Luận văn Thực trạng nghèo ở tỉnh Đồng Nai: Những yếu tố tác động và giải pháp giảm nghèo

Nội dung text: Luận văn Thực trạng nghèo ở tỉnh Đồng Nai: Những yếu tố tác động và giải pháp giảm nghèo

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH MAI THỊ THU HƯƠNG THỰC TRẠNG NGHÈO Ở TỈNH ĐỒNG NAI: NHỮNG YẾU TỐ TÁC ĐỘNG VÀ GIẢI PHÁP GIẢM NGHÈO Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 60.31.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: TIẾN SĨ NGUYỄN QUỲNH HOA TP.HỒ CHÍ MINH- NĂM 2007
2. MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU 1 1/. Đặt vấn đề 1 2/. Mục tiêu nghiên cứu và nhiệm vụ của đề tài 2 3/. Phương pháp nghiên cứu 3 4/. Kết cấu của luận văn 3 5/. Ý nghĩa của đề tài nghiên cứu 4 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TÌNH TRẠNG ĐÓI NGHÈO 5 1.1/. Quan niệm về đói nghèo 5 1.1.1/ Khái niệm 5 1.1.2/ Phân loại nghèo: 6 1.2/. Phương pháp xác định và các chỉ tiêu đo lường nghèo 7 1.2.1/ Phương pháp xác định chuẩn nghèo và đối tượng nghèo 7 1.2.2/Các chỉ tiêu đo lường nghèo: 12 1.3/ Mức độ nghèo trên thế giới và kinh nghiệm giảm nghèo của một số nước 16 1. 3.1/ Nghèo trên toàn thế giới 16 1.3.2/ Kinh nghiệm giảm nghèo của các nước trên thế giới: 19 1. 4/. Nạn nghèo ở Việt Nam và chương trình Xóa đói giảm nghèo 21 1.4.1/. Nguyên nhân nghèo ở Việt Nam 21 1.4.2/. Đánh giá về chương trình xóa đói giảm nghèo của Việt Nam 26 1.4.3/. Thành quả xóa đói giảm nghèo ở Việt Nam 26 CHƯƠNG 2 PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG NGHÈO VÀ NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐÔNG NAI 29 2.1/.Đặc điểm địa bàn nghiên cứu. 29 2.1.1/ Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của tỉnh Đồng Nai . 29 2.1.2/ Đối tượng, phạm vi và nội dung khảo sát 32 2.2/ Phương pháp nghiên cứu: 33 2.2.1/ Sử dụng tiêu chí chi tiêu bình quân để phân tích nghèo 33 2.2.2/ Cơ sở xác định người nghèo 33 2.2.3/ Mô hình kinh tế lượng: 35
3. 2.3/ Phân tích kết quả nghiên cứu: 36 2.3.1/ Xác định tỷ lệ nghèo, cơ cấu chi tiêu 36 2.3.2/ Tình trạng nghèo và bất bình đẳng ở tỉnh Đồng Nai: 39 2.3.3/Tình trạng nghèo theo khu vực địa lý 40 2.3.4/ Nghèo theo nghề nghiệp chính của hộ: 41 2.3.5/ Nghèo theo trình độ học vấn 44 2.3.6/ Nghèo theo quy mô hộ gia đình 47 2.3.7/ Nghèo theo giới tính của chủ hộ 48 2.3.8/ Nghèo phân theo thành phần dân tộc 50 2.3.9/ Khả năng tiếp cận nguồn lực: 52 2.3.10/ Khả năng tiếp cận các điều kiện sinh sống cơ bản: 53 2.4/Kết quả mô hình kinh tế lượng 60 2.4.1/ Ma trận hệ số tương quan giữa các biến 60 2.4.2/ Kết quả mô hình hồi quy tuyến tính 61 CHƯƠNG 3 MỘT SỐ GIẢI PHÁP TRONG CÔNG TÁC GIẢM NGHÈO Ở TỈNH ĐỒNG NAI 65 3.1/ Giảm khoảng cách giữa nông thôn và thành thị 65 3.2/ Nâng cao trình độ học vấn và chất lượng đào tạo 70 3.3/ Giảm quy mô hộ gia đình và tỷ lệ phụ thuộc 73 3.4/ Nâng cao mức sống của người dân tộc thiểu số 76 3.5/ Những giải pháp bổ sung 77 KẾT LUẬN .78 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
4. DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Đường cong Lorenz 15 Hình 2.1: Phân phối chi tiêu bình quân đầu người theo tần suất 36 Hình 2.2: Phân phối chi tiêu bình quân đầu người theo tỷ lệ 37 Hình 2.3: Tỷ lệ nghèo theo nghề nghiệp chủ hộ 43
5. DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Tỷ lệ nghèo so sánh được ở một số quốc gia 19 Bảng 1.2: Số trẻ em dưới 15 tuổi theo hộ gia đình 23 Bảng 2.1:Phân các nhóm hộ theo chi tiêu bình quân hàng năm (ngàn đồng) 37 Bảng 2.2: Phân tích tiêu dùng theo nhóm chi tiêu 38 Bảng 2.3: Đo lường tình trạng nghèo ở tỉnh Đồng Nai 39 Bảng 2.4: Nhóm chi tiêu phân theo vùng ở tỉnh Đồng Nai 41 Bảng 2.5: Nhóm chi tiêu phân theo nghề nghiệp chính của hộ gia đình 42 Bảng 2.6: Nghề nghiệp chính của hộ gia đình phân theo nhóm chi tiêu 42 Bảng 2.7: Chi tiêu bình quân theo nghề nghiệp chính của hộ 43 Bảng 2.8: Trình độ học vấn trung bình của chủ hộ 45 Bảng 2.9: Trình độ học vấn phân theo nhóm chi tiêu 45 Bảng 2.10: Chi phí cho giáo dục phân theo nhóm chi tiêu 46 Bảng 2.11: Quy mô hộ gia đình phân theo nhóm chi tiêu 47 Bảng 2.12: Số người phụ thuộc và tỷ lệ phụ thuộc trung bình theo nhóm chi tiêu 48 Bảng 2.13: Nhóm chi tiêu phân theo giới tính của chủ hộ 48 Bảng 2.14: Trình độ học vấn của chủ hộ theo giới tính 49 Bảng 2.15: Chi tiêu bình quân của hộ theo giới tính của chủ hộ 50 Bảng 2.16: Nhóm chi tiêu phân theo thành phần dân tộc 50 Bảng 2.17: Thành phần dân tộc phân theo nhóm chi tiêu 51 Bảng 2.18: Trình độ học vấn theo dân tộc 52 Bảng 2.19: Diện tích đất trung bình hộ phân theo nhóm chi tiêu 53 Bảng 2.20: Tình trạng sở hữu nhà phân theo nhóm chi tiêu 54 Bảng 2.21: Tình trạng nhà phân theo nhóm chi tiêu 54 Bảng 2.22: Tình trạng nhà phân theo nhóm vùng địa lý 55 Bảng 2.23: Tỷ lệ hộ có điện phân theo nhómchi tiêu 55 Bảng 2.24: Tình trạng sử dụng điện theo nhóm chi tiêu 56 Bảng 2.25: Nguồn nước sinh hoạt phân theo vùng địa lý 56 Bảng 2.26:Nguồn nước sinh hoạt phân theo nhóm chi tiêu 57 Bảng 2.27: Tỷ lệ nhà vệ sinh phân theo nhóm chi tiêu (%) 58 Bảng 2.28: Tỷ lệ loại nhà vệ sinh theo nhóm chi tiêu (%) 59 Bảng 2.29: Chi cho y tế theo nhóm chi tiêu (%) 59 Bảng 2.30: Kết quả hồi quy 62
6. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Bộ NN và CNTP Bộ Nông nghiệp và Công nghiệp Thực phẩm DS-KHHGĐ Dân số - Kế hoạch hóa gia đình ĐTMSDC Điều tra mức sống dân cư ĐTMSHDC Điều tra mức sống hộ gia đình MSDC Mức sống dân cư TCTK Tổng cục thống kê XĐGN Xoá đói giảm nghèo WB World Bank
7. 1 LỜI MỞ ĐẦU 1/. Tính cấp thiết của đề tài Đồng Nai thuộc khu vực miền Đông Nam bộ và vùng Kinh tế trọng điểm phía Nam. Nằm ở cửa ngõ phía Bắc đồng thời là một trung tâm công nghiệp và đô thị của vùng, tỉnh có vị trí vai trò rất quan trọng về phát triển kinh tế xã hội, giao lưu thương mại của vùng Kinh tế trọng điểm phía Nam. Thời kỳ vừa qua, sự nghiệp phát triển kinh tế- xã hội của tỉnh có những bước tiến mạnh mẽ, tạo được bước ngoặt trong thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế và đóng góp tích cực vào quá trình phát triển chung của vùng và cả nước. Bên cạnh việc đẩy mạnh phát triển kinh tế- xã hội, các nhà lãnh đạo tỉnh Đồng Nai luôn chú trọng đến việc kết hợp giữa tăng trưởng kinh tế với mục tiêu công bằng và tiến bộ xã hội, phát triển con người và bảo vệ môi trường, đặc biệt là công tác xóa đói giảm nghèo. Ở Đồng Nai, sau 14 năm tiến hành công cuộc chống đói nghèo, thành tựu giành được là rất to lớn. Đó là đã xóa hẳn tình trạng đói kinh niên và đói giáp hạt. Giảm đáng kể số hộ nghèo theo chuẩn mực từng giai đoạn. Đầu giai đoạn I (1194-2000) toàn tỉnh có 56.898 hộ đói nghèo (16,11%) trong đó có 11.824 hộ đói kinh niên, 45.074 hộ nghèo, đến cuối năm 2000 đã xóa toàn bộ hộ đói, giảm tỷ lệ hộ nghèo 1,14%. Đầu giai đoạn II (2001-2005) toàn tỉnh có 52.827 hộ nghèo (12,24%), đến cuối năm 2005 đã giảm 49.032 hộ nghèo đưa tỷ lệ xuống 0,87%; bộ mặt vùng nghèo và đời sống người nghèo được đổi mới và nâng lên đáng kể, thu nhập của người nghèo tăng lên 2 lần so với đầu kỳ. Tuy nhiên trong giai đoạn mới công tác giảm nghèo của tỉnh vẫn phải đối mặt với những thách thức mới, đó là: (1) nền kinh tế của tỉnh tăng nhanh so với cả nước, tỷ lệ dân nhập cư từ các tỉnh đến Đồng Nai cũng tăng dẫn đến khoảng cách thu nhập và mức sống đang có xu hướng tăng lên giữa thành thị và nông thôn, giữa các vùng và các nhóm dân cư, nhiều hộ nghèo vùng sâu, vùng xa, đồng bào dân tộc thiểu số thu nhập còn quá thấp; tư tưởng ỷ lại trông chờ vào nhà nước vẫn còn phổ biến; (2) Xóa đói giảm nghèo chưa thực sự bền vững, tỷ
