Luận văn Thủ tục tố tụng của trung tâm trọng tài quốc tế Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Thủ tục tố tụng của trung tâm trọng tài quốc tế Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT HOÀNG THANH GIANG THỦ TỤC TỐ TỤNG CỦA TRUNG TÂM TRỌNG TÀI QUỐC TẾ VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2014 1
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT HOÀNG THANH GIANG THỦ TỤC TỐ TỤNG CỦA TRUNG TÂM TRỌNG TÀI QUỐC TẾ VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60 38 50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Viết Tý HÀ NỘI - 2014 2
3. Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña riªng t«i. C¸c sè liÖu, vÝ dô vµ trÝch dÉn trong luËn v¨n ®¶m b¶o ®é tin cËy, chÝnh x¸c vµ trung thùc. Nh÷ng kÕt luËn khoa häc cña luËn v¨n ch•a tõng ®•îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c. T¸c gi¶ luËn v¨n Hoµng Thanh Giang 3
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRỌNG TÀI THƢƠNG 5 MẠI VÀ THỦ TỤC TỐ TỤNG TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI 1.1. Khái quát về trọng tài thương mại ở Việt Nam 5 1.1.1. Trọng tài thương mại - hình thức giải quyết tranh chấp 5 thương mại 1.1.2. Trọng tài thương mại - cơ quan giải quyết tranh chấp thương mại 8 1.2. Trung tâm Trọng tài thương mại quốc tế - một loại hình trọng 10 tài thương mại ở Việt Mam 1.2.1. Bản chất của Trung tâm Trọng tài thương mại quốc tế 10 1.2.2. Tổ chức và hoạt động của Trung tâm Trọng tài thương mại 13 quốc tế 1.3. Khái quát về tố tụng trọng tài thương mại 19 1.3.1. Khái niệm tố tụng trọng tài thương mại 19 1.3.2. Nội dung của pháp luật về tố tụng trọng tài thương mại 22 1.3.3. Nguồn của pháp luật tố tụng trọng tài thương mại 32 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT TRANH 36 CHẤP THƢƠNG MẠI VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TẠI VIAC 2.1. Những quy định của pháp luật về giải quyết tranh chấp 36 thương mại tại VIAC 2.1.1. Thẩm quyền giải quyết tranh chấp thương mại của VIAC 36 4
5. 2.1.2. Các nguyên tắc giải quyết tranh chấp thương mại tại VIAC 40 2.1.3. Trình tự giải quyết tranh chấp tại VIAC 45 2.1.4. Thi hành quyết định của trọng tài VIAC 55 2.2. Thực tiễn áp dụng thủ tục giải quyết tranh chấp thương mại 60 tại VIAC 2.2.1. Những kết quả đạt được trong giải quyết tranh chấp thương 60 mại tại VIAC 2.2.2. Những tồn tại, hạn chế trong giải quyết tranh chấp thương 67 mại tại VIAC 2.2.3. Những nguyên nhân của các tồn tại, hạn chế trong giải quyết 72 tranh chấp thương mại tại VIAC Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ 77 GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THƢƠNG MẠI TẠI VIAC 3.1. Hoàn thiện các quy định pháp luật trọng tài thương mại Việt Nam 77 3.2. Hoàn thiện các quy định về tố tụng của viac 81 3.3. Nâng cao năng lực, chất lượng viac và trọng tài viên 85 KẾT LUẬN 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 92 PHỤ LỤC 98 5
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp khá quen thuộc và phổ biến trong hoạt động kinh doanh. Việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài có nhiều ưu điểm thuận lợi như đáp ứng tối đa quyền tự do thỏa thuận của các bên, thủ tục giải quyết đơn giản, linh hoạt, bảo đảm bí mật kinh doanh, đặc biệt là phán quyết trọng tài có giá trị chung thẩm. Ở Việt Nam, mặc dù trọng tài thương mại đã tồn tại khá lâu trong nền kinh tế nhưng các tranh chấp được giải quyết bằng trọng tài còn khá khiêm tốn. Số lượng các Trung tâm trọng tài chưa nhiều và khá ít trong đó khẳng định được uy tín và vị thế ở trong nước và quốc tế. Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam bên cạnh Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VIAC) được thành lập theo Quyết định số 204/TTg ngày 28 tháng 4 năm 1993 của Thủ tướng Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam trên cơ sở hợp nhất Hội đồng trọng tài Ngoại thương (thành lập năm 1963) và Hội đồng trọng tài Hàng hải (thành lập năm 1964). VIAC có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ; phân phối đại diện, đại lý thương mại; ký gửi; thuê, cho thuê; thuê mua; xây dựng; tư vấn; kỹ thuật; li-xăng; đầu tư; tài chính; ngân hàng; bảo hiểm; thăm dò, khai thác; vận chuyển hàng hóa, hành khách bằng đường hàng không, đường biển, đường sắt, đường bộ VIAC được đánh giá là một tổ chức trọng tài có uy tín của Việt Nam, được cộng đồng doanh nghiệp Việt Nam và nước ngoài tín nhiệm và lựa chọn để giải quyết tranh chấp. VIAC có đội ngũ Trọng tài viên là các chuyên gia có uy tín cao trong các lĩnh vực chuyên môn. Cơ chế giải quyết tranh chấp tại VIAC nhanh chóng, linh hoạt, thân thiện giúp các bên tranh chấp tiết kiệm thời gian và chi phí phát sinh. 6
