Luận văn Thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ HẢI LÝ THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội – 2014
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ HẢI LÝ THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60 38 50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Văn Tuyến Hà Nội – 2014
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thị Hải Lý
4. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI NÓI ĐẦU 1 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ PHÁP LÝ CỦA VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI 6 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI 6 1.1.1. Khái luận về tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thƣơng mại 6 1.1.2. Khái luận về giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thƣơng mại 13 1.2. CƠ SỞ PHÁP LÝ CỦA VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM 22 1.2.1. Các quy định về giải quyết tranh chấp bằng thƣơng lƣợng, hòa giải 23 1.2.2. Các quy định về giải quyết tranh chấp bằng thủ tục Trọng tài 27 1.2.3. Các quy định về giải quyết tranh chấp bằng thủ tục Tòa án 34 CHƢƠNG 2: THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ 44
5. 2.1. THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM 44 2.1.1. Thực tiễn giải quyết tranh chấp bằng thƣơng lƣợng 44 2.1.2. Thực tiễn giải quyết tranh chấp bằng hòa giải 46 2.1.3. Thực tiễn giải quyết tranh chấp bằng thủ tục Trọng tài 51 2.1.4. Thực tiễn giải quyết tranh chấp bằng thủ tục Tòa án 59 2.1.5. Một số đánh giá từ thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thƣơng mại ở Việt Nam 73 2.2. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN CƠ SỞ PHÁP LÝ CHO VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM 87 2.2.1. Mở rộng thẩm quyền giải quyết tranh chấp kinh tế của Toà án 87 2.2.2. Bổ sung các quy định về thủ tục rút gọn trong giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của ngân hàng thƣơng mại 88 2.2.3. Xây dựng cơ chế hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động giải quyết tranh chấp của Trọng tài thƣơng mại 89 2.2.4. Sửa đổi các quy định liên quan đến xử lý tài sản bảo đảm 90 KẾT LUẬN 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO 95
6. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT NHTM Ngân hàng thƣơng mại HĐCV Hợp đồng cho vay
7. LỜI NÓI ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngày nay, công cuộc đổi mới đang diễn ra mạnh mẽ trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Qua hơn 20 năm đổi mới theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa, đất nƣớc ta đã đạt nhiều thành tựu đáng kể. Cùng với sự phát triển chung của nền kinh tế, lĩnh vực tài chính ngân hàng cũng đang phát triển tƣơng đối năng động để dần thích nghi với môi trƣờng hội nhập kinh tế quốc tế. Có thể thấy rằng, khi nền kinh tế mở cửa thì kéo theo đó là nhu cầu cần nguồn vốn để sản xuất, mua bán, trao đổi, lƣu thông hàng hoá và các nhu cầu về dịch vụ, tiêu dùng cũng tăng mạnh. Nắm bắt đƣợc điều đó, các ngân hàng thƣơng mại (NHTM) đã đƣa ra các khoản cho vay với nhiều đối tƣợng khách hàng khác nhau và trở thành một kênh cấp vốn không thể thiếu để thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế và và nâng cao chất lƣợng cuộc sống cho ngƣời dân trong xã hội. Trong các hoạt động của ngân hàng thì cho vay là hoạt động truyền thống mang lại nguồn thu chủ yếu cho các ngân hàng nhƣng cũng là hoạt động tiềm ẩn những rủi ro vô cùng lớn, chúng ta dễ dàng nhận thấy rằng, trong mối quan hệ giữa một bên cấp vốn và một bên nhận cấp vốn luôn luôn chứa đựng những tranh chấp có thể phát sinh, hoạt động cho vay của các ngân hàng càng nhiều thì khả năng xảy ra tranh chấp càng lớn bất chấp khung pháp lý có hoàn chỉnh