Luận văn Thủ tục xét xử những vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn

Nội dung text: Luận văn Thủ tục xét xử những vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THU HUYỀN THỦ TỤC XÉT XỬ NHỮNG VỤ ÁN MÀ BỊ CÁO LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN luËn v¨n th¹c sÜ luËt häc Hµ néi - 2007 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
2. KHOA LUẬT NGUYỄN THU HUYỀN THỦ TỤC XÉT XỬ NHỮNG VỤ ÁN MÀ BỊ CÁO LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN Chuyên ngành : Luật hình sự Mã số : 60 38 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TSKH Lê Cảm Hµ néi - 2007
3. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU 1 Chương 1: một số vấn đề chung về thủ tục xét xử các vụ án mà bị cáo là 5 người chưa thành niên 1.1. Khái niệm thủ tục xét xử vụ án hình sự mà bị cáo là người 5 chưa thành niên 1.1.1. Khái niệm bị cáo là người chưa thành niên 7 1.1.2. Khái niệm thủ tục xét xử vụ án mà bị cáo là người chưa thành 8 niên 1.2. Những quy định chung về thủ tục xét xử đối với người chưa 9 thành niên 1.2.1. Phạm vi áp dụng thủ tục xét xử đối với người chưa thành niên 10 1.2.2. Những vấn đề cần xác định rõ trong vụ án mà bị cáo là người 10 chưa thành niên 1.2.3. Áp dông biÖn ph¸p ng¨n chÆn ®èi víi bÞ c¸o lµ ng•êi ch•a 12 thµnh niªn 1.2.4. Việc điều tra, truy tố và xét xử những vụ án mà bị can, bị cáo 14 là người chưa thành niên 1.3. Những vấn đề về người tiến hành tố tụng trong vụ án mà bị 16 cáo là người chưa thành niên 1.4. Vấn đề tham gia của người bào chữa và đại diện gia đình, nhà 18 trường và tổ chức xã hội 1.4.1. Việc tham gia tố tụng của người bào chữa 18 1.4.2. Việc tham gia tố tụng của đại diện gia đình, nhà trường, tổ 21 chức 1.5. Sơ lược các quy định của pháp luật về thủ tục xét xử đối với 22 người chưa thành niên từ năm 1945 đến năm 2003
4. 1.5.1. Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1954 22 1.5.2. Giai đoạn 1954 đến 1975 23 1.5.3. Giai đoạn từ năm 1975 đến trước khi pháp điển hóa lần thứ 25 nhất với sự thông qua Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 1.5.4. Giai đoạn từ năm 1988 đến trước khi pháp điển hóa lần thứ 25 hai với việc ban hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 Chương 2: quy định về thủ tục xét xử các vụ án mà bị cáo là người chưa 28 thành niên trong bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 và thực tiễn áp dụng 2.1 Thủ tục xét xử đối với bị cáo là người chưa thành niên 28 2.1.1. Vài nét về việc xét xử vụ án hình sự 28 2.1.2. Quy định của pháp luật về thủ tục xét xử vụ án hình sự mà bị 29 cáo là người chưa thành niên 2.2. Thực tiễn áp dụng thủ tục xét xử vụ án mà bị cáo là người 53 chưa thành niên từ năm 1988 đến năm 2005 2.2.1. Thực tiễn xét xử đối với người chưa thành niên phạm tội ở 53 Việt Nam 2.2.2. Những tồn tại, khó khăn khi áp dụng thủ tục xét xử vụ án mà 66 bị cáo là người chưa thành niên Chương 3: một số giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật về thủ 71 tục xét xử vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên 3.1. Một số giải pháp hoàn thiện 71 3.1.1. Hoàn thiện pháp luật hình sự về người chưa thành niên phạm 72 tội 3.1.2. Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự đối với người chưa thành 75 niên 3.1.3. Hoàn thiện các văn bản pháp luật khác 78 3.2 Hoàn thiện tổ chức 79 3.3. Nâng cao hiệu quả công tác xét xử của ngành Tòa án, góp 83 phần đấu tranh phòng, chống tội phạm do người chưa thành niên thực hiện KẾT LUẬN 86
5. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 88