7. Tuy nhiên, chất lượng giải quyết tranh chấp của VIAC còn nhiều hạn chế, một số phán quyết không có hiệu lực thi hành do bị Tòa án các cấp hủy quyết định, các tranh chấp chủ yếu là tranh chấp kinh doanh thương mại trong nước, chất lượng trọng tài viên chưa theo kịp được yêu cầu của thực tiễn; thời hạn giải quyết tranh chấp còn chậm; uy tín của Trung tâm chưa đạt đến tầm quốc tế Những hạn chế này có nguyên nhân từ sự thiếu hoàn chỉnh trong các quy định pháp luật về trọng tài thương mại Việt Nam và đặc biệt là sự thiếu hoàn thiện, chưa khoa học, hợp lý trong các quy định của thủ tục tố tụng tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. Về mặt lý luận, chưa có công trình khoa học nghiên cứu một cách toàn diện cả về lý luận và thực tiễn về thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. Các công trình, sách bình luận, bài báo mới chỉ dừng ở phân tích một số khía cạnh liên quan đến trình tự giải quyết tranh chấp tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam, hoặc chỉ đề cập phân tích chung về giải quyết tranh chấp thương mại tại trung tâm trọng tài trong các chương giáo trình, sách tham khảo, luận văn thạc sĩ Các kết quả nghiên cứu mới chỉ dừng ở một khía cạnh pháp lý hoặc vụ việc cụ thể. Do đó, việc nghiên cứu một số vấn đề lý luận cơ bản về trọng tài thương mại, thực trạng pháp luật về giải quyết tranh chấp thương mại và thực tiễn áp dụng tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam, phát hiện ra những bất cập, hạn chế, từ đó đề xuất những giải pháp hoàn thiện pháp luật trọng tài, hoàn thiện Quy tắc tố tụng, nâng cao chất lượng giải quyết tranh chấp của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam là một đòi hỏi khách quan, mang tính cấp thiết về lý luận và thực tiễn. Xuất phát từ lý do này, tác giả lựa chọn vấn đề: "Thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam" làm đề tài luận văn thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Từ trước đến nay chưa có công trình nào dưới dạng luận văn thạc sĩ hay luận án tiến sĩ nghiên cứu một cách toàn diện cả về lý luận và thực tiễn về thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. 7
8. Tình hình nghiên cứu các nội dung liên quan đến đề tài không nhiều. Các kết quả nghiên cứu mới chỉ dừng ở một khía cạnh pháp lý hoặc vụ việc cụ thể mà chưa có công trình nghiên cứu nào nghiên cứu toàn diện và đầy đủ các quy định pháp luật về thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam, nghiên cứu so sánh thủ tục tố tụng của một số trung tâm trọng tài, Luật mẫu về trọng tài, cũng như tổng kết thực tiễn giải quyết tranh chấp tại Trung tâm trong một giai đoạn nhất định để đưa ra những nguyên nhân, giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. Do đó, đề tài có tính cấp thiết và ý nghĩa khoa học cả về mặt lý luận và thực tiễn. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích cơ bản của đề tài là làm sáng tỏ cơ sở lý luận, nghiên cứu thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam, phân tích thực tiễn áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam, đánh giá những kết quả, hạn chế và chỉ ra các nguyên nhân của những hạn chế trong thực tiễn áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam, từ đó, đề xuất những giải pháp có cơ sở lý luận và phù hợp với thực tiễn nhằm hoàn thiện pháp luật về thủ tục tố tụng trọng tài, Quy tắc tố tụng trọng tài, nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp thương mại tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam và các văn bản pháp luật liên quan; thực tiễn áp dụng; kinh nghiệm của một số nước; quan điểm của các nhà khoa học, các học giả về vấn đề mà đề tài nghiên cứu. Đề tài nghiên cứu thủ tục tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam dưới góc độ Luật kinh tế, nghiên cứu có hệ thống các vấn đề thuộc về cơ sở lý luận về trọng tài thương mại và thủ tục tố tụng trọng tài thương mại, phân tích những quy định của pháp luật về giải quyết tranh chấp thương mại 8
9. tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam, đánh giá thực tiễn giải quyết tranh chấp tại Trung tâm từ khi thành lập đến nay, từ đó kiến nghị các giải pháp nâng cấp hiệu quả giải quyết tranh chấp thương mại tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin về chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử; tư tưởng Hồ Chí Minh; đường lối của Đảng về Nhà nước và pháp luật. Bên cạnh đó, việc nghiên cứu đề tài luận văn cũng sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học chuyên ngành như: lịch sử, phân tích, tổng hợp, so sánh, diễn giải, suy diễn logic Đồng thời, việc nghiên cứu còn dựa vào số liệu thống kê hàng năm của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam và các vụ việc trong thực tiễn xét xử, cũng như thông tin trên mạng Internet để tổng hợp và làm sáng tỏ các tri thức khoa học luật kinh tế và luận chứng các vấn đề tương ứng được nghiên cứu. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về Trọng tài thương mại và thủ tục tố tụng trọng tài thương mại. Chương 2: Thực trạng pháp luật về giải quyết tranh chấp thương mại và thực tiễn áp dụng tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. Chương 3: Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp thương mại tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. 9
10. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI VÀ THỦ TỤC TỐ TỤNG TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI 1.1. KHÁI QUÁT VỀ TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM 1.1.1. Trọng tài thƣơng mại - hình thức giải quyết tranh chấp thƣơng mại Xét về mặt ngữ nghĩa, trọng tài được hiểu là sự tài phán trung lập, là người thứ ba (không phải hai bên tranh chấp) được các bên tranh chấp thỏa thuận lựa chọn để phân xử sự bất đồng giữa các bên. Với ý nghĩa này, Trọng tài có lịch sử hình thành từ rất lâu đời, là hình thức giải quyết tranh chấp xuất hiện trước khi xuất hiện Tòa án, "là hình thức tư pháp đầu tiên được con người sử dụng nhằm mục đích xác lập chân lý và hòa bình" [8, tr. 17]. Khi thương mại phát triển thì tranh chấp xảy ra là không thể tránh khỏi và các thương gia thường cố gắng tìm ra phương pháp thích hợp để giải quyết những tranh chấp đó. Trường hợp các bên không thể tự giải quyết được với nhau, vụ việc sẽ được đưa ra một bên thứ ba trung lập, thường là người có kinh nghiệm để giải quyết. Trong giai đoạn đầu, việc giải quyết của người thứ ba chỉ dừng lại ở việc tìm hiểu nội dung vụ việc, giải thích những vấn đề các bên đang quan tâm và đưa ra ý kiến để họ tham khảo (mang tính chất tham vấn). Về sau, xuất phát từ nhu cầu giải quyết tranh chấp phải dứt điểm, nhanh chóng, các bên đều thỏa thuận rằng quyết định của bên thứ ba giải quyết tranh chấp là quyết định cuối cùng. Đó là tiền thân của phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài ngày nay [20, tr. 3-4]. Cùng với sự phát triển của kinh tế, trọng tài thương mại ngày nay mang tính toàn cầu và đã trở thành hình thức giải quyết tranh chấp phổ biến và được các nhà kinh doanh ưa chuộng. Hình thức giải quyết tranh chấp này 10
11. ngày càng khẳng định vị trí, vai trò của mình trên thương trường quốc tế. Ưu điểm giải quyết bằng phương thức trọng tài thương mại là đảm bảo sự khách quan của phương thức giải quyết tranh chấp, tính bí mật của hoạt động sản xuất kinh doanh và sự giải quyết nhanh chóng, dứt điểm linh hoạt và tự chủ. Định nghĩa về trọng tài, Từ điển Kinh tế thị trường giải thích trọng tài với tư cách là một hình thức giải quyết tranh chấp: Trọng tài là một phương pháp giải quyết hòa bình các vụ tranh chấp, là chỉ đôi bên đương sự tự nguyện đem những sự việc, những vấn đề tranh chấp giao cho người thứ ba có tư cách công bằng chính trực xét xử, lời phán quyết do người này đưa ra có hiệu lực ràng buộc với cả hai bên. Người thứ ba này là người trọng tài do hai bên chọn hoặc là cơ quan trọng tài [58, tr. 34]. Theo Hiệp hội Trọng tài Hoa Kỳ: "Trọng tài là cách thức giải quyết