Luận văn Tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Thái Nguyên

Nội dung text: Luận văn Tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Thái Nguyên

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NÔNG ANH VƢỢNG TỘI CƢỚP GIẬT TÀI SẢN THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. HỒ SỸ SƠN HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN NÔNG ANH VƢỢNG
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ TỘI CƢỚP GIẬT TÀI SẢN THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 6 1.1. Khái niệm, các dấu hiệu pháp lý của tội cướp giật tài sản và phân biệt tội cướp giật tài sản với một số tội phạm khác 6 1.2. Khái quát lập pháp hình sự Việt Nam về tội cướp giật tài sản. 23 Chƣơng 2: ĐỊNH TỘI DANH VÀ QUYẾT ĐỊNH HÌNH PHẠT ĐỐI VỚI TỘI CƢỚP GIẬT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN 30 2.1. Định tội danh tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên 30 2.2. Quyết định hình phạt đối với tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên 45 Chƣơng 3: CÁC YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO ĐỊNH TỘI DANH VÀ QUYẾT ĐỊNH HÌNH PHẠT ĐÚNG ĐỐI VỚI TỘI CƢỚP GIẬT TÀI SẢN 62 3.1. Các yêu cầu đối với định tội danh và quyết định hình phạt đúng đối với tội cướp giật tài sản 62 3.2. Các giải pháp bảo đảm định tội danh và quyết định hình phạt đúng đối với tội cướp giật tài sản 64 KẾT LUẬN . 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO . 76
4. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ADPL : Áp dụng pháp luật ANTT : An ninh trật tự BCA : Bộ công an BLDS : Bộ luật dân sự BLHS : Bộ luật hình sự BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự BTP : Bộ tư pháp CTTP : Cấu thành tội phạm ĐTV : Điều tra viên KSV : Kiểm sát viên QĐHP : Quyết định hình phạt QPPL : Quy phạm pháp luật TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao TP : Thẩm phán TNHS : Trách nhiệm hình sự VKSNDTC : Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN : Xã hội chủ nghĩa
5. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Tình hình xét xử tội phạm nói chung và tội cướp giật tài sản nói riêng trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên 37 Bảng 2.2. Kết quả xét xử tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên từ năm 2011- 2015 51 Bảng 2.3. Tình hình xét xử phúc thẩm tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên từ năm 2011-2015 55
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lịch sử phát triển của xã hội loài người đã chứng minh, lợi ích vật chất luôn là trọng tâm của mọi xung đột trong xã hội. Vấn đề bảo đảm quyền sở hữu các lợi ích vật chất luôn được mọi giai cấp, mọi nhà nước trên thế giới quan tâm. Ở Việt Nam, quyền sở hữu được pháp luật quy định và bảo hộ trong Hiến pháp 2013 (Đạo luật gốc có giá trị pháp lý cao nhất), đồng thời quyền sở hữu cũng được quy định và thể chế hoá trong nhiều hệ thống văn bản pháp luật trong các lĩnh vực như: Dân sự, Hình sự Trong pháp luật hình sự, quyền sở hữu được bảo vệ thông qua các quy định về các tội phạm xâm phạm quyền sở hữu. Từ khi đất nước ta chuyển đổi sang nền kinh tế theo cơ chế thị trường, diễn biến của tình hình tội phạm nói chung, cũng như các tội phạm xâm phạm sở hữu nói riêng hết sức phức tạp và ngày càng có chiều hướng gia tăng, gây thiệt hại lớn về tài sản. Trong những năm qua, các cơ quan bảo vệ pháp luật tại Việt Nam tuy đã tích cực đấu tranh ngăn chặn các hành vi xâm phạm sở hữu, nhưng việc điều tra, truy tố, xét xử loại tội phạm này còn chưa kịp thời, chưa có quy mô, chưa đáp ứng được yêu cầu phòng chống tội phạm. Bởi vậy, loại tội phạm xâm hại sở hữu ngày càng diễn biến phức tạp, gây dư luận không tốt cho xã hội, làm giảm lòng tin của quần chúng nhân dân đối với pháp luật. Qua thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử các tội phạm xâm phạm đến sở hữu luôn chiếm một số lượng lớn và rất phổ biến tại các địa phương, đặc biệt là các thành phố lớn. Các lần pháp điển hoá BLHS năm 1985, BLHS năm 1999 và BLHS năm 2015 khẳng định chính sách hình sự của Nhà nước ta trong việc bảo vệ quyền sở hữu thông qua các quy định tại các Chương tương ứng của các Bộ luật này, trong đó có tội cướp giật tài sản. 1