đến đâu, bởi không phải lúc nào các bên cũng tuân thủ pháp luật nghiêm chỉnh, chỉ một sai lệch nhỏ trong điều chỉnh lãi suất, thời gian trả nợ cũng dẫn đến tranh chấp. Trong trƣờng hợp đó, việc giải quyết tranh chấp này ở đâu? và đƣợc thực hiện bởi cơ quan nào? để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho các bên tranh chấp đang là vấn đề hết sức cần thiết và cấp bách trong giai đoạn hiện nay ở nƣớc ta. Đáp ứng yêu cầu đó, hiện nay, ở Việt Nam xuất hiện 04 phƣơng thức giải quyết tranh chấp, đó là các phƣơng thức giải quyết tranh chấp bằng: thƣơng lƣợng, hòa giải, Trọng tài và Tòa án. Mỗi phƣơng thức giải quyết 1
8. tranh chấp đều có những ƣu, nhƣợc điểm khác nhau, tùy vào từng điều kiện, thời điểm mà các bên có thể lựa chọn phƣơng thức giải quyết nào để bảo đảm quyền lợi cho mình. Trong thời gian qua, việc giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng nói chung và các NHTM nói riêng đã đạt đƣợc những kết quả nhất định. Tuy nhiên, việc giải quyết tranh chấp này vẫn đang đặt ra nhiều vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu nhằm hoàn thiện pháp luật về nội dung và pháp luật về tố tụng cũng nhƣ thực tiễn giải quyết tranh chấp trong lĩnh vực này còn gặp phải những khó khăn nhất định. Do vậy, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu vấn đề “Thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thƣơng mại ở Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM đang là vấn đề không chỉ nhận đƣợc sự quan tâm của giới kinh doanh mà còn là vấn đề quan tâm của các nhà khoa học pháp lý nhằm tạo dựng một cơ chế giải quyết tranh chấp trong lĩnh vực ngân hàng hiệu quả, góp phần tạo ra một môi trƣờng thuận lợi, thúc đẩy cho hoạt động ngân hàng phát triển. Trong thời gian qua, đã có nhiều công trình nghiên cứu trong nƣớc liên quan đến vấn đề này ở các cấp độ khác nhau, chẳng hạn nhƣ: - “Thƣơng lƣợng, hòa giải - lựa chọn biện pháp giải quyết tranh chấp kinh doanh” của PGS.TS Trần Đình Hảo; - “Tranh chấp hợp đồng và các phƣơng thức giải quyết tranh chấp hợp đồng” của TS. Phan Chí Hiếu; - “Các phƣơng thức giải quyết tranh chấp chủ yếu tại Việt Nam trong lĩnh vực kinh tế và đầu tƣ nƣớc ngoài” của TS. Hoàng Phƣớc Hiệp; - “Về cơ chế giải quyết tranh chấp kinh tế ở nƣớc ta trong giai đoạn hiện nay” của TS. Phạm Hữu Nghị; 2
9. Ngoài ra, có một số khóa luận tốt nghiệp cử nhân luật cũng đã bƣớc đầu nghiên cứu vấn đề này, tuy nhiên, có thể nhận thấy chƣa có công trình nghiên cứu, bài viết nào đề cập trực tiếp đến vấn đề thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM ở Việt Nam. Vì vậy, có thể cho rằng đây là đề tài đƣợc nghiên cứu ở cấp độ luận văn thạc sĩ luật học đáp ứng đƣợc yêu cầu về tính mới, tính thời sự trong giai đoạn hiện nay ở Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Mục đích nghiên cứu tổng quát của đề tài là thông qua việc phân tích thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM, đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp nói chung và giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của NHTM nói riêng ở Việt Nam. Để đạt mục tiêu này, tác giả luận văn phải thực hiện các nhiệm vụ sau: - Làm rõ một số vấn đề lý luận về tranh chấp và giải quyết phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM; - Phân tích, đánh giá thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM ở Việt Nam đối với từng phƣơng thức giải quyết tranh chấp trong khoảng 10 năm trở lại đây; từ đó chỉ ra những khó khăn, vƣớng mắc chủ yếu phát sinh trong quá trình áp dụng pháp luật để giải quyết tranh chấp trong hoạt động cho vay của NHTM; - Đề xuất các giải pháp hiệu quả để nâng cao chất lƣợng giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM ở Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài đƣợc xác định là các quan điểm, tƣ tƣởng, học thuyết pháp lý về tranh chấp và giải quyết tranh chấp; các quy định pháp luật về giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM; các vụ việc thực tiễn về giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt 3