8. 2 lệ hộ tái nghèo cao; (3) Dự kiến năm 2008, Ngân hàng Thế giới sẽ nâng chuẩn nghèo Thế giới đối với các nước đang phát triển là 2 USD/ngày, khả năng chuẩn nghèo cả nước sẽ tăng lên cho phù hợp với chuẩn nghèo thế giới, tỷ lệ hộ nghèo của Đồng Nai nói riêng và cả nước nói chung sẽ tăng, công cuộc chống nghèo của tỉnh, cả nước và cả thế giới vẫn tiếp tục. Thách thức này làm cản trở sự phát triển bền vững ảnh hưởng tiêu cực đến việc thực hiện những mục tiêu kinh tế- xã hội của tỉnh. Về nghèo đói đã có nhiều công trình nghiên cứu, tuy nhiên vẫn chưa có một nghiên cứu toàn diện về vấn đề nghèo ở tỉnh Đồng Nai. Thực tế đó đặt ra yêu cầu cấp bách phải có những nghiên cứu đầy đủ về thực trạng và nguyên nhân nghèo ở Đồng Nai, nhằm giúp cho các cơ quan quản lý có cơ sở đề ra các biện pháp giảm nghèo trên địa bàn tỉnh hướng tới phát triển bền vững. Với nhận thức về tầm quan trọng của công tác xóa đói giảm nghèo, tác giả đã chọn đề tài: "Thực trạng nghèo ở tỉnh Đồng Nai: những yếu tố tác động và giải pháp giảm nghèo" 2/. Mục tiêu nghiên cứu và nhiệm vụ của đề tài 2.1/ Mục tiêu: Phân tích thực trạng, nguyên nhân nghèo và đề xuất những giải pháp về giảm nghèo nhằm góp phần thực hiện có hiệu quả Chương trình mục tiêu quốc gia XĐGN trên địa bàn tỉnh Đồng Nai tạo ra động lực mạnh mẽ thúc đẩy tăng trưởng kinh tế gắn liền với công bằng và tiến bộ xã hội trên địa bàn tỉnh. 2.2/. Nhiệm vụ - Phân tích thực trạng đói nghèo và những nhân tố chủ yếu tác động đến đói nghèo trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. - Gợi ý một số giải pháp chủ yếu nhằm thực hiện tốt công tác giảm nghèo trên địa bàn tỉnh Đồng Nai, thực hiện hiệu quả đồng bộ các chương trình lồng ghép với Chương trình mục tiêu quốc gia XĐGN. 2.3/. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
9. 3 Phạm vi nghiên cứu bao gồm 9 huyện, 1 thị xã và thành phố Biên Hòa. Cụ thể phân thành 2 vùng đi theo định hướng phát triển không gian thành thị và nông thôn. Đối tượng nghiên cứu là hộ dân cư thuộc tỉnh Đồng Nai. 3/. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp điều tra xã hội học: thực hiện phỏng vấn đến các hộ dân cư thuộc các Huyện, thị xã, thành phố trong phạm vi nghiên cứu với các tiêu chí chủ yếu như: tuổi, giới tính, tôn giáo, dân tộc, tình trạng hôn nhân, tình trạng cư trú, trình độ học vấn, trình độ chuyên môn, đất đai, tài sản, nguồn vốn, điều kiện sống, thu nhập từ các ngành nghề, chi tiêu, mục đích các khoản chi. Phương pháp này tạo ra cơ sở dữ liệu sơ cấp để xây dựng các mô hình kinh tế lượng nhằm phân tích tình trạng nghèo, các nguyên nhân dẫn đến nghèo và đề xuất hướng giải quyết. - Phương pháp thống kê mô tả kết hợp với phương pháp so sánh nhằm tìm ra sự khác biệt về địa lý, văn hoá, xã hội, việc làm và mức sống giữa các nhóm dân cư, nhằm phân tích những nguyên nhân dẫn đến nghèo. - Phương pháp định lượng: lập mô hình hồi quy để tìm ra mối quan hệ giữa mức sống và các yếu tố khác như việc làm, trình độ văn hoá, sở hữu tài sản, đất đai, dân tộc, điều kiện sống Từ đó đề xuất một số chính sách giảm nghèo trên địa bàn tỉnh. 4/. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, các phụ lục, nội dung đề tài bao gồm 3 chương: - Chương 1 trình bày tổng quan các quan niệm về đói nghèo, các phương pháp xác định nghèo, thực trạng đói nghèo của các nước trên thế giới và Việt nam, những thách thức mới trong công tác giảm nghèo. - Chương 2 trình bày phương pháp nghiên cứu và kết quả nghiên cứu, phân tích các nhân tố tác động đến đến đói nghèo trên địa bàn tỉnh.