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Người chưa thành niên phạm tội là một hiện tượng thực tế, tồn tại trong tất cả các xã hội. Trong những năm qua và nhất là thời điểm hiện nay, tình trạng người chưa thành niên phạm tội ở Việt Nam diễn biến rất phức tạp. Việc giải quyết vấn đề người chưa thành niên phạm tội là việc làm cần thiết để giữ nghiêm ổn định chính trị và trật tự an toàn xã hội, nhưng cũng là một vấn đề phức tạp và tế nhị. Trước hết, do xuất phát từ đặc điểm tâm lý đang phát triển, nhân cách chưa được định hình, nhận thức chưa được đầy đủ nên một số em đã có hành vi phạm tội một cách không tự giác. Mặt khác, khi phạm tội các em là những người phạm tội, nhưng đồng thời cũng là những nạn nhân của sự thiếu giáo dục, chăm sóc của gia đình, nhà trường và xã hội; hành động của các em ít nhiều bị chi phối bởi hoàn cảnh khách quan hoặc bị xúi giục, lừa dối Chính vì vậy, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về vấn đề giải quyết tội phạm về người chưa thành niên là: "Vấn đề không phải chỉ đơn giản là xử một vụ án, trừng phạt một tội phạm nào đó, điều quan trọng là phải tìm ra mọi cách để làm giảm bớt những hoạt động phạm pháp và tốt hơn hết là ngăn ngừa đừng để các việc sai trái ấy xảy ra" [24], quán triệt tinh thần đó, Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm 2003 đã dành nguyên một chương riêng biệt (Chương XXXII) quy định về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên. Đây là cơ sở pháp lý để áp dụng khi xử lý đối với người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người chưa thành niên. Tuy nhiên, trong thực tiễn áp dụng các quy định này đã nảy sinh nhiều vướng mắc và bất cập. Qua quá trình nghiên cứu lý luận và thực trạng áp dụng các quy định của pháp luật tố tụng hình sự trong việc giải quyết các vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên, chúng tôi thấy, những người tiến hành tố tụng không những phải nắm vững các quy 1
7. định của pháp luật, tuân thủ chặt chẽ các thủ tục tố tụng đặc biệt này mà còn phải có kiến thức nhất định về đặc điểm tâm sinh lý của lứa tuổi chưa thành niên để phục vụ cho công tác xét xử đạt chất lượng cao. Hơn nữa, trong quá trình chuyển đổi cơ chế quản lý kinh tế, bên cạnh những mặt tích cực, nền kinh tế thị trường cũng đã làm nảy sinh nhiều vấn đề tiêu cực, trong đó tình hình người chưa thành niên phạm tội diễn biến ngày càng phức tạp với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội ngày càng tăng. Chính vì vậy, trước những đòi hỏi của cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm, việc nghiên cứu sâu về thủ tục xét xử đối với những vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam là vấn đề có ý nghĩa sâu sắc cả về mặt lý luận cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật. Những phân tích trên đã đưa chúng tôi đến quyết định chọn đề tài "Thủ tục xét xử những vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên: một số vấn đề lý luận và thực tiễn" cho luận văn tốt nghiệp cao học luật của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Trong công tác xét xử án hình sự, việc xét xử đối với những vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên là một trong những nội dung quan trọng. Bởi vì, ngoài việc quyết định hình phạt đối với họ, Tòa án còn phải thực hiện việc giáo dục họ sửa chữa lỗi lầm, phát triển lành mạnh về thể chất và tinh thần, tạo điều kiện giúp họ sớm hòa nhập cuộc sống bình thường. Trước khi chọn đề tài "Thủ tục xét xử những vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên: một số vấn đề lý luận và thực tiễn" cho luận văn thạc sĩ của mình, chúng tôi đã tham khảo một số nghiên cứu về lĩnh vực tư pháp đối với người chưa thành niên như: Nguyễn Trần Bích Phượng: "Thủ tục tố tụng về những vụ án mà bị can, bị cáo là người chưa thành niên và thực tiễn áp dụng tại thành phố Hà Nội", Luận văn cử nhân Luật, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2001; Phạm Thị Khánh Toàn: "Thủ tục tố tụng về những vụ án mà bị can, bị cáo là người chưa thành niên - một số vấn đề lý luận và thực tiễn", Luận văn cử nhân 2
