác giả Trần Văn Sơn, luận văn thạc sỹ luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 1996; "Quyết định hình phạt trong những trường hợp đặc biệt", của Thạc sỹ Lê Duy Ninh; "Quyết định hình phạt trong luật hình sự Việt Nam", Luận án Tiến sỹ luật học của tác giả Dương Tuyết Miện; "Một số vấn đề về tổng hợp hình phạt tù với án treo", của tác giả Đinh Văn Quế; "Quy định về hình phạt và tổng hợp hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội trong Bộ luật hình sự Việt Nam và một số kiến nghị", của tác giả Phạm Văn Thiệu. Các công trình nêu trên, đều có giá trị về lý luận và thực tiễn, là cơ sở cho tác giả tham khảo, tiếp thu và tiếp tục nghiên cứu có hệ thống từ thực 2
7. tiễn tại các Tòa án quân sự, từ đó đề xuất hướng hoàn thiện các quy định về tổng hợp hình phạt trong pháp luật hình sự Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Qua việc nghiên cứu đề tài này, tác giả nghiên cứu làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và pháp luật hình sự hiện hành về tổng hợp hình phạt. Trong đó các Tòa án quân sự là một minh chứng về thực trạng của vấn đề này, qua đó đề xuất những giải pháp góp phần hoàn thiện hơn những quy định về tổng hợp hình phạt trong BLHS Việt Nam, cũng như đảm bảo việc tổng hợp hình phạt tại các Tòa án quân sự được đúng pháp luật. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nêu trên, luận văn đặt ra và giải quyết những nhiệm vụ cụ thể sau đây: - Nghiên cứu các vấn đề lý luận, bao gồm đặc điểm, tính chất và đưa ra khái niệm tổng hợp hình phạt; phân tích ý nghĩa, nguyên tắc, lịch sử hình thành và phát triển của chế định tổng hợp hình phạt, đồng thời nghiên cứu tổng hợp hình phạt theo luật hình sự một số nước trên thế giới. - Phân tích các quy định của pháp luật hình sự hiện hành về tổng hợp hình phạt và thực tiễn tổng hợp hình phạt tại các Tòa án quân sự. - Xác định các yêu cầu và đưa ra các giải pháp góp phần hoàn thiện các quy định về tổng hợp hình phạt của pháp luật hình sự Việt Nam và nâng cao chất lượng tổng hợp hình phạt tại các Tòa án quân sự. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu dưới góc độ Luật hình sự; cụ thể là nghiên cứu các quy định về tổng hợp hình phạt và các quy định liên quan trong BLHS; các văn bản liên quan của TANDTC và cơ quan hữu quan khác; nghiên cứu một số vấn đề chung về tổng hợp hình phạt; một số bản án, quyết định của các Tòa án Quân sự về tổng hợp hình phạt trong những năm gần đây; so sánh, đánh giá 3
8. những sửa, đổi bổ sung các quy định về tổng hợp hình phạt theo quy định của BLHS 2015. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác - Lê Nin, Tư tưởng Hồ Chí Minh; đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước. Đồng thời, quá trình thực hiện luận văn tác giả sử dụng tổng hợp các phương pháp: thống kê; phân tích; tổng hợp; so sánh; lịch sử; khảo sát thực tiễn và phương pháp chuyên gia. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn là quá trình nghiên cứu chuyên sâu có ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn. Kết quả nghiên cứu góp tiếng nói khoa học khiêm tốn vào lý luận về tổng hợp hình phạt trong khoa học luật hình sự Việt Nam. Kết quả nghiên cứu có thể tham khảo trong quá trình hoàn thiện BLHS và nâng cao chất lượng tổng hợp hình phạt trong thực tiễn. Luận văn cũng có thể được sử dụng tham khảo trong nghiên cứu, giảng dạy và học tập về luật hình sự nói chung, quyết định hình phạt nói riêng. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm ba chương sau: Chương 1. Những vấn đề lý luận về tổng hợp hình phạt Chương 2. Quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về tổng hợp hình phạt và thực tiễn áp dụng tại các Tòa án Quân sự Chương 3. Các yêu cầu giải pháp nâng cao chất lượng tổng hợp hình phạt tại các Tòa án Quân sự 4
9. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TỔNG HỢP HÌNH PHẠT 1.1. Khái niệm, ý nghĩa và các nguyên tắc tổng hợp hình phạt 1.1.1. Khái niệm tổng hợp hình phạt Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước nhằm tước đoạt hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội được quy định trong BLHS và do Tòa án áp dụng. Theo quy định của BLHS Việt Nam, khi xét xử người phạm nhiều tội, Tòa án không quyết định ngay một hình phạt chung đối với các tội mà phải xét xử và quyết định hình phạt đối với từng tội, sau đó tổng hợp các hình phạt đã tuyên thành hình phạt chung. Cũng có những trường hợp người bị kết án chưa chấp hành hoặc chưa chấp hành xong hình phạt về một tội phạm lại bị xét xử về tội phạm mới, thì Toà án cũng phải tổng hợp hình phạt chung để đảm bảo việc thi hành. Hiện nay chưa có văn bản pháp luật hình sự nào quy định về khái niệm tổng hợp hình phạt nhưng trong khoa học hình sự, đã có một số tác giả nêu quan điểm về khái niệm tổng hợp hình phạt. Có quan điểm cho rằng: "Tổng hợp hình phạt là trường hợp Tòa án cộng các hình phạt mà người phạm tội bị kết án thành một hình phạt chung buộc người phạm tội phải chấp hành" [36, tr. 14]. Khái niệm này đã thể hiện bản chất của tổng hợp hình phạt là xác định hình phạt chung cho người phạm tội để chấp hành và chủ thể thực hiện việc tổng hợp hình phạt là Tòa án. Tuy nhiên quan điểm này còn có hạn chế là: Tổng hợp hình phạt là cộng các hình phạt là chưa chính xác, chưa bao quát hết các nguyên tắc tổng hợp hình phạt, đó là nguyên tắc thu hút hình phạt, nguyên tắc cùng tồn tại đã được thể hiện tại các điều 50 và 51 của BLHS. Cộng các hình phạt chỉ là một trong nhiều nguyên tắc tổng hợp hình phạt. Nguyên tắc cộng hình phạt bao gồm: nguyên tắc cộng toàn bộ hình phạt và nguyên tắc cộng một phần hình phạt. Theo quy định tại Điều 50 BLHS, nguyên tắc thu hút hình phạt được áp dụng trong trường hợp một trong các hình phạt cao nhất đã tuyên là chung thân hoặc tử hình, nhưng không thu hút hình phạt 5
10. tiền và trục xuất vào hai loại hình phạt này. Nguyên tắc cùng tồn tại được áp dụng khi các hình phạt đã tuyên là khác loại và không áp dụng được các nguyên tắc trên. Quan điểm khác lại cho rằng, tổng hợp hình phạt là "xác định hình phạt chung cho người bị tuyên nhiều loại hình phạt" [9, tr. 798]. Khái niệm này đã chỉ ra đặc điểm chung, cơ bản nhất của tổng hợp hình phạt là xác định hình phạt chung trên cơ sở nhiều hình phạt mà Tòa án đã tuyên đối với người phạm nhiều tội. Tuy nhiên, khái niệm này chưa phản ánh chủ thể, căn cứ của tổng hợp hình phạt. Để đưa ra khái niệm tổng hợp hình phạt, cần phải nghiên