10. 4 - Chương 3 đề xuất một số giải pháp trong công tác giảm nghèo ở Đồng Nai. 5/. Ý nghĩa của đề tài nghiên cứu - Phân tích thực trạng và nguyên nhân đói nghèo ở tỉnh Đồng Nai - Đề xuất những giải pháp chủ yếu đồng bộ, có tính khả thi nhằm đẩy nhanh tiến độ thực hiện công tác giảm nghèo trong tỉnh Đồng Nai, đặc biệt là giảm nghèo bền vững góp phần xây dựng địa phương Đồng Nai là một tỉnh công-nông nghiệp và dịch vụ phát triển. (Trước đây Đồng Nai cũng có những nghiên cứu về xoá đói giảm nghèo nhưng chủ yếu về thống kê và mô tả, đề tài này sử dụng mô hình kinh tế lượng để phân tích nghèo từ đó đề xuất giải pháp).
11. 5 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÌNH TRẠNG ĐÓI NGHÈO 1.1/. Quan niệm về đói nghèo. 1.1.1/ Khái niệm Có nhiều khái niệm khác nhau về nghèo. Ngân hàng Thế giới đưa ra quan điểm: Nghèo là một khái niệm đa chiều vượt khỏi phạm vi túng thiếu về vật chất. Nghèo không chỉ dựa trên thu nhập mà còn bao gồm các vấn đề liên quan đến năng lực như: dinh dưỡng, sức khỏe, giáo dục, khả năng dễ bị tổn thương, không có quyền phát ngôn và không có quyền lực. Tại Hội nghị về chống nghèo đói do Ủy ban Kinh tế xã hội khu vực Châu Á- Thái Bình Dương (ESCAP) tổ chức tại Bangkok, Thái Lan vào tháng 9 năm 1993, các quốc gia trong khu vực đã thống nhất cao và cho rằng: “Nghèo đói là tình trạng một bộ phận dân cư không có khả năng thoả mãn những nhu cầu cơ bản của con người mà những nhu cầu ấy phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế xã hội, phong tục tập quán của từng vùng và những phong tục ấy được xã hội thừa nhận”. Tuy vậy, cũng có quan niệm khác về nghèo đói mang tính kinh điển hơn, triết lý hơn của chuyên gia hàng đầu của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) – ông Abapia Sen, người được giải Nôben về kinh tế năm 1998, cho rằng: “Nghèo đói là sự thiếu cơ hội lựa chọn tham gia vào quá trình phát triển của cộng đồng”. Quan niệm của chính người nghèo ở nước ta cũng như một số quốc gia khác trên thế giới về nghèo đói đơn giản hơn, trực diện hơn. Kết quả các cuộc tham vấn có sự tham gia của người dân nói rằng: “Nghèo đói là gì ư? Là hôm nay con tôi ăn khoai, ngày mai không biết con tôi ăn gì? Bạn nhìn nhà ở của tôi thì biết, trong nhà nhìn thấy mặt trời, khi mưa thì trong nhà cũng như ngoài sân” hoặc: “Nghèo đói đồng nghĩa với nhà ở bằng tranh tre, nứa lá tạm bợ, xiêu vẹo, dột nát; không đủ đất đai sản xuất, không có trâu bò, không có tivi, con cái thất học, ốm đau không có tiền đi khám chữa bệnh ”.
12. 6 1.1.2/ Phân loại nghèo: Tình trạng nghèo đói được đặt trong mối tương quan với mức chuẩn của xã hội ở thời điểm đánh giá. Do đó một người có thể nghèo tương đối nhưng không nhất thiết phải bị nghèo tuyệt đối và ngược lại. Do vậy cần phân biệt nghèo tương đối và nghèo tuyệt đối. Nghèo sơ cấp và nghèo thứ cấp, nghèo tạm thời và nghèo thường xuyên. Nghèo tuyệt đối: Để có cái nhìn tổng quan về các vấn đề của các nước đang phát triển, Robert McNamara, khi là giám đốc của Ngân hàng Thế giới đã đưa ra khái niệm nghèo tuyệt đối như sau: "Nghèo ở mức độ tuyệt đối là sống ở ranh giới ngoài cùng của tồn tại. Những người nghèo tuyệt đối là những người phải đấu tranh để sinh tồn trong các thiếu thốn tồi tệ và trong tình trạng bỏ bê và mất phẩm cách vượt quá sức tưởng tượng mang dấu ấn của cảnh ngộ may mắn của giới trí thức chúng ta". Nghèo tương đối: Trong những xã hội được gọi là thịnh vượng, nghèo được định nghĩa dựa vào hoàn cảnh xã hội của cá nhân. Nghèo tương đối có thể được xem như là việc cung cấp không đầy đủ các tiềm lực vật chất và phi vật chất cho những người thuộc về một tầng lớp xã hội nhất định so với sự sung túc của xã hội đó. Như vậy, nghèo tuyệt đối là tình trạng mà những người nghèo không đạt được mức sống tối thiểu theo quy định. Còn nghèo tương đối để chỉ mức nghèo trong mối quan hệ so sánh giữa người nghèo với cư dân khác trong xã hội. Nghèo sơ cấp hay còn gọi là nghèo hữu hình là tình trạng mức sống của người được nghiên cứu thấp đến mức họ không tự đảm bảo được sự tồn tại có tính hữu hình của họ. Nghèo thứ cấp là nghèo về tinh thần, là sự thiếu thốn trong lĩnh vực tâm lý xã hội. Ranh giới nghèo: ranh giới cho nạn nghèo tương đối được dựa vào nhiều số liệu thống kê khác nhau cho một xã hội. Một con số cho ranh giới của nạn nghèo dùng trong chính trị và công chúng là 50% hay 60% của thu nhập trung