7. Tỉnh Thái Nguyên là trung tâm chính trị, kinh tế của vùng trung du miền núi phía bắc, với vị trí giao thông thuận lợi, có nhiều nhà máy, xí nghiệp với số lượng công nhân, người lao động đông đảo, có môi trường đầu tư hấp dẫn với nhiều nhà đầu tư trong nước cũng như nước ngoài Từ những yếu tố nêu trên đã tạo ra cho Thái Nguyên không ít những thuận lợi trong phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội, khoa học, kỹ thuật Tuy nhiên đi kèm với đó cũng làm phát sinh thêm nhiều những mặt tiêu cực, nổi bật là vấn đề tội phạm, trong đó điển hình là tội cướp giật tài sản, đang là loại tội có nhiều vấn đề bức xúc, được dư luận xã hội quan tâm. Tội cướp giật tài sản gây ra những thiệt hại nghiêm trọng về tài sản, sức khoẻ của người khác, gây tâm lý hoang mang, lo lắng trong nhân dân, tác động xấu tới tình hình ANTT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Thực tiễn xử lý hình sự đối với tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên đã và đang còn có những vướng mắc, hạn chế trong việc định tội danh và quyết định hình phạt. Do vậy, việc nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống những vấn đề lý luận và thực tiễn tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, xác định các nguyên nhân, điều kiện của loại tội phạm này để từ đó có những yêu cầu và bảo đảm định tội danh và quyết định hình phạt đúng là rất cần thiết. Đó chính là lý do tác giả chọn đề tài "Tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài Luận văn thạc sỹ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Tội cướp giật tài sản đã được đề cập, nghiên cứu ở nhiều hình thức, mức độ, khía cạnh khác nhau như: Trong các giáo trình luật hình sự như: Giáo trình Luật hình sự Việt Nam phần các tội phạm cụ thể của Trung tâm đào tạo từ xa Đại học Huế; Giáo trình Luật hình sự Việt Nam phần các tội phạm cụ thể của Khoa luật Đại học quốc gia Hà Nội năm 2005; Giáo trình Luật hình sự Việt Nam 2
8. của Đại học Luật Hà Nội năm 2008; Trong công trình nghiên cứu khoa học về luật hình sự; Trong các tập bình luận khoa học về luật hình sự, trong các luận văn thạc sỹ, tiến sỹ của một số tác giả, tiêu biểu như bài viết: Luận án Tiến sỹ luật học của Nguyễn Ngọc Chí, năm 2000 về "Trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sở hữu"; Luận văn thạc sỹ của Lê Thị Thu Hà, năm 2004 về "Tội cướp giật tài sản theo luật hình sự Việt Nam: Một số khía cạnh pháp lý hình sự và tội phạm học"; Luận văn thạc sỹ của Lê Tấn Hùng, năm 2012 về “Tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Ngãi”; Luận văn thạc sỹ luật học của Nguyễn Thị Toàn, năm 2015 về “Tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Hưng Yên”; Luận văn thạc sỹ của Phan Thị Thu Lê, năm 2015 về “Tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Hà Đông, thành phố Hà Nội” Như vậy có thể thấy việc nghiên cứu về tội cướp giật tài sản không phải là vấn đề mới. Tuy nhiên, qua tìm hiểu cho thấy việc nghiên cứu về tội phạm này hoặc mang tính tổng quát, hoặc mang tính riêng biệt ở từng địa phương, hiện nay chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu chuyên sâu về tội cướp giật tài sản từ thực tiễn tỉnh Thái Nguyên. Trong đề tài này tác giả đề cập đến những vấn đề lý luận, thực tiễn trên cơ sở tập hợp, nghiên cứu, đánh giá tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong một khoảng thời gian nhất định. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở nghiên cứu làm sáng tỏ các khái niệm, các dấu hiệu pháp lý của tội cướp giật tài sản, thực tiễn định tội danh, quyết định hình phạt đối với tội này trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, luận văn đề xuất các giải pháp bảo đảm định tội danh và quyết định hình phạt đúng tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam. 3
9. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục đích trên, luận văn thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: - Phân tích khái niệm và các dấu hiệu pháp lý về tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam. - Khái quát quá trình, quy định hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về tội cướp giật tài sản. - Phân tích thực trạng định tội danh và quyết định hình phạt tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn từ 2011-2015. - Phân tích các yêu cầu và kết hợp với những hạn chế, bất cập trong định tội danh và quyết định hình phạt đối với tội cướp giật tài sản, đưa ra các giải pháp bảo đảm định tội danh và quyết định hình phạt đúng đối với tội này. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Tác giả lấy quan điểm khoa học, quy định của pháp luật hình sự về tội cướp giật tài sản, thực tiễn định tội danh và quyết định hình phạt đối với tội này trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên để nghiên cứu đối tượng được xác định là tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài được nghiên cứu dưới góc độ chuyên ngành Luật hình sự và Tố tụng hình sự gắn với thực tiễn định tội danh và quyết định hình phạt trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn từ năm 2011-2015. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lê Nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về vấn đề tội phạm nói chung, các văn kiện của Đảng và văn bản pháp luật của Nhà nước về quan điểm đấu tranh chống tội phạm trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền tại Việt Nam. 4
10. Đề tài đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu của khoa học luật hình sự như: phân tích, so sánh, thống kê hình sự, phương pháp chuyên gia để làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu các phương pháp này được vận dụng một cách linh hoạt và đan xen lẫn nhau để tạo ra kết quả nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Kết quả nghiên cứu của Luận văn góp phần nhận thức sâu hơn các dấu hiệu pháp lý của tội cướp giật tài sản, lý luận và thực tiễn định tội danh cũng như quyết định hình phạt đối với tội cướp giật tài sản. Các kiến nghị của Luận văn góp phần hoàn thiện pháp luật hình sự, tăng cường chất lượng áp dụng pháp luật hình sự. Các kết quả nghiên cứu của Luận văn có thể được làm tài liệu tham khảo cho công tác đào tạo, giảng dạy, học tập và nghiên cứu khoa học pháp lý hình sự. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 Chương: Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về tội cướp giật tài sản theo pháp luật hình sự Việt Nam. Chƣơng 2: Định tội danh và quyết định hình phạt đối với tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Chƣơng 3: Các yêu cầu và giải pháp bảo đảm định tội danh và quyết định hình phạt đúng đối với tội cướp giật tài sản. 5
11. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ TỘI CƢỚP GIẬT TÀI SẢN THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái niệm, các dấu hiệu pháp lý của tội cƣớp giật tài sản và phân biệt tội cƣớp giật tài sản với một số tội phạm khác 1.1.1. Khái niệm tội cướp giật tài sản Tại Điều 136 BLHS năm 1999 và Điều 171 BLHS năm 2015 các nhà lập pháp chỉ quy định tội cướp giật tài sản như sau: “Người nào cướp giật tài sản của người khác, thì bị phạt ”. Như vậy các nhà lập pháp không mô tả cụ thể những dấu hiệu đặc trưng của tội cướp giật tài sản mà chỉ nêu tội danh. Xung quanh khái niệm này còn có rất nhiều cách hiểu khác nhau, có quan điểm cho rằng: “tội cướp giật giật tài sản là hành vi nhanh chóng chiếm đoạt tài sản một cách công khai” [42, tr. 378], hoặc “cướp giật tài sản là nhanh chóng giật lấy tài sản của người khác một cách công khai rồi tìm cách tẩu