cứu các yếu tố nội hàm chung của áp dụng hình phạt, cũng như đặc thù của tổng hợp hình phạt. Theo chúng tôi, tổng hợp hình phạt có những điểm đặc thù sau đây: Thứ nhất, việc tổng hợp hình phạt chỉ được thực hiện trong trường hợp một người đã bị Tòa án tuyên nhiều hình phạt. Người phạm một tội chỉ có thể bị tuyên một hình phạt chính và có thể kèm theo một hoặc một số hình phạt bổ sung, nên không đặt ra vấn đề tổng hợp hình phạt. Một người chỉ có thể bị tuyên nhiều hình phạt trong những trường hợp phạm nhiều tội cùng được xét xử một lần hoặc phạm nhiều tội và bị xét xử nhiều lần khác nhau. Để thi hành được các hình phạt đã tuyên, cần phải tổng hợp các hình phạt này. Trong BLHS của Việt Nam không có quy định về khái niệm cũng như các trường hợp phạm nhiều tội. Khoa học luật hình sự và thực tiễn cho thấy, có hai loại trường hợp phạm nhiều tội là: người phạm tội thực hiện nhiều hành vi phạm tội cấu thành những tội phạm khác nhau được quy định trong BLHS hay còn gọi là tổng hợp thực tế; người phạm tội thực hiện một hành vi cấu thành nhiều tội phạm khác nhau hay còn gọi là tổng hợp ý thức. Có trường hợp người phạm tội thực hiện nhiều hành vi phạm tội cấu thành những tội phạm khác nhau, cũng có trường hợp một hành vi phạm tội thoả mãn nhiều cấu thành tội phạm khác nhau. Như vậy, một hành vi phạm tội không đồng nhất với một hành vi thực hiện cụ thể, đúng như quan điểm: "một hành vi phạm tội là một hoặc tập hợp nhiều hành vi thực hiện cụ thể khác nhau mà trong sự tổng 6
11. hợp với những tình tiết khách quan và chủ quan nhất định thoả mãn một cấu thành tội phạm cụ thể" [17, tr88]. Một hành vi phạm tội thường chỉ thoả mãn một cấu thành cụ thể. Tuy nhiên, có những trường hợp một cấu thành tội phạm chưa thu hết các tình tiết của một hành vi tội phạm cụ thể. Các tình tiết chưa được thu hút vào cấu thành tội phạm này có ý nghĩa về mặt pháp lý hình sự và trong sự tổng hợp với toàn bộ hoặc một phần hành vi phạm tội lại cấu thành một hoặc có thể nhiều tội phạm khác. Đây là trường hợp một hành vi phạm tội cấu thành nhiều tội phạm cụ thể được quy định tại các điều khác nhau trong phần các tội phạm của BLHS. Thứ hai, việc tổng hợp hình phạt do Hội đồng xét xử hoặc Chánh án Tòa án thực hiện. Quyết định một người có tội và áp dụng hình phạt đối với người đó là việc làm rất hệ trọng, có ảnh hưởng trực tiếp đến quyền con người đã được thể hiện ở quyền công dân, được ghi nhận trong Hiến pháp, được đảm bảo thực hiện bằng pháp luật. Vì ý nghĩa quan trọng đó, Điều 26 BLHS quy định: "Hình phạt được quy định trong Bộ luật hình sự và do Tòa án quyết định"; Điều 30 BLHS năm 2015 cũng quy định: "Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước được quy định trong Bộ luật này, do Tòa án quyết định áp dụng đối với người hoặc pháp nhân thương mại phạm tội nhằm tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người, pháp nhân thương mại đó". Như vậy, pháp luật đã quy định chỉ Tòa án mới có quyền kết tội và quyết định hình phạt đối với người bị kết án. Đối với những vụ án mà bị cáo bị đưa ra xét xử cùng một lần về nhiều tội, HĐXX có thể kết án và tuyên hình phạt đối với từng tội, sau đó thực hiện việc tổng hợp các hình phạt thành hình phạt chung theo quy định tại Điều 50 BLHS. Trường hợp người đang phải chấp hành bản án mà lại bị xét xử về một tội phạm đã được thực hiện trước khi có bản án này, HĐXX quyết định hình phạt đối với tội đang bị xét xử, sau đó tổng hợp với hình phạt của bản án trước thành hình phạt chung theo quy định tại khoản 1 Điều 51 của BLHS. Đối với trường hợp người đang phải chấp hành bản án mà lại bị xét xử về một tội phạm mới, HĐXX quyết định hình phạt đối 7