10. động cho vay của NHTM. Phạm vi nghiên cứu của đề tài chủ yếu tập trung vào việc làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM trong khoảng thời gian 10 năm trở lại đây. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài Để hoàn thành các mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu mà đề tài đặt ra, luận văn sử dụng phối hợp nhiều phƣơng pháp nghiên cứu có tính phổ quát trong khoa học xã hội nhƣ: phƣơng pháp phân tích, tổng hợp; phƣơng pháp diễn dịch và quy nạp; phƣơng pháp thống kê, khảo sát; phƣơng pháp so sánh, đối chiếu; phƣơng pháp tiếp cận lịch sử và một số phƣơng pháp nghiên cứu khác trong khoa học xã hội. Nhóm phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, diễn dịch và uy nạp đƣợc sử dụng chủ yếu để giải quyết các vấn đề lý luận liên quan đến tranh chấp và giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM. Nhóm phƣơng pháp thống kê, khảo sát; so sánh và đối chiếu; phƣơng pháp tiếp cận lịch sử đƣợc sử dụng để giải quyết các vấn đề liên quan đến thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM. 6. Tính mới và những đóng góp của đề tài Là công trình nghiên cứu độc lập dƣới góc độ luật kinh tế, luận văn phân tích một cách tƣơng đối toàn diện các vấn đề lý luận và thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM. Những điểm sau đây là đóng góp mới của luận văn: - Luận văn nghiên cứu và phân tích, làm rõ một số vấn đề lý luận về tranh chấp và giải quyết phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM, đặc biệt phân tích rõ những ƣu điểm, nhƣợc điểm của từng phƣơng thức giải quyết tranh chấp, để tùy từng trƣờng hợp NHTM và khách hàng sẽ lựa chọn phƣơng thức nào để giải quyết mâu thuẫn giữa các bên; 4
11. - Luận văn phân tích, đánh giá thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM ở Việt Nam đối với từng phƣơng thức giải quyết tranh chấp; từ đó chỉ ra những khó khăn, vƣớng mắc chủ yếu phát sinh trong quá trình áp dụng pháp luật để giải quyết tranh chấp trong hoạt động cho vay của NHTM; cũng nhƣ dự báo xu hƣớng một số tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM trong những năm tới. - Trên cơ sở những phân tích, đánh giá những vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận văn đề xuất một số giải pháp cơ bản, hiệu quả để nâng cao chất lƣợng giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM ở Việt Nam. Với những kết quả mà luận văn đạt đƣợc, hy vọng sẽ đóng góp một phần nhỏ vào việc nâng cao chất lƣợng, hiệu quả của hoạt động giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM ở Việt Nam. Ngoài ra, luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, xây dựng và hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM. Luận văn có thể đƣợc sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, Trọng tài viên trong quá trình giải quyết tranh chấp; cho các tổ chức tín dụng, ngân hàng thƣơng mại, các doanh nghiệp Luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo để nghiên cứu, giảng dạy và học tập trong hệ thống các trƣờng đại học chuyên luật hoặc không chuyên. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu của luận văn gồm hai chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý của việc giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thƣơng mại. Chƣơng 2: Thực tiễn giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thƣơng mại ở Việt Nam và một số kiến nghị. 5
12. Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ PHÁP LÝ CỦA VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP PHÁT SINH TRONG HOẠT ĐỘNG CHO VAY CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI 1.1.1. Khái luận về tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại 1.1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại Thuật ngữ “tranh chấp” nói chung đƣợc hiểu là sự bất đồng, mâu thuẫn về quyền lợi và nghĩa vụ phát sinh giữa các bên liên quan. Những bất đồng, mâu thuẫn này có thể phát sinh từ những quan hệ xã hội do nhiều ngành luật khác nhau điều chỉnh, vì thế nên tranh chấp thƣờng đƣợc đặt tên theo lĩnh vực phát sinh tranh chấp. Tranh chấp là một hiện tƣợng xã hội có tính khách quan và mang tính lịch sử. Hầu hết các tranh chấp trong đời sống kinh tế - xã hội đều liên quan đến vấn đề phân tranh lợi ích giữa các chủ thể trong các mối quan hệ gắn liền với sự phân bổ các lợi ích. Trong điều kiện nền kinh tế thị trƣờng, do sự phân bổ lợi ích là rất rõ ràng dựa trên các quy luật và nguyên tắc của thị trƣờng nên tranh chấp có xu hƣớng ngày càng trở nên gay gắt và diễn biến phức tạp. Trong khoa học pháp lý hiện nay, khái niệm tranh chấp nói chung và tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM nói riêng đƣợc sử dụng khá phổ biến trong đời sống kinh tế xã hội. Tuy nhiên, vẫn chƣa có một quan niệm thực sự thống nhất về thuật ngữ này mà chỉ dừng lại ở vấn đề quan điểm của một số tác giả trên cơ sở tiếp cận nó thông qua luật nội dung và luật tố tụng. 6
13. Theo cách hiểu thông thƣờng, tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM là biểu hiện sự mâu thuẫn hay bất đồng về quyền và lợi ích phát sinh từ hợp đồng cho vay của bên cho vay là NHTM và khách hàng vay trong quá trình thực hiện hợp đồng cho vay. Một hợp đồng cho vay (HĐCV) chỉ đƣợc coi là có tranh chấp khi sự xung đột, bất đồng về phƣơng diện quyền lợi giữa các bên đã đƣợc thể hiện ra bên ngoài (mặt khách quan) thông qua những bằng chứng cụ thể và xác định đƣợc. Vì thế, không phải cứ khi nào vi phạm HĐCV thì khi đó có tranh chấp mà đôi khi sự vi phạm hợp đồng diễn ra trƣớc và tranh chấp hợp đồng lại là sự kiện diễn ra sau đó một khoảng thời gian nhất định. Thậm chí, có trƣờng hợp vi phạm HĐCV nhƣng không có sự tranh chấp bởi các bên không bày tỏ ra bên ngoài về sự bất đồng hay mâu thuẫn về lợi ích giữa họ với nhau bằng các hành vi phản kháng cụ thể có giá trị chứng cứ. Tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM là một dạng của tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại. Trong điều kiện của nền kinh tế thị trƣờng ở nƣớc ta, hoạt động cho vay của NHTM ngày càng đa dạng, không ngừng phát triển với nhiều gói dịch vụ khác nhau. Vì vậy, tranh chấp trong hoạt động cho vay của NHTM có những biểu hiện đa dạng về nội dung, hình thức và mức độ khác nhau. Đó có thể là những bất đồng giữa NHTM và ngƣời đi vay trong việc trả lãi suất, điều chỉnh lãi suất hoặc có thể là mâu thuẫn giữa các bên trong việc phát mại tài sản đảm bảo So với những tranh chấp trong các lĩnh vực xã hội khác nhƣ lao động, hành chính, hôn nhân và gia đình, tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại khác thì tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM có những đặc điểm sau: Thứ nhất, nội dung của tranh chấp trong hoạt động cho vay của NHTM chủ yếu là mâu thuẫn về lợi ích kinh tế liên quan đến số tiền vay và lãi suất cho vay hoặc các khoản phí có liên quan đến khoản vay. Bởi lẽ, mục đích cơ 7