thoát” [34, tr. 148], hoặc “tội cướp giật tài sản là hành vi nhanh chóng, công khai chiếm đoạt tài sản” [49, tr.177]. Tội cướp giật tài sản là một trong những tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt tài sản của chủ thể khác và thực hiện một cách cố ý. Người thực hiện tội cướp giật tài sản phải có mục đích chiếm đoạt từ trước và thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản của chủ thể sở hữu bằng cách nhanh chóng giật, giằng lấy tài sản. Theo lý luận và thực tiễn của hoạt động điều tra, truy tố, xét xử thì tội cướp giật tài sản là hành vi công khai nhanh chóng giật lấy tài sản trong tay người khác hoặc đang trong sự quản lý của người có trách nhiệm về tài sản rồi tẩu thoát mà không dùng vũ lực hoặc đe doạ dùng vũ lực hoặc một thủ đoạn nào nhằm uy hiếp tinh thần của người quản lý tài sản. Trong quá trình đối tượng thực hiện hành vi phạm tội có thể phải sử dụng một 6
12. lực nhất định tác động nhằm chiếm đoạt tài sản nhanh chóng mà không để cho chủ sở hữu kịp phản ứng. Qua nghiên cứu, tổng hợp các khái niệm về tội cướp giật tài sản, nghiên cứu giáo trình Luật hình sự, bình luận khoa học BLHS và một số tài liệu khác, khái niệm tội cướp giật tài sản có thể được hiểu như sau: Tội cướp giật tài sản là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện với lỗi cố ý bằng cách công khai bất ngờ giật lấy tài sản của người khác rồi nhanh chóng tẩu thoát. Bộ luật hình sự năm 2015 quy định tội cướp giật tài sản Điều 171, kế thừa quy định tại Điều 136 BLHS năm 1999, điều luật cũng không mô tả cụ thể những dấu hiệu đặc trưng của tội cướp giật tài sản mà chỉ nêu tội danh. 1.1.2. Các dấu hiệu pháp lý của tội cướp giật tài sản 1.1.2.1. Khách thể của tội cướp giật tài sản Khách thể của tội phạm là quan hệ xã hội bị tội phạm xâm hại. Không có sự xâm hại quan hệ xã hội được luật hình sự bảo vệ thì không có tội phạm [42, tr.51]. Theo luật hình sự Việt Nam, những quan hệ xã hội được coi là khách thể bảo vệ của luật hình sự là những quan hệ xã hội đã được xác định trong Khoản 1, Điều 8 của BLHS năm 1999. Đồng thời mỗi tội phạm đều gây thiệt hại hoặc đe doạ gây thiệt hại cho một trong những khách thể nhất định. Khách thể của tội phạm là một căn cứ quan trọng để đánh giá mức độ, tính chất nguy hiểm của hành vi phạm tội. Cũng như các tội phạm có tính chất chiếm đoạt trong chương các tội xâm phạm sở hữu, tội cướp giật tài sản là hành vi chiếm đoạt tài sản nhưng được thực hiện một cách công khai, nhanh chóng để tránh sự phản kháng của chủ tài sản. Tội cướp giật tài sản trực tiếp xâm hại đến quyền sở hữu của người khác đối với tài sản của họ. Do các tội trong chương XIV BLHS năm 1999 đều có chung một khách thể là quan hệ sở hữu nên khi phân biệt tội cướp giật tài sản với các tội phạm xâm phạm sở hữu khác, chúng ta không thể dựa vào yếu tố khách thể mà phải căn cứ vào 7
13. các dấu hiệu khách quan và chủ quan khác, đặc biệt là dấu hiệu hành vi khách quan. Yếu tố khách thể của tội cướp giật chỉ giúp ta xác định một hành vi nào đó có xâm phạm sở hữu hay không và phân biệt tội cướp giật tài sản với một vài tội trong nhóm tội chiếm đoạt khi hành vi đó gây nên sự xâm hại cho nhiều khách thể khác nữa như: tội cướp tài sản, tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản vì ngoài quan hệ sở hữu, những hành vi phạm các tội này còn xâm hại đến tính mạng, sức khỏe thuộc quan hệ nhân thân. Chủ thể thực hiện tội cướp giật tài sản bao giờ cũng nhằm vào tài sản của chủ thể nhất định, không phân biệt là thuộc hình thức sở hữu nào. Do đó, tài sản bị tội phạm nhằm tới nằm trong và là một bộ phận của khách thể cụ thể là quan hệ sở hữu. Nó chính là đối tượng tác động của tội cướp giật tài sản. Tuy nhiên, do đặc thù của tội cướp giật tài sản là chiếm đoạt tài sản của chủ sở hữu, quản lý một cách nhanh chóng nên tài sản là đối tượng tác động của hành vi cướp giật tài sản có những đặc điểm cơ bản khác với tài sản