12. với tội mới, sau đó tổng hợp với phần hình phạt chưa chấp hành của bản án trước theo quy định tại khoản 2 Điều 51 của BLHS. Khi xét xử cùng một lần người phạm nhiều tội hoặc người đang chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về tội phạm khác, HĐXX phải tổng hợp hình phạt. Tuy nhiên, vì nhiều lý do khác nhau mà HĐXX đã không thực hiện việc tổng hợp hình phạt. Để khắc phục tình trạng này, khoản 3 Điều 51 BLHS quy định cho Chánh án Tòa án có thẩm quyền tổng hợp hình phạt của các bản án đang có hiệu lực pháp luật. BLHS không quy định cụ thể Chánh án Tòa án nào tổng hợp hình phạt của các bản án. Thực tiễn tổng hợp hình phạt cho thấy, việc phát hiện người đang có nhiều bản án đã có hiệu lực pháp luật chưa được tổng hợp có thể do Tòa án, trại tạm giam, trại giam phát hiện và đề nghị Chánh án Tòa án có thẩm quyền tổng hợp hình phạt. Như vậy, thẩm quyền của Chánh án trong tổng hợp hình phạt không qua xét xử chính là nét đặc thù của tổng hợp hình phạt so với quyết định hình phạt chung. Thứ ba, việc tổng hợp hình phạt phải căn cứ vào quy định của pháp luật hình sự về tổng hợp hình phạt, trên cơ sở loại và mức hình phạt Tòa án đã tuyên đối với từng tội, phần hình phạt chưa chấp hành của bản án trước (trường hợp người đang phải chấp hành hình phạt của một bản án mà lại phạm tội mới). So với việc quyết định hình phạt đối với từng tội, tổng hợp hình phạt có những nguyên tắc riêng. Trong BLHS, nhà làm luật đã thiết kế những điều, khoản riêng quy định trực tiếp về tổng hợp hình phạt, đó là các Điều 50 và 51 quy định về tổng hợp hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội và bị xét xử cùng một lần và tổng hợp hình phạt của nhiều bản án; khoản 5 Điều 60 quy định về tổng hợp hình phạt trong trường hợp người đang trong thời gian thử thách của án treo mà lại phạm tội mới; khoản 2 Điều 61 quy định về tổng hợp hình phạt trong trường hợp người đang được hoãn chấp hành hình phạt tù mà lại phạm tội mới và Điều 75 quy định về tổng hợp hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội. Việc tổng hợp hình phạt còn phải căn cứ vào các quy định trong các văn bản hướng dẫn về tổng hợp hình phạt của các cơ quan chức năng. 8
13. Ngoài các quy định của pháp luật hình sự, việc tổng hợp hình phạt còn có cơ sở là loại và mức hình phạt Tòa án đã quyết định đối với từng tội; thời hạn còn lại của bản án trước. Tùy vào loại và mức hình phạt đối với từng tội mà Tòa án áp dụng nguyên tắc nào đã được thể hiện trong BLHS. Trong trường hợp phạm nhiều tội và bị xét xử cùng một lần thì trong khi nghị án, HĐXX quyết định loại và mức hình phạt đối với từng tội, sau đó tổng hợp luôn hình phạt của các tội thành hình phạt chung và tuyên buộc bị cáo phải chấp hành. Đối với người phạm tội đang phải