8. Luật, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2003; Đỗ Thị Phượng: "Thủ tục tố tụng đối với bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam", Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2003 Tuy nhiên, các nghiên cứu nêu trên đề cập đến cả quá trình giải quyết vụ án mà bị can, bị cáo là người chưa thành niên từ giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử cho đến thi hành án. Trong luận văn này, chúng tôi chỉ nghiên cứu sâu những quy định của pháp luật về việc xét xử đối với bị cáo là người chưa thành niên và thực tiễn áp dụng những quy định đó. 3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của đề tài a. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn và lý luận, đánh giá thực trạng của quá trình xét xử bị cáo là người chưa thành niên, luận văn góp phần làm sáng tỏ các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về việc giải quyết vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên để áp dụng vào thực tiễn công tác xét xử nhằm đạt chất lượng và hiệu quả cao nhất, đồng thời đưa ra một số thực trạng đối với việc áp dụng thủ tục này và đề xuất hướng giải quyết. b. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý của thủ tục xét xử vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên. Trong đó tập trung nghiên cứu các vấn đề: khái quát về người chưa thành niên; đặc điểm tâm lý lứa tuổi của người chưa thành niên; những quy định của pháp luật nói chung về người chưa thành niên; những quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thủ tục xét xử đối với vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên; thực trạng xét xử và một số kiến nghị nhằm hoàn thiện thủ tục đó. Thông qua đó, luận văn có những giải pháp để tạo ra một cơ chế pháp lý phù hợp cho việc xét xử bị cáo chưa thành niên nhằm giáo dục, cải tạo họ thành người có ích cho xã hội. 3
9. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong luận văn chúng tôi đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: phương pháp lịch sử, so sánh, tổng hợp, thống kê tình hình thực tiễn xét xử tại Tòa án. Qua đó chúng tôi nghiên cứu rút ra những thành tựu cũng như những tồn tại, hạn chế của thủ tục xét xử vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên nhằm tìm ra nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế đó. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, luận văn cũng đánh giá tình hình và từ đó đề ra một số kiến nghị, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả xét xử vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên. 5. Đối tƣợng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu: các quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về thủ tục xét xử bị cáo là người chưa thành niên phạm tội từ trước đến nay, so sánh với thủ tục tố tụng của một số nước khác trên thế giới. Nghiên cứu thực trạng xét xử người chưa thành niên phạm tội thông qua các phiên tòa và các bản án của Tòa án trong những năm gần đây. 6. Cơ sở khoa học của đề tài a. Cơ sở lý luận Phương pháp luận và phép duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. b. Cơ sở thực tiễn Tình hình thực tiễn xét xử tại phiên tòa và qua các bản án hình sự trên địa bàn toàn quốc. 7. Điểm mới của luận văn Nội dung của luận văn được trình bày một cách có hệ thống các quy định pháp luật tố tụng về thủ tục xét xử vụ án và thực tiễn áp dụng pháp luật 4
10. tố tụng hình sự trong quá trình giải quyết vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên. Từ việc nghiên cứu thực tiễn, luận văn đã nêu lên những bất hợp lý và những vướng mắc trong việc áp dụng các quy phạm pháp luật tố tụng hình sự trong thực tiễn xét xử các vụ án về người chưa thành niên phạm tội. Từ đó đưa ra những đề xuất về hướng giải quyết sao cho phù hợp với thực tế, đồng thời hạn chế phần nào những sai lầm, khuyết điểm của cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng. 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề chung về thủ tục xét xử các vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên Chương 2: Quy định về thủ tục xét xử các vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 và thực tiễn áp dụng Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật về thủ tục xét xử vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên. 5
11. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THỦ TỤC XÉT XỬ CÁC VỤ ÁN MÀ BỊ CÁO LÀ NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN 1.1. KHÁI NIỆM THỦ TỤC XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ MÀ BỊ CÁO LÀ NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN 1.1.1. Khái niệm bị cáo là ngƣời chƣa thành niên Theo Từ điển tiếng Việt thì khái niệm người chưa thành niên được định nghĩa như sau: "Người chưa thành niên là người chưa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể lực, trí tuệ, tinh thần cũng như chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân". Theo quy định tại Điều 1 Công ước quốc tế về quyền trẻ em năm 1990 thì "Trẻ em có nghĩa là người dưới 18 tuổi trừ trường hợp luật pháp áp dụng với trẻ em đó có quy định tuổi thành niên sớm hơn". Bên cạnh Công ước về quyền trẻ em thì Quy tắc tối thiểu phổ biến của Liên Hợp Quốc về việc áp dụng pháp luật đối với người chưa thành niên (Quy tắc Bắc Kinh) do Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua ngày 14.12.1992 cũng là một văn bản pháp luật quốc tế quan trọng đề cập đến khái niệm "người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi" như là một sự kế thừa của Công ước về Quyền trẻ em. Quy tắc Riát về phòng ngừa phạm pháp ở người chưa thành niên được Liên Hợp Quốc thông qua ngày 14.12.1990 mặc dù không đưa ra một cách cụ thể về khái niệm người chưa thành niên, song thông qua các quy định cũng giúp chúng ta hiểu người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, do sự phát triển của từng quốc gia khác nhau, nên khái niệm người chưa thành niên ở các quốc gia cũng khác nhau, bên cạnh việc đưa ra khái niệm này thì Công ước về Quyền trẻ em vẫn còn những điều khoản để ngỏ cho các nước quy định về độ tuổi cho người chưa thành niên, thậm chí ngay trong một quốc gia các văn bản pháp luật cũng quy định không thống nhất về vấn đề này. 6
12. Theo pháp luật Việt Nam, từ những kinh nghiệm được thừa nhận trong quá khứ, dựa trên những thành tựu do các ngành khoa học khác mang lại cũng như tiếp thu các văn bản pháp luật quốc tế mà các nhà làm luật đã đưa ra khái niệm về người chưa thành niên, tuỳ theo từng lĩnh vực điều chỉnh của từng ngành luật, như sau: Điều 18 Bộ luật dân sự Việt Nam quy định: "Người từ đủ mười tám tuổi trở lên là người thành niên. Người chưa đủ mười tám tuổi là người chưa thành niên" và Bộ luật lao động Việt Nam cũng quy định: "Người lao động chưa thành niên là người dưới 18 tuổi". Như vậy, có thể thống nhất một quan điểm là người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi. Quan niệm này cũng hoàn toàn phù hợp với Công ước quốc tế về quyền trẻ em ngày 20.2.1990 mà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên. Theo quy định của Bộ luật hình sự thì người chưa thành niên là những người chưa đủ 18 tuổi, nhưng chỉ những người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi mới phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi phạm tội, còn người chưa thành niên dưới 14 tuổi thì không phải chịu trách nhiệm hình sự. Trong đó, người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng, còn người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm (Điều 12 của Bộ luật hình sự). Vấn đề đặt ra là tại sao pháp luật hình sự lại quy định người chưa đủ 14 tuổi không phải chịu trách nhiệm hình sự và người từ đủ 14 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về một số tội phạm nhất định? Quy định này của Bộ luật hình sự về mặt lý luận có thể hiểu, người chưa đủ 14 tuổi không phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi nguy hiểm cho xã hội mà họ gây ra vì người chưa đủ 14 tuổi, trí tuệ chưa phát triển đầy đủ nên chưa nhận thức được tính nguy hiểm cho xã hội về hành vi của mình, chưa đủ khả năng tự chủ khi hành động nên họ không bị coi là có lỗi về hành vi nguy hiểm cho xã hội mà họ thực hiện. Một hành vi được coi là không có lỗi cũng tức là 7