14. bản mà các chủ thể mong muốn đạt tới khi tham gia hoạt động cho vay là lợi nhuận hoặc đối tƣợng đầu tƣ, sử dụng. Do vậy, trong quá trình thực hiện xung đột về lợi ích kinh tế là nội dung cơ bản của mọi tranh chấp trong hoạt động cho vay của NHTM. Đặc điểm này giống nhƣ đặc điểm của tranh chấp trong kinh doanh, thƣơng mại nói chung, dù có những điểm khá đặc thù về đối tƣợng tranh chấp. Thứ hai, nguyên tắc giải quyết tranh chấp luôn ƣu tiên bình đẳng, thỏa thuận. Khi có mẫu thuẫn phát sinh các bên luôn đặt nguyên tắc bình đẳng, thỏa thuận lên hàng đầu, trong trƣờng hợp không thể thỏa thuận đƣợc thì các bên sẽ giải quyết tranh chấp thông qua phƣơng thức giải quyết của cơ quan Trọng tài, Tòa án. Đây cũng là đặc điểm chung của tranh chấp trong kinh doanh, thƣơng mại. Thứ ba, chủ thể của quan hệ tranh chấp luôn có một bên là NHTM, còn bên kia là khách hàng vay (tổ chức, hộ gia đình, cá nhân ). Trong quan hệ này, NHTM đóng vai trò là bên cho vay, có quyền và lợi ích xung đột với bên vay trong HĐCV. NHTM đƣợc coi là tổ chức trung gian tài chính, nhận tiền gửi của các hộ gia đình, cá nhân và dùng số tiền đó để cho các doanh nghiệp và cá nhân khác vay, cung cấp các dịch vụ về trao đổi ngoại tệ, chuyển tiền, các dịch vụ liên quan đến thƣ tín dụng, dịch vụ két an toàn Thứ tư, tranh chấp trong hoạt động cho vay của NHTM phát sinh gắn liền với hoạt động cho vay của NHTM. Hoạt động cho vay của NHTM vốn rất đa dạng, chịu sự tác động, điều tiết của các quy luật và yếu tố riêng của thị trƣờng, chẳng hạn nhƣ quy luật cung cầu, sự biến đổi không ngừng của giá cả, chính sách điều tiễn vĩ mô của Nhà nƣớc Những tranh chấp phát sinh trong trong hoạt động cho vay của NHTM cũng vì thế mà có những biến đổi linh hoạt về hình thức biểu hiện, về tính chất mức độ và đòi hỏi cách thức giải quyết linh hoạt của các bên. 8
15. 1.1.1.2. Các nguyên nhân phát sinh tranh chấp trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại Nguyên nhân của tranh chấp giữa NHTM và khách hàng xuất phát từ một trong những đặc trƣng cơ bản của HĐCV là sự chứa đựng nguy cơ rủi ro rất lớn cho quyền lợi của bên cho vay tức là NHTM, vì theo cam kết trong HĐCV, bên cho vay chỉ có thể đòi tiền của bên vay sau một thời hạn nhất định, nếu thời hạn cho vay càng dài thì nguy cơ rủi ro và bất trắc càng lớn, vì thế mà các tranh chấp phát sinh từ HĐCV cũng thƣờng xảy ra với số lƣợng và tỷ lệ lớn hơn so với các hợp đồng khác. Thực tế cho thấy, các nguyên nhân phát sinh tranh chấp từ HĐCV thì có nhiều nhƣng tựu trung có thể chú ý đến một số nguyên nhân cơ bản sau đây: - Nguyên nhân khách quan: Loại nguyên nhân này bắt nguồn từ tác động của cuộc khủng hoảng tài chính, suy thoái kinh tế toàn cầu và kinh tế trong nƣớc đã làm suy giảm hoạt động đầu tƣ, thƣơng mại và sản xuất kinh doanh, đời sống kinh tế khó khăn, kéo theo những khó khăn trong hoạt động tài chính, ngân hàng nên vi phạm pháp luật trong lĩnh vực kinh tế nói chung và lĩnh vực ngân hàng nói riêng có chiều hƣớng gia tăng. Trong đó, lĩnh vực kinh doanh ngân hàng là lĩnh vực kinh doanh gắn trực tiếp với tiền tệ cũng là nơi mà tội phạm cũng nhƣ những cán bộ ngân hàng lợi dụng chức năng, nhiệm vụ để tham ô, tham nhũng và có các hành vi vi phạm pháp luật. Mặt khác, việc xây dựng, hoàn thiện thể chế pháp luật, cơ chế, chính sách quản lý đối với hoạt động tiền tệ, ngân hàng còn chậm, chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu thực tiễn trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu, rộng, công nghệ thông tin ngày càng hiện đại, hoạt động ngân hàng ngày càng phát triển nhanh, đa dạng, phức tạp. - Nguyên nhân chủ quan: Loại nguyên nhân này xuất phát từ hành vi vi phạm của các bên tham gia hợp đồng tín dụng, bao gồm hành vi vi phạm từ 9