là đối tượng tác động của các tội phạm khác. Tài sản này có thuộc tính chung với các loại tài sản khác là phải được thể hiện dưới dạng vật chất (vật, tiền, giấy tờ có giá) hoặc phi vật chất (quyền tài sản), có giá trị hoặc giá trị sử dụng, tài sản phải là thước đo giá trị lao động của con người được kết tinh, để nhằm thoả mãn được các nhu cầu về vật chất hoặc tinh thần của con người và phải thuộc về một chủ thể nhất định. Theo quy định tại Điều 172 Bộ luật dân sự Việt Nam: Tài sản bao gồm vật có thực, tiền, giấy tờ trị giá được bằng tiền và quyền tài sản. Tài sản là đối tượng tác động của tội cướp giật tài sản phải là những tài sản dưới dạng vật chất, gọn nhẹ, dễ dịch chuyển vì khi đó kẻ phạm tội mới có thể nhanh chóng chiếm đoạt, tẩu thoát khỏi sự quản lý của người đang quản lý tài sản. Tài sản mà kẻ phạm tội cướp giật tài sản nhắm tới đòi hỏi phải có đặc điểm là còn đang nằm trong sự chiếm hữu và thuộc sự quản lý của chủ tài sản. Bởi chỉ khi đó, kẻ phạm tội mới có hành vi nhanh chóng chiếm đoạt khỏi sự 8
14. chiếm hữu, quản lý của chủ tài sản. Tài sản đã thoát ly khỏi sự chiếm hữu, sự quản lý của chủ tài sản như tài sản không để cạnh chủ tài sản hoặc tài sản không do ai quản lý thì không còn là đối tượng của hành vi cướp giật tài sản. Hơn nữa, tài sản này phải được Nhà nước cho lưu hành và có thể chuyển dịch được giữa các chủ sở hữu, có thể mua bán trao đổi một cách hợp pháp, là tài sản hữu hình, có thực, có thể nhìn thấy, sờ thấy. Những tài sản bị nhà nước cấm lưu hành như băng đĩa hình đồi trụy, pháo nổ, ma túy không phải là đối tượng của tội cướp giật tài sản. 1.1.2.2. Mặt khách quan của tội cướp giật tài sản Mặt khách quan của tội phạm là sự tổng hợp các dấu hiệu do luật hình sự quy định và các tình tiết phản ánh hành vi bên ngoài của sự xâm hại cụ thể nguy hiểm đáng kể cho xã hội đến khách thể được bảo vệ bằng pháp luật hình sự. Bất cứ tội phạm nào khi xảy ra cũng đều có những biểu hiện diễn ra hoặc tồn tại bên ngoài mà con người có thể trực tiếp nhận biết được. Đó là hành vi nguy hiểm cho xã hội, hậu quả nguy hiểm cho xã hội cũng như mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả, các điều kiện bên ngoài của hành vi phạm tội. Đối với tội cướp giật tài sản, dấu hiệu mặt khách quan của tội phạm được quy định tại Điều 136 BLHS năm 1999 (Điều 171 BLHS năm 2015) chính là hành vi chiếm đoạt tài sản của người khác. Hành vi chiếm đoạt là hành vi dịch chuyển tài sản đang do người khác quản lý thành tài sản của mình một cách bất hợp pháp. Về hành vi phạm tội: Hành vi cướp giật tài sản xét về bản chất là cách xử sự trái pháp luật hình sự và nguy hiểm cho xã hội [9, tr. 366]. Trong các tội xâm phạm sở hữu quy định tại chương XIV BLHS năm 1999, mỗi một tội phạm với các cấu thành tội phạm khác nhau có các dấu hiệu tội phạm được phản ánh trong mặt khách quan khác nhau. Hành vi cướp giật tài sản là hành vi của chủ thể nhất định với ý thức chiếm đoạt tài sản của người khác. Dấu hiệu chiếm đoạt trong tội cướp giật tài sản là một dấu hiệu bắt buộc dù tài sản là đối tượng của hành vi cướp giật tài sản đã bị chiếm đoạt hoàn toàn (thuộc chiếm hữu 9
15. của người phạm tội) hay chưa. Nghĩa là với hành vi chiếm đoạt đó, người phạm tội có thể là chưa chiếm hữu được tài sản hoặc là đã chiếm hữu được tài sản. Qua định nghĩa khoa học về tội cướp giật tài sản thì hành vi chiếm đoạt ở tội cướp giật tài sản có hai dấu hiệu đặc trưng, cơ bản bên cạnh các dấu hiệu khác ở mặt khách quan để phân biệt với những hành vi chiếm đoạt ở các tội phạm khác: Đó là dấu hiệu công khai và dấu hiệu nhanh chóng. Dấu hiệu công khai: Đây là dấu hiệu có sự khác biệt tương đối với một số tội phạm khác. Dấu hiệu này chỉ tính chất khách quan của hành vi chiếm đoạt là diễn ra một cách công khai trên thực tế với mọi người xung quanh và với cả chủ thể. Đồng thời dấu hiệu này còn thể hiện ý thức chủ quan của người phạm tội là không hề giấu