chấp hành bản án mà lại bị đưa ra xét xử về tội đã được thực hiện trước khi có bản án này hoặc phạm tội mới, HĐXX phải tuyên hình phạt đối với tội đang bị xét xử, sau đó mới tổng hợp với hình phạt của bản án trước. Như vậy, loại và mức hình phạt đã tuyên đối với từng tội được thể hiện ở các bản án khác nhau và có thể người bị kết án đã chấp hành được một phần hình phạt của bản án trước. Do đó, khi tổng hợp hình phạt của các bản án trong trường hợp người đang phải chấp hành bản án mà lại phạm tội mới, cơ sở để tổng hợp hình phạt là phần hình phạt chưa chấp hành của bản án trước (khoản 2 Điều 51 BLHS) và hình phạt của bản án mới. Theo luật hình sự hiện hành, mặc dù thuộc một nội dung quyết định hình phạt, việc tổng hợp hình phạt rất hạn chế trong việc sử dụng khả năng lựa chọn, tuỳ nghi. Đối với hình phạt chính việc tổng hợp hình phạt hoàn toàn không được tuỳ nghi; khả năng tuỳ nghi chỉ được thực hiện trong tổng hợp hình phạt bổ sung. Theo Từ điển tiếng Việt do Viện ngôn ngữ học, Nhà xuất bản Đà Nẵng và Trung tâm từ điển phối hợp xuất bản năm 2003 thì "tổng hợp" được hiểu là tổng hợp các yếu tố riêng rẽ nào đó làm thành một chỉnh thể [57]. Như đã phân tích ở trên tổng hợp hình phạt chỉ có thể được thực hiện trong trường hợp một người bị tuyên nhiều hình phạt về nhiều tội. Do đó, tổng hợp hình phạt được hiểu một cách khái quát nhất là xác định hình phạt chung cho người bị Tòa án tuyên nhiều hình phạt. Từ những phân tích trên, chúng tôi đưa ra khái niệm tổng hợp hình phạt như sau: Tổng hợp hình phạt là việc HĐXX hoặc Chánh án Tòa án trên cơ sở loại và mức hình phạt Tòa án đã tuyên đối với từng tội, phần hình phạt chưa chấp hành 9
14. của bản án trước để xác định hình phạt chung đối với người bị Tòa án tuyên nhiều hình phạt theo quy định của pháp luật hình sự. 1.1.2. Ý nghĩa tổng hợp hình phạt Thứ nhất, tổng hợp hình phạt bảo đảm tính khả thi của bản án: Khoản 3 Điều 4 Luật thi hành án hình sự năm 2010 quy định: “Bản án, quyết định có hiệu lực thi hành phải được cơ quan, tổ chức cá, cá nhân tôn trọng và chấp hành nghiêm chỉnh”. Theo quy định của Bộ luật hình sự, người phạm nhiều tội có thể bị xét xử cùng một lần và tuyên hình phạt trong cùng bản một bản án, có thể bị xét xử ở các lần khác nhau và bị tuyên hình phạt trong nhiều bản án. Hình phạt mà Tòa án đã tuyên đối với từng tội có thể cùng loại hoặc khác loại. Người bị kết án không thể đồng thời chấp hành các hình phạt của tất cả các bản án mà cần phải tổng hợp thành hình phạt chung theo những nguyên tắc nhất định thì mới có tính khả thi. Trường hợp một người bị kết án tại nhiều bản án, nếu các hình phạt không được tổng hợp thì rất có thể xảy ra trường hợp có bản án được đưa ra thi hành, có bản án đã có hiệu lực pháp luật sẽ bỏ sót, không được đưa ra thi hành. Do đó, có thể xảy ra trường hợp bản án này thi hành xong thì bản án khác đã hết thời hiệu thi hành. Thứ hai, tổng hợp hình phạt góp phần đảm bảo sự nghiêm minh, công bằng của pháp luật: Người phạm nhiều tội phải chịu trách nhiệm hình sự về tất cả các tội đã phạm. Đây là nguyên tắc đã được quy định tại Điều 3 BLHS: "Mọi hành vi phạm tội phải được phát hiện kịp thời, xử lý nhanh chóng, công minh theo đúng pháp