16. phía khách hàng và ngân hàng, hoặc có thể xuất phát từ những yếu kém trong hoạt động quản trị rủi ro của NHTM. Thật vậy, việc vay vốn ngân hàng để kinh doanh, sản xuất, tiêu dùng là hoạt động kinh tế, tiêu dùng bình thƣờng. Tài năng của nhà kinh doanh là ở chỗ càng sử dụng hiệu quả vốn vay huy động càng tốt. Tuy nhiên, không phải việc sử dụng nguồn vốn vay lúc nào cũng thuận lợi nhƣ ý muốn. Một khi khách hàng kinh doanh thua lỗ, phá sản, hàng hoá chậm tiêu thụ, do công nợ chƣa thu đƣợc, sử dụng sai mục đích, hoặc do kinh tế khó khăn (đối với khách hành là cá nhân) thì sẽ rơi vào tình trạng không có khả năng trả lãi và trả khoản vay cho NHTM. Trong những trƣờng hợp đó, để đòi lại đƣợc khoản vốn đã cho vay, NHTM sẽ tăng cƣờng giám sát, đôn đốc thu nợ hoặc xử lý tài sản thế chấp để thu hồi nợ. Cũng có khi khách hàng có khả năng thanh toán khoản nợ khi đến hạn những đã cố ý lừa đảo hoặc có tính toán trƣớc khi vay vốn ngân hàng để chiếm đoạt vốn của ngân hàng nhƣ: chuẩn bị tài liệu gian dối hết sức công phu; móc nối, thông đồng với cán bộ tín dụng; đến hạn trả nợ dây dƣa rồi tìm cách trốn khỏi nơi cƣ trú. Thủ đoạn phổ biến là: tạo ra hồ sơ bất động sản giả bằng cách photocopy và công chứng giả để đƣa đi thế chấp; dùng một tài sản để thế chấp, cầm cố nhiều nơi, nhiều ngân hàng khác nhau; thuê nhà của chủ sở hữu khác để thế chấp, mƣợn tài sản của ngƣời khác để cầm cố; sử dụng con dấu giấy tờ của doanh nghiệp đã giải thể để móc nối với cán bộ tín dụng làm thủ tục vay vốn rồi bỏ trốn; vay đáo nợ dùng khoản vay sau thanh toán cho khoản vay trƣớc; quay vòng các tài sản thế chấp, cầm cố bằng cách rút tài sản ở chỗ đã thế chấp, cầm cố vay ngân hàng này trả cho ngân hàng khác Ngoài ra, tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của NHTM cũng có nguyên nhân từ việc quản trị yếu kém của NHTM, chẳng hạn nhƣ: + Hệ thống quản trị, kiểm soát, kiểm toán nội bộ của NHTM còn hạn 10
17. chế, có lúc, có nơi chƣa theo kịp với sự phát triển của nền kinh tế thị trƣờng, dẫn đến sơ hở trong quản lý, điều hành, chƣa phòng ngừa, ngăn chặn kịp thời, chậm hoặc không phát hiện đƣợc các hành vi vi phạm, tiêu cực, tham nhũng ngân hàng. Những sai phạm này đã không đƣợc phát hiện kịp thời hoặc phát hiện đƣợc nhƣng xử lý chƣa nghiêm khắc. + Một số NHTM nới lỏng điều kiện cho vay, không tuân thủ nghiêm túc một số trình tự, thủ tục, quy định cho vay; không chuyển nhóm nợ theo quy chế; cho vay không có tài sản đảm bảo hoặc tài sản đảm bảo không đủ thủ tục pháp lý Đáng chú ý, một số NHTM hoạt động thiếu công khai, minh bạch hoặc bị thao túng, chi phối bởi các cổ đông lớn cũng đƣợc xem là một khía cạnh khi xét đến nguyên nhân của nhiều vụ việc tiêu cực xẩy ra; đặc biệt là trong việc cho vay, đầu tƣ tài chính phục vụ cho các công ty con của cổ đông lớn hoặc đáp ứng cho lợi ích riêng của cổ đông lớn và ngƣời có liên quan có hành vi vƣợt giới hạn an toàn dẫn đến nguy cơ tiềm ẩn rủi ro cao cho NHTM. + Sự vi phạm của cán bộ ngân hàng: Một số cán bộ ngân hàng thậm chí có cả cán bộ cấp cao của NHTM suy thoái về đạo đức nghề nghiệp và vi phạm quy định của pháp luật, thậm chí câu kết với các đối tƣợng bên ngoài để nới lỏng điều kiện cho vay, dẫn đến tình trạng nợ xấu không có khả năng đòi. Tổng kết những vụ tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM thông qua hoạt động thế chấp, cầm cố để vay vốn thì dù ít hay nhiều sẽ thấy bóng dáng của cán bộ tín dụng vi phạm Quy chế làm việc của ngân hàng hoặc là thiếu tinh thần trách nhiệm hoặc cố ý làm trái gây hậu quả nghiêm trọng. Vi phạm chủ yếu của cán bộ ngân hàng thể hiện ở các hành vi sau: cho vay không cần tài sản thế chấp mà bằng tín chấp đối với các công ty trách nhiệm hữu hạn, doanh nghiệp tƣ nhân; nhận hồ sơ thế chấp không phải bản chính; không kiểm tra thực tế và sâu sát tài sản thế chấp, cầm cố, có trƣờng hợp phát hiện sai sót lại bỏ qua; thông đồng với khách hàng để cho khách hàng thế 11