13. 7 bình. Vì một sự phân chia rõ ràng giữa nghèo và giàu không có nên khái niệm ranh giới nguy cơ nghèo cũng hay được dùng cho ranh giới nghèo tương đối. Ngược với ranh giới nghèo tương đối, các phương án tính toán ranh giới nghèo tuyệt đối đã đứng vững. Các ranh giới nghèo tuyệt đối được tính toán một cách phức tạp bằng cách lập ra những giỏ hàng cần phải có để có thể tham gia vào cuộc sống xã hội. Các ranh giới nghèo tương đối và nghèo tuyệt đối đều không có thể xác định được nếu như không có trị số tiêu chuẩn cho trước. Việc chọn lựa một con số phần trăm nhất định từ thu nhập trung bình và ngay cả việc xác định một giỏ hàng đều không thể nào có thể được giải thích bằng các giá trị tự do. Vì thế mà chúng được quyết định qua những quá trình chính trị. Tuy có nhiều khái niệm về nghèo nhưng quan niệm về nghèo đói hay nhận dạng về nghèo đói của từng quốc gia hay từng vùng, từng nhóm dân cư, nhìn chung không có sự khác biệt đáng kể. Tiêu chí chung nhất để xác định nghèo đói vẫn là mức thu nhập hay chi tiêu để thỏa mãn những nhu cầu cơ bản của con người về: ăn, ở, mặc, y tế, giáo dục, văn hóa, đi lại và giao tiếp xã hội. Sự khác nhau chung nhất là thoả mãn ở mức cao hay thấp mà thôi, điều này phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế - xã hội cũng như phong tục tập quán của từng vùng, từng quốc gia. 1.2/. Phương pháp xác định và các chỉ tiêu đo lường nghèo. 1.2.1/ Phương pháp xác định chuẩn nghèo và đối tượng nghèo Không có một định nghĩa duy nhất về nghèo và do đó cũng không có một phương pháp hoàn hảo để đo được nó. Trong "Báo cáo Phát triển Việt Nam năm 2004 về Nghèo" đã đưa ra các phương pháp sử dụng nhằm đo mức độ nghèo và xác định đối tượng nghèo ở Việt Nam có thể được phân loại thành những nhóm sau: 1) Chi tiêu của hộ, 2) Vẽ bản đồ nghèo, 3) Dựa vào thu nhập, 4) Phân loại của địa phương, 5) Xếp hạng giàu nghèo Phương pháp dựa vào nhu cầu chi tiêu:
14. 8 Đây là phương pháp do các chuyên gia Ngân hàng thế giới (WB) khởi xướng và cũng là phương pháp được nhiều quốc gia cũng như các tổ chức quôc tế công nhận và sử dụng trong việc xác định chuẩn nghèo ở cấp quốc gia Nội dung của phương pháp này là dựa vào nhu cầu chi tiêu để đảm bảo các nhu cầu cơ bản của con người về ăn, ở, mặc, y tế, giáo dục, văn hóa, đi lại và giao tiếp xã hội. Áp dụng theo phương pháp này bao gồm 3 bước: - Bước một là xác định nhu cầu chi tiêu cho lương thực thực phẩm (nhu cầu ăn uống để tồn tại). Để xác định nhu cầu này người ta xác định rổ hàng hóa để bình quân hàng ngày một người có được 2.100 Kcal, rổ hàng hóa này khoảng 40 mặt hàng và xếp thành 16 nhóm hàng hóa. - Bước hai là xác định nhu cầu chi tiêu phi lương thực (7 nhu cầu cơ bản còn lại). Đối với nhóm giàu chi cho lương thực, thực phẩm là 50%, còn 50% chi cho nhu cầu phi lương thực. Đối với người nghèo tỷ lệ tương ứng là 70% và 30%. - Bước ba là xác định tổng nhu cầu chi tiêu cho lương thực thực phẩm và phi lương thực thực phẩm Tổng nhu cầu đó là chuẩn nghèo, người có thu nhập thấp hơn chuẩn nghèo chung được xếp vào nhóm người nghèo, tỷ lệ nghèo được tính bằng tỷ lệ dân số có mức chi tiêu dưới chuẩn nghèo. Ưu điểm của phương pháp này là có cơ sở khoa học tin cậy; độ chính xác cao; phản ánh sát thực trạng cuộc sống, nhiều quốc gia công nhận và sử dụng, có cơ sở để so sánh với các quốc gia khác. Nhược điểm: việc thu thập thông tin các mặt hàng và chi tiêu thực tế của dân cư phức tạp, tốn nhiều thời gian và chi phí tốn kém. Khi xác định mức độ nghèo theo phương pháp này phải tổ chức điều tra chọn mẫu, mẫu điều tra phải lớn để tránh sai số và do đó phương pháp này chỉ có độ đáng tin cậy khi xác định đối tượng nghèo từ cấp tỉnh trở lên, không thể dùng được ở cấp huyện, chưa nói đến cấp xã hay cấp hộ. Vẽ bản đồ nghèo:
15. 9 Phương pháp này kết hợp giữa phỏng vấn sâu của điều tra hộ với phạm vi rộng của của tổng điều tra dân số. Những cuộc điều tra hộ như ĐTMSHGĐ sẽ thu thập thông tin không chỉ về chi tiêu của hộ mà còn cả về một loạt các biến khác, như quy mô và thành phần của hộ, trình độ học vấn của các thành viên trong hộ, nghề nghiệp và tài sản của hộ Còn tổng điều tra dân số không hỏi về chi tiêu, nhưng lại bao gồm những thông tin về nhiều biến số kể trên. Phương pháp vẽ bản đồ nghèo là gắn hai công cụ thống kê này thông qua ba bước chính. Bước thứ nhất là xác định một loạt các biến số chung giữa cuộc điều tra hộ chi tiết và cuộc tổng điều tra dân số cùng kỳ. Thứ hai, tiến hành phân tích thống kê để đánh giá mối quan hệ giữa mức chi tiêu bình quân đầu người với những biến số này. Bước thứ ba là sử dụng những kết quả từ phân tích này để dự báo chi tiêu của những hộ có trong tổng điều tra dân số. Mức chi tiêu dự báo này sẽ được dùng để đánh giá xem một hộ có nghèo không. Về mặt này, vẽ bản đồ nghèo cho phép tính được tỷ lệ nghèo ở các cấp thấp, được đo bằng tỷ lệ hộ nghèo trong tổng điều tra dân số của mỗi tỉnh, huyện, thậm chí cả xã. Nhưng phương pháp này cũng không phải là thực sự hoàn hảo bởi lẽ chi tiêu "dự báo" chỉ có thể ước tính với sai số. Phương pháp dựa vào thu nhập Phương pháp cũng khoa học và tương đối đơn giản một số nước ở Châu Á và Mỹ đã áp dụng, họ cho rằng người nghèo là những người có thu nhập không đủ để chi phí cho lương thực, thực phẩm và các dịch vụ xã hội. Do vậy người ta xác định chuẩn nghèo bằng khoảng 1/2 thu nhập bình quân đầu người. Bộ Lao động - Thương binh và xã hội cho rằng " theo quan niệm chung của nhiều nước, hộ nghèo có mức thu nhập dưới 1/3 trung bình của xã hội" Qua nghiên cứu việc lấy chuẩn nghèo bằng 1/2 hay 1/3 bình quân thu nhập đầu người của các hộ gia đình là phụ thuộc vào trình độ phát triển của mỗi nước, song biên độ dao động của chuẩn nghèo sẽ nằm trong 1/2 và 1/3 mức thu nhập bình quân; nước phát triển thu nhập cao có thể lấy mức 1/2, nước chậm
16. 10 phát triển có thể lấy mức 1/3; nước ta là nước đang phát triển nên lấy ở khoảng giữa của 1/2 và 1/3 mức thu nhập bình quân đầu người. Phương pháp này có ưu điểm là đơn giản, dễ tính toán, ít tốn kém kinh phí có thể sử dụng số liệu có sẵn, các địa phương cũng cũng tự tính được chuẩn nghèo của mình. Phương pháp này có nhược điểm là sự điều chỉnh của chuẩn nghèo có khoảng dao động lớn (từ mức 1/2 đến 1/3 mức thu nhập) do đó dễ bị chi phối bởi ý muốn chủ quan của người tính và việc so sánh giữa các quốc gia, giữa các vùng không trên một mặt bằng. Phân loại của địa phương: Ưu điểm chính trong cách làm của Bộ Lao động -Thương binh và Xã hội ở địa phương trên thực tế lại do các địa phương không tuân theo một cách cứng nhắc phương pháp dựa vào thu nhập nêu trong tài liệu hướng dẫn. Điểm căn bản trong việc xác định đối tượng nghèo và phân bổ các khoản trợ giúp trên thực tế ở cấp địa phương là có sự chi phối của một thiết chế theo tập tục truyền thống, tức là thôn. Mỗi thôn sẽ lên danh sách những hộ nghèo và hộ đói. Danh sách này được cập nhật một hai lần trong một năm, khi mà những lợi ích như miễn học phí và thẻ khám chữa bệnh được cung cấp. Những hộ được coi là không nghèo có thể không tham gia vào những hội đồng này, vì họ ít có khả năng nhận được lợi ích gì. Nhiều khi số kinh phí có được không cho phép phân bổ những khoản trợ giúp cho tất cả những hộ được xếp vào diện nghèo. Vấn đề là bàn xem là ai sẽ nhận được những trợ giúp đó, cộng thêm những đánh