luật". Thực hiện nguyên tắc này, mọi hành vi phạm tội phải được điều tra, truy tố, xét xử. Khi xét xử, Tòa án đã tuyên hình phạt tương xứng với tính chất, mức độ từng hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự (nếu không đủ điều kiện để miễn trách nhiệm hình sự hoặc miễn hình phạt), thể hiện sự nghiêm minh và công bằng của pháp luật hình sự. Sau đó, Tòa án tổng hợp các hình phạt đã tuyên thành hình phạt chung để buộc người bị kết án phải chấp hành. Theo quy định của BLHS, nguyên tắc cộng 10
15. toàn bộ hình phạt luôn được ưu tiên áp dụng trước; trong trường hợp không cộng được toàn bộ các hình phạt đã tuyên thì mới áp dụng phương pháp cộng một phần hình phạt. Người phạm một tội có thể tuyên hình phạt tù tối đa đến 20 năm tù, nhưng người phạm nhiều tội có thể bị tuyên hình phạt tổng hợp đến 30 năm tù; các hình phạt khác loại không tổng hợp được nhưng có thể chấp hành được tất cả các hình phạt này, thì buộc người bị kết án chấp hành tất cả các hình phạt đó. Như vậy, người phạm nhiều tội luôn phải chịu hình phạt nặng hơn người phạm một trong số những tội đó, trừ trường hợp hình phạt tổng hợp và hình phạt đối với một tội đó đều là chung thân hoặc tử hình. Thứ ba, tổng hợp hình phạt tạo điều kiện thuận lợi cho công tác thi hành án: Theo quy định của BLTTHS, sau khi bản án của Tòa án có hiệu lực pháp luật, Chánh án Tòa án đã xét xử sơ thẩm phải ra quyết định thi hành bản án đó, quyết định này phải được gửi cho Cơ quan thi hành án hình sự. Trường hợp một người có nhiều hình phạt, nhiều bản án chưa được tổng hợp mà không thể thi hành đồng thời, Chánh án Tòa án ra quyết định thi hành hình phạt, bản án nào? Ví dụ: Một người đồng thời có một bản án tuyên hình phạt tù chung thân, một bản án khác tuyên hình phạt tù có thời hạn. Những trường hợp này rõ ràng là gây khó khăn cho Tòa án trong việc ra quyết định thi hành án. Nếu Chánh án Tòa án ra quyết định thi hành tất cả các bản án thì cũng không thể thi hành đồng thời các bản án này. Nhưng khi hình phạt trong cùng một bản án hoặc trong các bản án khác nhau đã được tổng hợp sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc ra quyết định thi hành án, Chánh án Tòa án chỉ căn cứ vào bản án đã tổng hợp hình phạt để ra quyết định thi hành bản án đó. Bên cạnh đó, theo quy định tại các điều 55, 58 BLHS và tiểu mục 1.3 mục 1 Nghị quyết số 01/2007 ngày 02/10/2007 của Hội đồng thẩm phán TANDTC, tổng hợp hình phạt còn có ý nghĩa cho việc xác định thời hiệu thi hành bản án, xét giảm chấp hành hình phạt và xoá án tích: “Trường hợp trong bản án có tổng hợp hình phạt của nhiều tội thì căn cứ mức hình phạt để tính thời hiệu thi hành bản án hình sự là hình phạt chung của hình phạt chính nặng nhất”. 11
16. Thứ tư, tổng hợp hình phạt góp phần thực hiện chính sách hình sự, đảm bảo đạt được mục đích của hình phạt mà Tòa án đã tuyên: Theo quy định tại Điều 27 BLHS, hình phạt có những mục đích "Hình phạt không chỉ nhằm trừng trị người phạm tội mà còn .đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm". Các mục đích này của hình phạt đã được các nhà làm luật tính đến khi xây dựng các quy định của BLHS như: quy định hệ thống hình phạt, điều kiện, phạm vi áp dụng từng loại hình phạt cụ thể trong phần chung BLHS; xây dựng khung hình phạt có loại và giới hạn mức hình phạt nhất định cho các tội phạm cụ thể tại các điều luật trong phần các tội phạm của BLHS. Tuy nhiên, các mục đích của hình phạt có đạt được hay không còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác, trong đó vấn đề quyết định hình phạt là một yếu tố rất quan trọng. Hình phạt đã tuyên đối với từng tội phải tương xứng, không quá nặng hoặc quá nhẹ. Sự tương xứng của hình phạt đã tuyên không chỉ thể hiện ở sự trừng trị của Nhà nước đối với người phạm tội, đủ sức răn đe người bị áp dụng hình phạt phạm tội lại; răn đe, ngăn ngừa những người khác phạm tội; giáo dục động viên được nhân dân tham gia đấu trang phòng chống tội phạm mà còn phải thể hiện được sự khoan hồng, chính sách nhân đạo của Nhà nước đối với người phạm tội. 1.1.3. Nguyên tắc tổng hợp hình phạt Khi một người phạm nhiều tội, thì Tòa án quyết định hình phạt đối với từng tội; khi một người đang phải chấp hành một bản án mà lại phạm tội mới hoặc bị xét xử về tội đã phạm trước đó, thì Tòa án quyết định hình phạt đối với tội mới hoặc tội đã phạm trước đó và khi một người phải chấp hành nhiều bản án đã có hiệu lực pháp luật mà các hình phạt của các bản án chưa được tổng hợp, thì Tòa án phải thực hiện tổng hợp hình phạt; tổng hợp hình phạt trong trường hợp có án treo và tổng hợp hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội. Theo pháp luật hình sự Việt Nam việc tổng hợp hình phạt được thực hiện theo nguyên tắc thu hút hình phạt, nguyên tắc cộng hình phạt (cộng toàn bộ và cộng một phần) và nguyên tắc cùng tồn tại, việc lựa chọn nguyên tắc nào để tổng hợp hình phạt nó phụ thuộc vào Tòa án đã lựa chọn hình phạt nào để áp dung cho người phạm tội. Ngoài ra việc tổng hợp hình phạt phải tuân theo các nguyên tắc sau: 12
17. Thứ nhất, tổng hợp hình phạt đối với nhiều tội hoặc trong nhiều bản án phải tuân thủ nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa, tức là phải tuân thủ các quy định của Bộ luật hình sự và các hướng dẫn thi hành của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền. Thứ hai là các hình phạt đã tuyên đối với từng tội, các hình phạt đã tuyên trong các bản án đã có hiệu lực pháp luật hoặc chưa được thi hành, chưa được tổng hợp phải được tổng hợp đầy đủ, không được bỏ sót. Điều 106 Hiến pháp năm 2013 và Điều 2 Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 quy định: “Bản án, quyết định của của Tòa án nhân dân có hiệu lực pháp luật phải được cơ quan, tổ chức, cán nhân tôn trọng; cơ quan, cá nhân hữu quan phải nghiêm chỉnh chấp hành”. Điều 22 BLTTHS quy định: “Bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật phải được thi hành .phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về việc chấp hành đó ”. Điều 28 BLTTHS 2015 cũng quy định: “Bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật phải được cơ quan, tổ chức, cá nhân tôn trọng. Cơ quan, cá nhân hữu quan phải nghiêm chỉnh chấp hành. Trong phạm vi, nhiệm vụ, quyền hạn của mình, cơ quan, tổ chức, cá nhân có trách nhiệm phối hợp, tạo điều kiện và thực hiện yêu cầu của cơ quan, tổ chức, cá nhân có nhiệm vụ thi hành bản án, quyết định của Tòa án”. Do vậy, để đảm bảo thi hành