18. chấp hàng giả, hàng kém chất lƣợng, đánh tráo hàng thế chấp (hàng thật - hàng giả); thu nợ lãi về không nhập quỹ mà để sử dụng riêng; lập chứng từ khống, sửa chữa chứng từ hoá đơn kế toán rút tiền sử dụng; biển thủ tiền, vàng trƣớc khi đƣa vào kho, két, trên đƣờng vận chuyển sau đó tạo hiện trƣờng giả để che giấu; sửa chữa sổ tiết kiệm, sổ lƣu rút tiền của khách hàng; đánh tráo tiền rút ruột để chiếm doạt; định giá tài sản thế chấp cao hơn nhiều so với giá trị thực của tài sản thế chấp 1.1.1.3. Thời điểm phát sinh tranh chấp trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại và ý nghĩa của việc xác định thời điểm phát sinh tranh chấp Cần phải quan niệm nhƣ thế nào về thời điểm phát sinh tranh chấp trong hoạt động cho vay của NHTM? Câu trả lời quả thật không dễ dàng, bởi có nhiều ý kiến khác nhau tranh luận về vấn đề này. Theo quan điểm nhận thức của tác giả, về lý thuyết thời điểm phát sinh tranh chấp là thời điểm phát sinh những mâu thuẫn, bất đồng hay xung đột về quyền, nghĩa vụ, lợi ích giữa các bên tham gia HĐCV. Những mâu thuẫn, xung đột, bất đồng này, đƣợc thể hiện thông qua bằng chứng cụ thể nhƣ một bên có văn bản hoặc hành động tuyên bố phản đối hành vi vi phạm của bên kia, hoặc thậm chí có văn bản khiếu nại hoặc khởi kiện bên đối ƣớc tại Tòa án để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Nhƣ đã đề cập ở trên, trong thực tế đã từng có quan điểm nhận thức cho rằng thời điểm phát sinh tranh chấp đƣợc xác định là thời điểm quyền và lợi ích của một bên hoặc cả hai bên bị xâm hại. Tuy nhiên, tác giả luận văn cho rằng, quan điểm này là chƣa chính xác, bởi lẽ trong nhiều trƣờng hợp dù có bằng chứng về việc quyền, lợi ích của một bên tham gia hợp đồng bị vi phạm bởi hành vi của bên kia nhƣng bên bị vi phạm chấp nhận hệ quả thiệt hại đó mà không có thái độ phản đối sự vi phạm của bên đối ƣớc bằng các hành vi hợp pháp (ví dụ nhƣ: gửi văn bản khiếu nại; gặp gỡ để trao đổi, thƣơng lƣợng 12
19. cách giải quyết; nộp đơn kiện ra cơ quan Tòa án, Trọng tài ). Trong trƣờng hợp đó, không thể coi là có tranh chấp vì không có bằng chứng thực tế chứng minh sự mâu thuẫn, bất đồng quan điểm, ý kiến, quyền và lợi ích của các bên tham gia hợp đồng và không có bằng chứng xác nhận việc các bên đã không thống nhất đƣợc các quyền, lợi ích đó. Vậy, việc xác định thời điểm phát sinh tranh chấp trong HĐCV của NHTM có ý nghĩa nhƣ thế nào? Theo quy định của pháp luật tố tụng, thời điểm phát sinh tranh chấp là căn cứ để xác định thời hiệu khởi kiện vụ việc dân sự, thƣơng mại [10, Điều 159]. Vì vậy, nếu không xác định đƣợc thời điểm nào là thời điểm phát sinh tranh chấp thì cũng không thể xác định đƣợc thời hiệu khởi kiện là còn hay đã hết để Tòa án thụ lý hay từ chối thụ lý hồ sơ vụ tranh chấp. Thời hiệu khởi kiện là thời hạn do pháp luật quy định để cá nhân, pháp nhân và các chủ thể khác thực hiện quyền khởi kiện bằng cách gửi đơn kiện yêu cầu Toà án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm, nếu thời hạn đó kết thúc thì mất quyền khởi kiện. 1.1.2. Khái luận về giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại 1.1.2.1. Nguyên tắc giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại Xuất phát từ những tính chất, đặc điểm của tranh chấp liên quan đến HĐCV của NHTM, tác giả cho rằng ngoài những nguyên tắc chung phải tuân thủ theo quy định của pháp luật tố tụng (đối với trƣờng hợp giải quyết tranh chấp bằng Tòa án) thì việc giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của NHTM cần phải chú ý một số nguyên tắc có tính đặc thù nhƣ sau: Một là, việc giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của NHTM phải đƣợc thực hiện một cách nhanh chóng, kịp thời, thuận lợi, không làm hạn chế, cản trở các hoạt động của ngân hàng và khách hàng, nhất là các 13