giá chủ quan của những hộ khác, ngoài những con số về thu nhập. Phương pháp dựa vào thu nhập của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội thường chỉ xét đến khi không đạt sự nhất trí về việc liệu hộ này hay hộ khác nên nhận được trợ giúp. Nhược điểm của phương pháp này là thiếu một quy tắc chặt chẽ để xác định hộ nghèo. Vì thảo luận ở cấp thôn có thực sự thành công trong việc xác định ai là người cần trợ giúp nhất hay không vẫn là một câu cần bỏ ngỏ. Một nhược điểm nữa là nó hoàn toàn loại bỏ một số hộ ra khỏi việc xem xét phân loại. Những hộ bị coi là không chịu chăm chỉ lao động hoặc không có trách
17. 11 nhiệm xã hội hiếm khi được nhận trợ giúp và thậm chí còn không được liệt vào danh sách các hộ nghèo. Trên thực tế việc không trợ cấp cho những hộ này có thể gây thiệt thòi cho con cái của họ, là những người không hề có lỗi chỉ vì cha mẹ chúng nghiện rượu hay không chịu làm việc. Phương pháp tự đánh giá: Trong trường hợp này, các hộ được yêu cầu tự đánh giá về hiện trạng nghèo của mình. Không có hướng dẫn gì về những tiêu chí để dựa vào đó mà đánh giá, do đó cách làm này là hoàn toàn mang tính chủ quan. Mặc dù người được đòi hỏi phải là người biết rõ về thu nhập, chi tiêu hay nguy cơ tổn thương của mình hơn ai hết, nhưng câu trả lời của họ ít khi dính dáng đến chuẩn nghèo hay ngưỡng nghèo chung. Trong số tất cả những phương pháp được xem xét, đây là phương pháp phản ánh rõ nhất địa vị tương đối của hộ trong xã. Trong hai hộ giống nhau, một ở xã nghèo và một ở xã giàu, thì hộ ở xã giàu sẽ có xu hướng tự kê khai mình là người nghèo hơn là hộ ở xã nghèo. Nhược điểm của phương pháp này là không thể tạo ra những tỷ lệ nghèo có thể so sánh giữa các xã, các huyện hoặc các tỉnh. Một bất cập nghiêm trọng nữa là nó dễ bị người trả lời làm cho sai lệch. Nếu trợ giúp sẽ được cung cấp cho những hộ nào tự đánh giá mình là nghèo, thì ai ũng có động cơ làm như vậy. Do đó, tự đánh giá là một phương pháp nghiên cứu có ích, nhưng không phải là một cơ chế tốt để đo nghèo hoặc xác định đối tượng nghèo. Xếp hạng giàu nghèo: Phương pháp này thường được sử dụng nhiều nhất trong PPA, bao gồm một tập hợp những nhận xét về hiện trạng của tất cả các hộ trong một cộng đồng. Ở Việt Nam cộng đồng tiêu biểu chính là thôn. Một tỷ lệ đáng kể các hộ trong cộng đồng sẽ tập hợp nhau lại để xếp thứ tự, hoặc thường là phân loại tất cả các hộ trong số đó. Trong những PPA được thực hiện, những người tham dự được chọn sao cho có đủ nam, nữ, người già, người trẻ, người nghèo và người không nghèo. Đại diện của chính quyền địa phương, thường có cả trưởng thôn cũng tham gia. Những cán bộ xã hội từ những tổ chức phi chính phủ, hoặc các
18. 12 tổ chức nghiên cứu trong nước đã làm quen với xã và những vấn đề chính ảnh hưởng đến đời sống của các hộ trong đó, đứng ra làm đầu mối liên hệ. Việc phân loại hộ thường được thực hiện thông qua phân loại nhóm nhằm chỉ ra những đặc tính của người nghèo. Sau đó, những tờ phiếu có ghi tên tất cả các hộ trong thôn được phân phát cho cho các đại biểu tham dự để họ tự phân loại các hộ vào các nhóm. Cuối cùng, trường hợp những hộ được phân loại khác nhau bởi ít nhất hai thành viên sẽ được đem ra thảo luận trong cả nhóm. Việc thảo luận nhằm tìm hiểu nguyên nhân của sự khác nhau và tìm kiếm sự nhất trí liên quan đến phân loại phù hợp cho mỗi trường hợp. Do vậy công tác xếp hạng giàu nghèo mang tính toàn diện hơn những phương pháp chỉ dựa vào chi tiêu hay thu nhập không thôi và khách quan hơn phương pháp tự đánh giá hay phân loại bởi chính quyền địa phương. Nhược điểm chính của phương pháp xếp hạng giàu nghèo là chi phí cao. 1.2.2/Các chỉ tiêu đo lường nghèo: Chuẩn nghèo: là ranh giới để phân biệt người nghèo. Chuẩn nghèo là một khái niệm động, nó biến động theo không gian và thời gian. Về không gian, nó biến đổi theo trình độ phát triển kinh tế - xã hội của từng vùng hay từng