13. không đủ yếu tố cấu thành tội phạm nên họ không phải chịu trách nhiệm hình sự (loại trừ trách nhiệm hình sự). Người từ đủ 14 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 16 tuổi được coi là người chưa có năng lực trách nhiệm hình sự đầy đủ. Do đó, họ cũng chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về một số tội phạm (rất nghiêm trọng do cố ý hoặc đặc biệt nghiêm trọng) chứ không phải chịu trách nhiệm hình sự về tất cả các tội phạm. quy định này cũng thể hiện chính sách nhân đạo trong pháp luật hình sự của Đảng và Nhà nước ta. Điều 50 Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành quy định bị cáo là người đã bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử, như vậy, căn cứ vào quy định này và quy định tại Điều 12 của Bộ luật hình sự về tuổi chịu trách nhiệm hình sự nêu trên, thì có thể hiểu bị cáo là người chưa thành niên là người từ đủ 14 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi ở thời điểm đã bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử. Từ phân tích trên có thể đưa ra định nghĩa về bị cáo là người chưa thành niên như sau: Bị cáo là người chưa thành niên là người từ đủ 14 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự quy định là tội phạm bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử. Việc xác định tuổi của bị cáo là người chưa thành niên rất quan trọng vì đây là căn cứ ngăn chặn, áp dụng các thủ tục đặc biệt đối với bị cáo nhằm đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho người chưa thành niên. Việc xác định tuổi của bị cáo còn giúp Cơ quan tiến hành tố tụng xác định được việc xét xử và áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên 1.1.2. Khái niệm thủ tục xét xử vụ án mà bị cáo là ngƣời chƣa thành niên Như đã nêu trên, người chưa thành niên là người đang ở lứa tuổi mà khả năng nhận thức về tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội bị hạn chế và nhiều khi do bị tác động mạnh của điều kiện bên ngoài. Chính 8
14. sách hình sự của Nhà nước ta đối với người chưa thành niên chủ yếu là nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm để phát triển lành mạnh, trở thành công dân có ích cho xã hội. Pháp luật nói chung và pháp luật hình sự nói riêng luôn luôn coi trẻ em là đối tượng đặc biệt cần được bảo vệ không chỉ trong cuộc sống hàng ngày mà ngay cả khi quyền trẻ em bị xâm phạm cần được bảo vệ hoặc khi đối tượng này vi phạm pháp luật. Luật hình sự bảo vệ người chưa thành niên bị coi là người phạm tội và cũng quy định một chế tài riêng để xử lý, thủ tục tố tụng cũng phải phù hợp với lứa tuổi chưa thành niên nhằm thể hiện tính nhân đạo trong chính sách pháp luật của Đảng và Nhà nước Việt Nam. Vì vậy, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 đã có một chương riêng (Chương XXXII) quy định về thủ tục tố tụng đối với vụ án mà người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người chưa thành niên. Tuy nhiên, trong Điều 301 quy định về phạm vi áp dụng "Thủ tục đối với người chưa thành niên", nhà làm luật Việt Nam không hề ghi nhận khái niệm pháp lý "thủ tục đối với người chưa thành niên" là gì? Qua nghiên cứu các quy định về thủ tục đối với người chưa thành niên trong chương này, chúng ta có thể hiểu: Các quy định về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên có những đặc trưng so với thủ tục tố tụng áp dụng đối với người thành niên. Những đặc trưng này thể hiện ở các quy định về tiêu chuẩn của người tiến hành tố tụng, về đối tượng phải chứng minh, về việc áp dụng biện pháp ngăn chặn, về việc bào chữa, việc tham gia của gia đình, nhà trường và tổ chức xã hội vào tố tụng cũng như công tác xét xử và thi hành án. Bộ luật tố tụng hình sự cũng quy định các quyền tố tụng và bảo đảm cho việc điều tra, truy tố, xét xử vụ án được khách quan, toàn diện, đúng pháp luật đối với đối tượng này. Như vậy, thủ tục xét xử vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam là tổng hợp các quy định về thủ tục đặc biệt mang tính chất nhân đạo đối với bị cáo là người chưa thành niên từ đủ 9