đúng các quy định trên thì Tòa án phải tổng hợp đầy đủ các hình phạt, không được bỏ sót. Thứ ba, việc tổng hợp hình phạt phải rõ ràng, chính xác, về con số, về thời điểm tính thời hạn, đảm bảo tính khả thi. Đây là nguyên tắc rất quan trọng, chỉ cần sai lệch về con số, về thời điểm tính thời hạn có thể đưa đến hậu quả là người chấp hành án không phải chấp hành “đủ” hoặc họ phải chấp hành “thừa” hình phạt. 1.2. Chế định tổng hợp hình phạt trong pháp luật hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến 2015 1.2.1. Chế định tổng hợp hình phạt trong pháp luật hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến 1985 Trong giai đoạn này, nhìn chung chế định hình phạt chưa được quy định trong các văn bản pháp luật mà mới chỉ đề cập trong các báo cáo tổng kết công tác của ngành Tòa án và các công văn của Tòa án nhân dân Tối cao hướng dẫn các địa phương việc xét xử: 13
18. * Trường hợp thứ nhất: Pháp luật nước ta chưa có quy định cụ thể về tổng hợp hình phạt đối với trường hợp phạm nhiều tội, nên vào những thời điểm khác nhau, việc tổng hợp hình phạt được với nhiều cách thức không thống nhất. Trước năm 1964, việc quyết định hình phạt đối với trường hợp phạm nhiều tội, có Tòa án đã phân tích, nhận định trong bản án phạm nhiều tội nhưng lại không tuyên hình phạt riêng cho từng tội, rồi tổng hợp lại thành hình phạt chung mà chỉ quyết định hình phạt chung cho tất cả các tội được phân tích; có Tòa án quyết định hình phạt cụ thể cho mỗi tội rồi tổng hợp hình phạt chung. Việc quyết định hình phạt chung cho các tội cũng được thực hiện bằng nhiều cách khác nhau như: 1/ thu hút hình phạt nhẹ vào hình phạt nặng; 2/ cộng tất cả các hình phạt đã tuyên cho từng tội hoặc 3/ cộng thêm vào hình phạt nặng nhất một phần hình phạt đã tuyên. Để khắc phục tình trạng thiếu thống nhất trên, trong Báo cáo tổng kết công tác ngành Tòa án năm 1964 sau khi chỉ ra các sai sót mà các Tòa án cần khắc phục, Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân Tối cao đã hướng dẫn: Đối với trường hợp bị cáo phạm nhiều tội, khi xét xử nói chung trong trường hợp thấy cần thiết và có thể, Tòa án nên phân tích và có thể, Tòa án nên phân tích, kết luận rõ đối với từng hành vi phạm tội rồi quyết định hình phạt cho từng hành vi rồi mới quyết định hình phạt chung bắt bị cáo phải chấp hành. Nhưng cũng cần chú ý rằng, đối với những trường hợp tuy bị cáo có nhiều hành vi nhưng mỗi hành vi cũng cấu thành một tội phạm hình sự, nhưng xét thấy xét xử nhiều tội là không cần thiết thì không máy móc phải xét xử hết các tội và xử tổng hợp nhiều tội. Báo cáo tổng kết còn nêu ra hai phương pháp tổng hợp hình phạt là phương pháp cộng hình phạt và phương pháp thu hút hình phạt với phạm vi áp dụng khác nhau [54, tr. 145 - 146]. Tuy nhiên, hướng dẫn này cũng chưa thật sự cụ thể và chi tiết nên dẫn đến tình trạng áp dụng không thống nhất. Ngày 14/9/1973, Tòa án nhân dân Tối cao có Công văn số 621/NCLP hướng dẫn tổng hợp hình phạt trong đó chỉ rõ thế nào là cộng một phần, cộng toàn bộ và thu hút hình phạt [54, tr. 21]. * Trường hợp thứ hai: Tổng hợp hình phạt trong trường hợp có nhiều bản án. Báo cáo tổng kết công tác của Tòa án nhân dân Tối cao năm 1964 đã nêu ra hai 14