giếm, che đậy hành vi của mình đối với những người xung quanh và chủ tài sản. Chính vì vậy, dấu hiệu công khai trở thành không thể thiếu trong khi nghiên cứu mặt khách quan của tội cướp giật tài sản. Nó là điểm đặc trưng khá cơ bản của tội cướp giật tài sản, giúp các nhà luật học phân biệt với dấu hiệu lén lút trong hành vi khách quan của tội trộm cắp tài sản hay dấu hiệu gian dối trong hành vi khách quan của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Dấu hiệu công khai của tội cướp giật tài sản đòi hỏi người phạm tội cướp giật tài sản khi thực hiện tội phạm phải thực hiện công khai đối với mọi người xung quanh và đặc biệt là đối với người đang chiếm hữu, quản lý tài sản mà người phạm tội nhắm tới. Hành vi chiếm đoạt chỉ được coi là có tính chất công khai nếu biểu hiện bên ngoài của hành vi của kẻ phạm tội cho phép mọi người xung quanh, chủ tài sản có khả năng biết ngay khi hành vi phạm tội cướp giật này xảy ra. Có nghĩa là khi hành vi của người phạm tội vừa xảy ra thì mọi người xung quanh, chủ sở hữu của tài sản có khả năng biết. Tuy vậy sự công khai này diễn ra rất nhanh do hành vi diễn ra cũng rất nhanh và bất ngờ nên mọi người và chủ sở hữu không có cách gì để can thiệp. Ở đây, ý thức, thái độ, khả năng nhận biết của người bị hại rất có ý nghĩa để phân biệt tội cướp giật tài sản với tội trộm cắp tài sản. 10
16. Nếu hành vi của kẻ phạm tội chỉ công khai với mọi người nhưng lại không công khai với chủ tài sản thì không thể là hành vi công khai trong mặt khách quan của tội cướp giật tài sản được. Khi người phạm tội thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản mà những người xung quanh, chủ sở hữu không biết hoặc người phạm tội chỉ có ý thức công khai với những người xung quanh còn có ý thức che giấu (lén lút) với chủ tài sản thì đó lại là dấu hiệu của tội trộm cắp tài sản. Thực tiễn, có những trường hợp người phạm tội có sử dụng thủ đoạn lén lút nhưng trong quá trình thực hiện tội phạm lại chiếm đoạt tài sản một cách công khai. Ví dụ: Hà Văn Tuấn theo dõi thấy anh Lý Đình Quảng đang xếp hàng mua vé xem bóng đã có cầm tiền ở tay đã lặng lẽ tiến tới áp sát tay anh Quảng và nhân lúc anh Quảng lơ là đã dùng tay giật mạnh tiền trên tay anh Quảng và bỏ chạy. Hành vi của Tuấn trong trường hợp này đã cấu thành tội cướp giật tài sản, nhưng thủ đoạn ban đầu Tuấn thực hiện là lén lút, bí mật đối với bị hại để bị hại mất cảnh giác trong quản lý tiền nhưng khi thực hiện tội phạm thì đối tượng đã dùng thủ đoạn công khai chiếm đoạt tài sản mới là dấu hiệu để định tội. Dấu hiệu công khai của tội cướp giật tài sản đòi hỏi ý thức chủ quan của người phạm tội khi thực hiện hành vi chiếm đoạt biết hành vi của mình có khả năng bị phát hiện ngay khi tội phạm xảy ra nhưng hoàn toàn không có ý định che giấu hành vi đó đối với cả người chiếm hữu, quản lý tài sản và những người xung quanh khu vực có tài sản. Tuy dấu hiệu này mang màu sắc của ý chí nhưng qua việc ý thức được hành vi của mình mà người phạm tội đã quyết định lựa chọn phương thức thực hiện tội phạm một cách công khai. Ở đây, người phạm tội nhận thức được hành vi của mình có thể bị phát hiện nhưng vẫn chọn cách thức hành động cướp giật tài sản vì nghĩ là họ có thể chạy thoát khỏi sự truy bắt của mọi người khi tội phạm xảy ra. Dấu hiệu nhanh chóng: Đây là dấu hiệu đặc thù, tiêu biểu nhất, bắt buộc phải có trong mặt khách quan của tội cướp giật tài sản và được dùng làm tiêu chí chính khi phân biệt với các cấu thành tội phạm khác. Dấu hiệu này phản 11