15. 14 tuổi đến dưới 18 tuổi nhằm xét xử vụ án một cách khách quan, toàn diện và đúng pháp luật, đồng thời bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo trong hoạt động xét xử. 1.2. NHỮNG QUY ĐỊNH CHUNG VỀ THỦ TỤC XÉT XỬ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN 1.2.1. Phạm vi áp dụng thủ tục xét xử đối với ngƣời chƣa thành niên Theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự thì quan hệ pháp luật tố tụng hình sự phát sinh từ khi một người bị bắt, bị tạm giữ về hình sự. Đối với người thực hiện hành vi phạm tội bị bắt, bị tạm giữ, bị khởi tố, truy tố và xét xử là người chưa thành niên thì xuất phát từ nhận thức người chưa thành niên là người chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tinh thần, khả năng nhận thức về hành vi còn hạn chế, dễ bị tác động bởi những điều kiện ngoại cảnh, Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm 2003 đã dành một chương (chương XXXII) quy định về thủ tục đặc biệt đối với người chưa thành niên. Phạm vi áp dụng của Chương này được thể hiện tại Điều 301 Bộ luật tố tụng hình sự như sau: "Thủ tục tố tụng đối với người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người chưa thành niên được áp dụng theo quy định của Chương này, đồng thời theo những quy định khác của Bộ luật này không trái với những quy định của Chương này". Như vậy, có thể hiểu phạm vi áp dụng thủ tục xét xử đối với bị cáo là người chưa thành niên bao gồm các quy định tại Chương XXXII Bộ luật tố tụng hình sự (từ Điều 302 đến Điều 310) và tất cả những quy định khác của Bộ luật tố tụng hình sự nếu không trái với những quy định của chương này. Việc quy định phạm vi áp dụng như vậy để bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của bị cáo là người chưa thành niên. 1.2.2. Những vấn đề cần xác định rõ trong vụ án mà bị cáo là ngƣời chƣa thành niên 10
16. Khi tiến hành xét xử với những vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên, ngoài những vấn đề bắt buộc phải chứng minh đối với các vụ án hình sự nói chung, thì theo quy định tại khoản 2 Điều 302 của Bộ luật tố tụng hình sự Tòa án cần phải xác định rõ các vấn đề sau đây: Tuổi, trình độ phát triển về thể chất và tinh thần, mức độ nhận thức về hành vi phạm tội của người chưa thành niên: Việc xác định tuổi của bị cáo là người chưa thành niên đặc biệt quan trọng vì đây là căn cứ để truy cứu trách nhiệm hình sự của người phạm tội cũng như việc xác định trình độ phát triển về thể chất và tinh thần, mức độ nhận thức về hành vi phạm tội giúp cho người tiến hành tố tụng có thể đánh giá tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội do hành vi phạm tội của người chưa thành niên gây ra để có thể áp dụng biện pháp tư pháp hay hình phạt thích hợp, bảo đảm chế độ thi hành án theo quy định của pháp luật. Điều kiện sinh sống và giáo dục: Hành vi phạm tội của người chưa thành niên thường bắt nguồn từ điều kiện sống và giáo dục trong gia đình, nhà trường và xã hội. Cho nên, làm rõ yếu tố này cũng xác định khả năng cải tạo và giáo dục người chưa thành niên phạm tội, đồng thời cũng có thể giúp cho việc xác định nguyên nhân và điều kiện phạm tội để có thể đưa ra các biện pháp phòng ngừa thích hợp đối với người phạm tội nói chung và người chưa thành niên phạm tội nói riêng. Khoa học đã chứng minh con người chịu sự ảnh hưởng tác động qua lại của môi trường xung quanh, hành vi phạm tội không phải ngẫu nhiên hình thành, nó phát sinh không phải từ chính môi trường, chính bản thân người đó mà là do sự tác động qua lại giữa môi trường và cá nhân con người đó. Đối với người chưa thành niên ảnh hưởng của môi trường xung quanh càng thể hiện rõ hơn, đó là: điều kiện sinh sống của gia đình, thái độ, cách ứng xử của cha mẹ, những người thân trong gia đình; điều kiện học tập và sinh hoạt của họ ở nhà trường, đoàn thể, nơi cư trú. 11