quốc gia. Về thời gian, chuẩn nghèo cũng có sự biến động lớn và nó biến đổi theo trình độ phát triển kinh tế-xã hội và nhu cầu của con người theo từng giai đoạn lịch sử, vì rằng kinh tế, xã hội phát triển, đời sống con người được cải thiện tốt hơn, tất nhiên không phải tất cả các nhóm dân cư đều có tốc độ cải thiện giống nhau, thông thường thì nhóm không nghèo có tốc độ tăng mức thu nhập, mức sống cao hơn nhóm nghèo. Chuẩn nghèo của Thế giới: Theo quan niệm trên, WB đưa ra khuyến nghị thang đo nghèo đói như sau: - Đối với nước nghèo (theo Liên Hợp Quốc là nước có thu nhập bình quân đầu người ít hơn 500 USD/năm, tính theo thu nhập quốc dân), các cá nhân bị coi là nghèo đói khi mà có thu nhập dưới 0,5 USD/ ngày. - Đối với nước đang phát triển là 1 USD/ ngày
19. 13 - Các nước thuộc Châu Mỹ la tinh và Caribe là 2USD/ ngày - Các nước Đông Âu là 4 USD/ ngày - Các nước công nghiệp phát triển là 14,4 USD/ ngày. Tuy vậy, các quốc gia đều tự đưa ra chuẩn riêng của mình, thông thường nó thấp hơn thang nghèo đói mà WB đưa ra. Ví dụ: Trung Quốc đưa ra chuẩn nghèo là 960 nhân dân tệ một năm/ người tương đương 0,33 USD/ ngày/ người. Chuẩn nghèo ở Việt Nam: Theo phương pháp trên và căn cứ vào mức sống thực tế của các địa phương, Bộ Lao động- Thương binh và Xã hội đã 4 lần công bố chuẩn nghèo tính theo thu nhập bình quân đầu người cho các giai đoạn cụ thể khác nhau (giai đoạn 1993-1995, 1996-2000, 2001-2005, 2006-2010). + Trong giai đoạn 2001-2005 những người có thu nhập dưới mức quy định sau được xếp vào nhóm hộ nghèo: vùng đô thị là 150 ngàn VNĐ/ tháng/ người, vùng nông thôn đồng bằng là 100 ngàn VNĐ/tháng/người, vùng nông thôn miền núi là 80 ngàn VNĐ/tháng/người Ngoài tiêu chuẩn thu nhập bình quân, khi xác định hộ nghèo cần xem xét thêm về: nhà ở, đồ dùng sinh hoạt + Giai đoạn 2006-2010: vùng thành thị: 260.000 đồng/người/tháng, vùng nông thôn: 200.000đ/người/tháng. Căn cứ vào tình hình phát triển kinh tế-xã hội và kết quả thực hiện Chương trình XĐGN, các tỉnh, thành phố có thể nâng chuẩn hộ nghèo cao hơn so với quy định trên. Giai đoạn 2006-2010 ở tỉnh Đồng Nai đã nâng chuẩn mực nghèo lên mức: Vùng đô thị là 400 ngàn VNĐ/tháng/người, vùng nông thôn là 250 ngàn VNĐ/tháng/người. Các thước đo về nghèo Để đo lường về nghèo, các nhà nghiên cứu thường tính các chỉ tiêu thống kê mô tả tỷ lệ nghèo, khoảng cách nghèo và tính nghiêm trọng của nghèo.
20. 14 Foster, Green và Thocbacke (1984) đã chỉ ra rằng 3 thước đo này có thể được tính bằng công thức chung sau: M α 1 ⎡ z − y i ⎤ Pα = ∑ ⎢ ⎥ N i=1 ⎣ z ⎦ Trong đó : yi là mức chi tiêu hay thu nhập của người thứ i z là ngưỡng nghèo N là người trong mẫu dân cư M là số người nghèo. • Tỷ lệ nghèo: Khi α=0 , Suy ra Pα =M/N, tức cho biết tỷ lệ số người nghèo trên tổng số người trong mẫu. Thước đo này được gọi là tỷ lệ nghèo. Chỉ số này dễ tính toán nhưng không xác định được mức độ trầm trọng của nghèo. • Khoảng cách nghèo: Khi α=1, ta có chỉ số khoảng cách nghèo. Chỉ số này cho biết sự thiếu hụt trong chi tiêu (thu nhập) của người nghèo và nó biểu hiện như mức trung bình của tất cả mọi người nghèo trong vùng. Khi xác định được khoảng cách nghèo có thể tính được chi phí tối thiểu cần đưa ra để xóa nghèo trong điều kiện khoản chi được chuyển đến đúng đối tượng. Chỉ số này rất quan trọng để xác định độ nghèo của người nghèo làm cơ sở để quyết định những chính sách giảm nghèo. • Tính nghiêm trọng của nghèo: Khi α=2, đây là chỉ số bình phương khoảng cách nghèo. Chỉ số này thể hiện mức độ nghiêm trọng của nghèo và có xét đến trọng số về thu nhập hay chi tiêu của người nghèo có nghĩa là người càng nghèo có trọng số càng lớn. Chỉ số này có ưu điểm là quan tâm nhiều đến nhóm người nghèo nhất. Đo lường mức độ bất bình đẳng : Một khái niệm khác cũng liên quan chặt chẽ đến nghèo đói đó là bất bình đẳng. Mặc dù quan hệ giữa đói nghèo và bất bình đẳng không mang tính cơ học,