20. doanh nghiệp để các bên có thể tận dụng đƣợc những cơ hội kinh doanh, loại trừ những rủi ro từ tác động của thị trƣờng. Hai là, việc giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của NHTM phải bảo đảm giữ bí mật của hoạt động kinh doanh cũng nhƣ uy tín, quan hệ hợp tác giữa các bên trong quan hệ tranh chấp. Nếu việc giải quyết tranh chấp dẫn đến làm lộ bí mật kinh doanh hoặc gây tổn hại đến uy tín, danh dự của các bên thì các bên có quyền lựa chọn phƣơng thức giải quyết tranh chấp khác tốt hơn cho mình. Ba là, ƣu tiên giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của NHTM bằng hình thức thƣơng lƣợng trực tiếp giữa các bên. Nguyên tắc này xuất phát từ nguyên tắc có tính nền tảng là đảm bảo quyền tự định đoạt cho các bên tranh chấp. Điều này có nghĩa là, cho dù có tranh chấp, nhƣng đây là những tranh chấp về lợi ích kinh tế nên các bên có xu hƣớng tự thƣơng lƣợng để giải quyết. Các phƣơng thức giải quyết tranh chấp có sự xuất hiện, can thiệp của bên thứ ba chỉ đƣợc sử dụng khi không thể giải quyết bằng tự thƣơng, lúc này các bên có yêu cầu bên thứ ba can thiệp để giải quyết tranh chấp. Bốn là, việc giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của NHTM phải có chi phí hợp lý về thời gian, cơ hội và chi phí tiền bạc. Mỗi bên đều có quyền cân nhắc, so sánh giữa cái đƣợc và những chi phí phải bỏ ra để giải quyết tranh chấp, lợi ích kinh tế và sự ổn định quan hệ kinh doanh để từ đó lựa chọn phƣơng thức và đƣa ra yêu cầu giải quyết tranh chấp. Tranh chấp chỉ đƣợc giải quyết thỏa đáng khi các bên đã tìm ra phƣơng án dung hòa đƣợc các lợi ích của các bên. 1.1.2.2. Khái niệm và đặc trưng của các phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại Để giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM, cho dù là loại tranh chấp nào thì vì sự công bằng và hiệu quả kinh tế mà cần thiết phải có một số cơ chế thích hợp để giải quyết tranh chấp hiệu quả, đồng 14
21. thời đảm bảo nguyên tắc tôn trọng quyền tự định đoạt của các bên tranh chấp. Có nhiều cách thức khác nhau để giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động cho vay của NHTM, trên tinh thần đảm bảo tối đa quyền lựa chọn cho các bên tranh chấp. Nhìn chung, cho đến thời điểm hiện tại, các hình thức giải quyết tranh chấp chủ yếu đƣợc áp dụng rộng rãi tại Việt Nam (cũng nhƣ trên thế giới) bao gồm: hình thức thƣơng lƣợng; hình thức hoà giải; hình thức Trọng tài và hình thức giải quyết tranh chấp thông qua Tòa án. Về lý thuyết cũng nhƣ thực tiễn cho thấy, mỗi phƣơng thức giải quyết tranh chấp nói trên đều có những ƣu điểm, nhƣợc điểm nhất định. Cụ thể là: - Đối với phương thức giải quyết tranh chấp bằng thương lượng: Thƣơng lƣợng là phƣơng thức giải quyết tranh chấp thông qua việc NHTM và khách hàng cùng nhau bàn bạc, dàn xếp để tháo gỡ những bất đồng phát sinh để loại bỏ tranh chấp mà không cần có sự trợ giúp hay phán quyết của bất kỳ bên thứ ba nào. Thƣơng lƣợng là phƣơng thức đƣợc các bên tranh chấp ƣu tiên lựa chọn trên tinh thần tự nguyện. Thƣơng lƣợng đƣợc coi là phƣơng thức tốt nhất để giải quyết các tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM, phần lớn tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM đƣợc giải quyết bằng phƣơng thức này. Nhà nƣớc khuyến khích áp dụng phƣơng thức tự thƣơng lƣợng để giải quyết tranh chấp trên tinh thần hoàn toàn tôn trọng quyền thỏa thuận của các bên. Chính vì vậy, pháp luật không đƣa ra bất cứ quy định nào cho phƣơng thức giải quyết tranh chấp bằng thƣơng lƣợng khi các bên xảy ra tranh chấp và lựa chọn phƣơng thức này. Quá trình thƣơng lƣợng để giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động cho vay của NHTM có thể đƣợc tiến hành bằng nhiều cách thức: thƣơng lƣợng trực tiếp, gián tiếp hoặc kết hợp cả hai. Việc lựa chọn cách thức thƣơng lƣợng nào phụ thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh của các bên. 15