17. Có hay không có người đã thành niên xúi giục: Việc xác định có hay không có người thành niên xúi giục cũng như nguyên nhân và điều kiện phạm tội là những vấn đề quan trọng, làm cơ sở cho việc đánh giá tính chất, mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội mà người chưa thành niên đã thực hiện, từ đó đề ra những biện pháp hữu hiệu ngăn chặn tái phạm. Nguyên nhân và điều kiện phạm tội: Việc người chưa thành niên phạm tội là một hiện tượng đang tồn tại trong xã hội. Hiện tượng này không phải ngẫu nhiên xuất hiện mà bao giờ cũng có nguyên nhân và điều kiện dẫn đến nó. Chúng ta muốn đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung, tội phạm do người chưa thành niên thực hiện và đề ra được những biện pháp khắc phục và ngăn ngừa có hiệu quả thì phải tìm hiểu nguyên nhân và điều kiện dẫn họ đến việc phạm tội. 1.2.3. Áp dụng biện pháp ngăn chặn đối với bị cáo là ngƣời chƣa thành niên Các biện pháp ngăn chặn được quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự bao gồm bắt, tạm giữ, tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú, bảo lĩnh, đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để bảo đảm. Tùy theo tính chất mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội, nhân thân của bị can, bị cáo, các biện pháp ngăn chặn này có thể được áp dụng đối với cả trường hợp người phạm tội là người thành niên và trường hợp người phạm tội là người chưa thành niên ở các giai đoạn tố tụng nhằm bảo đảm cho công tác điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án. Tuy nhiên, pháp luật về tố tụng hình sự cũng có những quy định đặc biệt để áp dụng biện pháp ngăn chặn trong trường hợp bị can, bị cáo là người chưa thành niên. Đối với các biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam Ngoài những yêu cầu chung quy định tại các điều 80, 81, 82, 86, 88 và 120 của Bộ luật tố tụng hình sự, theo quy định tại Điều 303 của Bộ luật tố tụng hình sự và những quy định có liên quan thì việc áp dụng biện pháp bắt, 12
18. tạm giữ, tạm giam đối với người chưa thành niên được thực hiện như sau: Biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam, chỉ có thể được áp dụng đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi trong trường hợp họ phạm tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc phạm tội đặc biệt nghiêm trọng; đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi, bắt, tạm giữ, tạm giam chỉ có thể được áp dụng trong trường hợp họ phạm tội nghiêm trọng do cố ý, phạm tội rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng. So sánh với quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 trước đây, Điều 303 của Bộ luật tố tụng hình sự đã quy định bổ sung khoản 3, trong đó quy định rõ trách nhiệm của cơ quan ra lệnh bắt, tạm giữ, tạm giam người chưa thành niên phải thông báo cho gia đình, người đại diện hợp pháp của họ biết ngay sau khi bắt, tạm giữ, tạm giam tạo điều kiện cho họ thực hiện các quyền và nghĩa vụ mà Bộ luật tố tụng hình sự cho phép để bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên. Người chưa thành niên phải được giam, giữ ở khu vực riêng; không được giam, giữ người chưa thành niên chung với người thành niên. Về việc giám sát bị cáo là người chưa thành niên Theo quy định tại Điều 304 Bộ luật tố tụng hình sự thì nếu xét thấy việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn đối với người chưa thành niên là không cần thiết, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án có thể ra quyết định giao bị can, bị cáo chưa thành niên cho cha mẹ, người đỡ đầu của họ giám sát để bảo đảm sự có mặt của bị can, bị cáo khi có giấy triệu tập của cơ quan tiến hành tố tụng. Những người được giao nhiệm vụ giám sát có nghĩa vụ giám sát chặt chẽ người chưa thành niên, theo dõi tư cách, đạo đức và giáo dục người đó. Hiện nay, không có văn bản pháp luật nào hướng dẫn về việc cha mẹ, người đỡ đầu có quyền từ chối không thực hiện nghĩa vụ giám sát của mình khi được yêu cầu, mặt khác theo quy định của Luật bảo vệ, 13
19. chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 1991, Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 thì cha mẹ, ông bà, các thành viên lớn tuổi khác trong gia đình và người đỡ đầu có trách nhiệm về việc chăm sóc, nuôi dạy người chưa thành niên, cho nên họ phải có nghĩa vụ giám sát, giáo dục, chăm sóc người chưa thành niên. Như vậy có nghĩa là trong mọi trường hợp cơ quan tiến hành tố tụng yêu cầu thì việc giám sát bị can, bị cáo chưa thành niên phải được cha mẹ, người đỡ đầu của họ thực hiện. Hay nói một cách khác, việc giám sát bị can, bị cáo chưa thành niên vừa là quyền vừa là nghĩa vụ bắt buộc của cha mẹ, người đỡ đầu của họ. Quy định này khác hẳn quy định tại Điều 75 Bộ luật tố tụng hình sự về biện pháp ngăn chặn bảo lĩnh đối với bị can, bị cáo chưa thành niên, thủ tục bảo lĩnh chỉ được đặt ra đối với bị can, bị cáo phạm tội ít nghiêm trọng, có nơi cư trú rõ ràng và phải có cá nhân, tổ chức nhận bảo lĩnh. Việc cá nhân, tổ chức nhận bảo lĩnh là do họ hoàn toàn tự nguyện, các cơ quan tiến hành tố tụng không thể bắt buộc họ được. 1.2.4. Việc điều tra, truy tố và xét xử những vụ án mà bị can, bị cáo là ngƣời chƣa thành niên Thủ tục về những vụ án mà bị can, bị cáo là người chưa thành niên là thủ tục đặc biệt được quy định tại Chương XXXII, Phần thứ bảy Bộ luật tố tụng hình sự. Những thủ tục này gồm: Điều tra, truy tố, xét xử; bắt, tạm giữ, tạm giam; giám sát bị can, bị cáo; bào chữa; việc tham gia tố tụng của gia đình, nhà trường và tổ chức xã hội; xét xử; chấp hành án phạt tù; chấm dứt việc chấp hành biện pháp tư pháp và giảm thời hạn chấp hành hình phạt, xóa án. Việc áp dụng quy định về tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên phải căn cứ vào tuổi chịu trách nhiệm hình sự đã được quy định trong Bộ luật hình sự. Trong trường hợp bị can, bị cáo có hành vi phạm tội lúc chưa đủ mười tám tuổi nhưng khi phát hiện được tội phạm thì họ đã đủ mười tám tuổi thì áp dụng những quy định về tố tụng hình sự đối với người đã thành niên, vì áp dụng với họ tố tụng đối với người chưa thành niên không còn phù hợp nữa. 14
20. Như vậy, cần phải hiểu rằng việc xử lý người chưa thành niên phạm tội phụ thuộc vào thời điểm phát hiện tội phạm mà người đó thực hiện. Riêng về xét xử thì tuổi của người chưa thành niên được tính đến lúc phạm tội chứ không phải đến lúc xét xử. Có thể khi xét xử người phạm tội đã thành niên (đủ mười tám tuổi) nhưng khi phạm tội người đó chưa đủ mười tám tuổi thì vẫn áp dụng các hình phạt đối với người chưa thành niên. Người chưa thành niên phạm tội là người ở lứa tuổi mà khả năng nhận thức về tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội bị hạn chế và nhiều khi còn bị tác động mạnh của những điều kiện bên ngoài. Do đó, quá trình điều tra, truy tố và xét xử phải được tiến hành hết sức thận trọng, cụ thể và chính xác trên cơ sở xem xét đầy đủ các yếu tố của bản thân và những điều kiện bên ngoài tác động đến người đó. Điều 302 Bộ luật tố tụng hình sự quy định về yêu cầu đối với Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán khi tiến hành tố tụng. Đây là yêu cầu rất cao đối với người tiến hành tố tụng về mặt phẩm chất và năng lực cần thiết để đảm bảo cho quá trình tố tụng được tiến hành khách quan, thận trọng và chính xác. Đồng thời yêu cầu Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán phải làm rõ được mức độ phát triển năng lực nhận thức của họ qua lời khai của cha, mẹ, giáo viên, bạn bè họ, nhận xét của tổ dân phố, Đoàn thanh niên, tài liệu y tế, kết luận của giám định trong trường hợp có sự nghi ngờ về khả năng nhận thức của họ. Có thể sử dụng các giáo viên về tâm lý học, các chuyên gia trong lĩnh vực tập lý, các nhà giáo có nhiều kinh nghiệm để xác định mức độ phát triển năng lực nhận thức của người chưa thành niên. Cần làm rõ những đặc điểm về tính cách của người chưa thành niên, tình trạng sức khỏe, thói quan, mức độ phát triển về nhận thức, năng khiếu, những vấn đề mà đứa trẻ quan tâm Những tài liệu này có ý nghĩa đối với 15