17. ánh phương thức thực hiện hành vi chiếm đoạt của người phạm tội cướp giật tài sản một cách khẩn trương, vội vã. Khi thực hiện tội phạm, người phạm tội lợi dụng sơ hở của người chiếm hữu, quản lý tài sản (sơ hở này có thể là có sẵn hoặc do người phạm tội chủ động tạo ra), nhanh chóng tiếp cận, nhanh chóng chiếm đoạt tài sản và nhanh chóng tẩu thoát Dấu hiệu này bao trùm toàn bộ quá trình diễn ra tội phạm từ khi bắt đầu (nhanh chóng tiếp cận tài sản) đến khi kết thúc (nhanh chóng tẩu thoát, tẩu tán tài sản). Tuy nhiên để đánh giá thế nào là nhanh chóng, chúng ta phải căn cứ vào đặc điểm của tài sản (gọn nhẹ, dễ lấy, dễ dịch chuyển hay không), vị trí, cách thức chiếm giữ, quản lý tài sản (cầm tay, cất trong túi ) cũng như những hoàn cảnh bên ngoài khác như địa hình, mật độ người qua lại Trong quá trình tội phạm xảy ra, dấu hiệu quan trọng nhất, không thể thiếu là nhanh chóng chiếm đoạt. Các dấu hiệu nhanh chóng tiếp cận, nhanh chóng tẩu thoát là các dấu hiệu phụ trợ nhưng không bắt buộc. Thông thường hình thức nhanh chóng chiếm đoạt có thể giật lấy tài sản, giật lấy tài sản và nhanh chóng tẩu thoát (tẩu thoát không phải là dấu hiệu bắt buộc mà chỉ là thủ đoạn nhanh chóng lẩn tránh của kẻ cướp giật) [1, tr. 198]. Chính nhờ dấu hiệu nhanh chóng mà chúng ta có thể phân biệt tội cướp giật tài sản với các tội khác có cùng một khách thể bị xâm phạm. Trong mặt khách quan của bất cứ tội phạm xâm phạm sở hữu nào khác không nhất thiết phải có dấu hiệu nhanh chóng. Ví dụ như tội Công nhiên chiếm đoạt tài sản, người phạm tội không cần nhanh chóng chiếm đoạt hay người phạm tội không cần nhanh chóng chạy trốn, tẩu thoát, do người quản lý tài sản có trở ngại khách quan ngăn cản nên không thể ngăn cản người phạm tội chiếm đoạt tài sản. Hoặc như tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, người phạm tội cũng không chiếm đoạt tài sản một cách nhanh chóng mà thông qua hành vi gian dối, làm cho chủ tài sản tin tưởng và tự giao tài sản cho họ. Tội cướp giật tài sản được thực hiện còn nhờ một yếu tố nữa đó là phải có sự sơ hở của chủ tài sản. Nếu chủ tài sản cảnh giác thì người phạm tội dù có nhanh 12
18. chóng chiếm đoạt cũng không thể thành công với ý định của mình. Đối với tội cướp giật tài sản, sự sơ hở chủ yếu do người quản lý tài sản tạo ra mà người bên ngoài có thể quan sát và nhận biết được như: để túi xách không được cầm kẹp kỹ, đeo dây chuyền vàng trên cổ, nghe điện thoại di động nhưng không cầm chắc Sự sơ hở đôi khi còn được người phạm tội cố tình tạo ra như việc xô đẩy chen lấn nơi đông đúc để chủ tài sản sao nhãng việc quản lý tài sản. Trong mặt khách quan của tội cướp giật tài sản, chúng ta còn thấy xuất hiện dấu hiệu dùng vũ lực của người phạm tội. Dấu hiệu này ít xảy ra nhưng không thể coi nhẹ chúng. Trong thực tiễn xét xử, chúng ta rất dễ nhầm lẫn nó trong các tội cướp tài sản, cưỡng đoạt tài sản. Hành vi dùng vũ lực trong tội cướp giật tài sản không phải là dấu hiệu bắt buộc. Hành vi dùng vũ lực (nếu có) trong tội cướp giật tài sản không phải để khống chế ý chí kháng cự của chủ sở hữu và không nhằm đe dọa gây nguy hại về tính mạng và sức khỏe cho người chủ sở hữu, mà chỉ là những tác động đến thân thể và với mục đích để tẩu thoát. Với thủ đoạn nhanh chóng chiếm đoạt tài sản rồi tẩu thoát, người phạm tội cướp giật tài sản tuy có dùng một lực, một tác động nhất định đối với người đuổi bắt nhưng không có ý định đối mặt với chủ sở hữu, không có ý thức dùng vũ lực hoặc đe dọa dùng vũ lực ngay tức khắc nhằm làm tê liệt ý chí của chủ tài sản để chiếm đoạt tài sản. Người phạm tội chỉ mong muốn chủ tài sản không kịp phản ứng và không có điều kiện phản ứng để ngăn cản hành vi chiếm đoạt của người phạm tội và do vậy chủ sở hữu không có khả năng bảo vệ tài sản, người phạm tội không có ý định dùng bất cứ thủ đoạn nào đề đối phó với chủ tài sản. Khi thực hiện hành vi cướp giật tài sản, người phạm tội cũng có thể có hành vi dùng vũ lực nhưng chỉ là một lực nhẹ tác động nhẹ đến thân thể người đang giữ tài sản, hành vi đó không nhằm gây nguy hại cho tính mạng, sức khỏe người giữ tài sản và cũng không nhằm tác động đến ý chí của người đó. Hành vi này của người phạm tội chỉ nhằm để tài sản rời khỏi sự quản lý của người chiếm hữu, quản lý 13
19. tài sản. Như vậy ở tội cướp giật tài sản dùng vũ lực chỉ là biện pháp hỗ trợ, nhằm tạo điều kiện cho việc thực hiện tội phạm được nhanh chóng. Nếu chúng ta cho rằng mọi trường hợp có dấu hiệu dùng vũ lực trong quá trình chiếm đoạt đều cấu thành tội cướp tài sản hoặc chỉ coi việc dùng vũ lực là tình tiết tăng nặng định khung của tội cướp giật tài sản hoặc chỉ là dấu hiệu để tăng nặng cho hành vi cướp giật tài sản thì đều dẫn đến cái nhìn sai lệch về bản chất của tội cướp giật tài sản. Chúng ta cần phân biệt thời điểm, mục đích dùng vũ lực của người phạm tội thì mới có thể đánh giá đúng bản chất vấn đề. Người phạm tội cướp giật tài sản chưa chiếm đoạt được tài sản hoặc đã chiếm đoạt được tài sản nhưng chưa chạy thoát vì đang bị người khác bao vây bắt giữ. Người phạm tội đã dùng vũ lực chống lại việc ngăn cản, bắt giữ của người đang giữ mình để nhằm chạy thoát. Trường hợp này hành vi cướp giật đã được hoàn thành, việc dùng vũ lực của người phạm tội không phải để chiếm đoạt tài sản mà chỉ để tẩu thoát có thể cùng hoặc không cùng tài sản vừa chiếm đoạt được nên không có sự chuyển hóa từ tội cướp giật tài sản sang tội cướp. Việc dùng vũ lực trong trường hợp này, là hành hung để tẩu thoát và là tình tiết tăng nặng định khung của tội cướp giật tài sản. Nếu hành vi dùng vũ lực để tẩu thoát gây nên một thương tích đáng kể cho người bắt giữ và hành vi gây thương tích đó đủ cấu thành tội cố ý gây thương tích theo Điều 104 BLHS năm 1999 thì người phạm tội còn phải chịu TNHS về tội Cố ý gây thương tích cùng với tội cướp giật tài sản. Tội cướp giật tài sản là tội có cấu thành hình thức, có nghĩa tội hoàn thành ngay khi người phạm tội thực hiện hành vi cướp giật tài sản mà không cần đến dấu hiệu hậu quả và mối quan hệ nhân quả để định tội. 1.1.2.3. Chủ thể của tội cướp giật tài sản Theo luật hình sự Việt Nam hiện hành: “Chủ thể của tội phạm là con người cụ thể đã cố ý hoặc vô ý thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được 14
20. luật hình sự quy định là tội phạm trong tình trạng có năng lực TNHS và đạt độ tuổi nhất định do luật quy định và trong một số trường hợp khác có dấu hiệu đặc biệt được chỉ ra trong điều luật tương ứng” [49, tr.180]. Chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự hiện hành (BLHS năm 1999) chỉ có thể là con người cụ thể. Nhưng không phải ai cũng có thể trở thành chủ thể của tội phạm khi thực hiện hành vi được quy định trong luật hình sự. Chủ thể của tội phạm là người đã có lỗi trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị pháp luật hình cấm, có năng lực TNHS và đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo luật định [9, tr. 357]. Như vậy, chủ thể của tội phạm là người đạt độ tuổi chịu TNHS, có năng lực TNHS và đã thực hiện một tội phạm. Cơ sở pháp lý để xác định chủ thể của tội cướp giật tài sản là Điều 12, Điều 13, Điều 136 BLHS năm 1999. Điều 12 BLHS năm 1999 quy định về tuổi chịu TNHS như sau: 1. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm 2. Người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Theo pháp luật hình sự hiện hành, chủ thể của tội phạm ở nước ta là "người", là chỉ cá nhân cụ thể. Cá nhân này muốn trở thành chủ thể của tội phạm nói chung hay tội cướp giật tài sản nói riêng thì phải có năng lực TNHS. Pháp luật hình sự nước ta không quy định cụ thể thế nào là có năng lực TNHS. Qua quy định tại khoản 1 Điều 13 BLHS năm 1999, có thể hiểu những người có năng lực TNHS là những người không mắc bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi. Người có hành vi cướp giật tài sản chỉ trở thành chủ thể của tội cướp giật tài sản khi họ có khả năng nhận thức được tính chất thực tế (tính nguy hiểm cho xã hội) và tính pháp lý (tính trái pháp luật hình sự) của hành vi do mình thực hiện hoặc điều khiển được hành vi của mình . Trong chương các tội phạm xâm phạm sở hữu, tội cướp giật tài sản chủ thể tội phạm phải có dấu hiệu lỗi cố ý. Đây chính là thái độ tâm lý của người phạm 15