tranh chấp bằng cách đệ trình vụ tranh chấp cho một hoặc một số người khách quan xem xét giải quyết và họ sẽ đưa ra quyết định cuối cùng có giá trị bắt buộc các bên tranh chấp phải thi hành" [Dẫn theo: 38, tr. 34]. Theo Giáo sư Philipe Fouchar: "Trọng tài là một phương thức giải quyết tranh chấp, theo đó các bên thỏa thuận giao cho một cá nhân (Trọng tài viên) thẩm quyền giải quyết tranh chấp phát sinh giữa họ với nhau" [26, tr. 23]. Cùng quan điểm coi trọng tài là một hình thức giải quyết tranh chấp, cuốn "Đạo đức và kỹ năng hành nghề của luật sư trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa" đã định nghĩa về trọng tài như sau: "Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp, theo đó, hai hoặc nhiều bên đưa vụ tranh chấp của họ ra trước bên thứ ba trung lập để chủ thể này tiến hành giải quyết tranh chấp theo những thủ tục đặc trưng của quá trình đó" [12, tr. 183]. Giáo trình Luật kinh tế (dùng cho hệ trung cấp) của Trường Đại học Luật Hà Nội đưa ra định nghĩa: "Trọng tài là hình thức giải quyết tranh chấp thông qua hoạt động của Trọng tài viên với tư cách là bên thứ ba độc lập, nhằm chấm 11
12. dứt xung đột bằng việc đưa ra một phán quyết trên cơ sở sự thỏa thuận của các bên tranh chấp và có hiệu lực bắt buộc đối với mỗi bên" [52, tr. 343]. Điều 2 Luật Mẫu UNCITRAL quy định: "Trọng tài nghĩa là mọi hình thức trọng tài có hoặc không có sự giám sát của một tổ chức thường trực" [44]. Luật Trọng tài thương mại năm 2010 quy định tại Điều 3: "Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này" [33]. Như vậy, các quan điểm khoa học và luật thực định coi trọng tài thương mại là một phương thức để giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại thiên về bản chất của trọng tài thương mại, thống nhất xác định phương thức tài phán tư này được hình thành trên cơ sở thỏa thuận tự nguyện, bình đẳng của các bên tranh chấp, được tiến hành theo thủ tục tố tụng đặc trưng, phán quyết trọng tài có hiệu lực ràng buộc với các bên tranh chấp. Trong lịch sử, khi kinh tế thị trường với những quy luật cơ bản như quy luật giá trị, quy luật cạnh tranh thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của các hoạt động kinh tế nói chung và thương mại nói riêng, thì trọng tài chủ yếu được sử dụng trong giải quyết các tranh chấp thương mại. Trong lĩnh vực này, trọng tài tỏ ra phù hợp và có ưu thế hơn các hình thức giải quyết tranh chấp khác. Phạm vi các vụ việc tranh chấp được giải quyết bằng trọng tài thương mại rộng hay hẹp tùy thuộc vào quy định pháp luật của mỗi quốc gia, trong đó quan niệm về "thương mại" có ảnh hưởng rất quan trọng. Trên thế giới, pháp luật của hầu hết các nước đều quan niệm "thương mại" theo nghĩa rộng, bao gồm tất cả các hoạt động của thương nhân liên quan đến các mối quan hệ có bản chất thương mại. Luật Thương mại năm 2005 của Việt Nam quy định khái niệm hoạt động thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác. Khái niệm "hoạt động thương mại" được quy định trong Luật Thương mại năm 2005 đã tiếp 12
13. cận được với pháp luật quốc tế và pháp luật của các nước trên thế giới, cho phép mở rộng phạm vi các tranh chấp thuộc thẩm quyền giải quyết của trọng tài thương mại ở nước ta. Qua phân tích trên, có thể đưa ra định nghĩa Trọng tài thương mại như sau: Trọng tài thương mại là một phương thức giải quyết tranh chấp, theo đó các bên thỏa thuận đưa vụ việc ra trước một bên thứ ba trung lập (Trọng tài viên hoặc Hội đồng trọng tài) để xem xét và ra phán quyết. Phán quyết của bên thứ ba có giá trị bắt buộc thi hành đối với các bên. 1.1.2. Trọng tài thƣơng mại - cơ quan giải quyết tranh chấp thƣơng mại Xuất phát từ quan điểm coi trọng tài là một thiết chế tài phán, một số quan điểm khoa học đã đưa ra định nghĩa về trọng tài thương mại: 1. Trọng tài bao gồm những cá nhân được các bên lựa chọn để giải quyết các tranh chấp phát sinh từ các vụ việc dân sự của họ; 2. Trọng tài thương mại là cơ quan trung gian được các bên đương sự giao tranh chấp cho để xét xử [51, tr. 348]. Ngoài ra, Từ điển Luật học Anh - Mỹ của Black đã đưa ra khái niệm về trọng tài dưới góc độ tố tụng, theo đó, trọng tài được nhìn nhận như một quá trình: "Trọng tài là quá trình giải quyết tranh chấp do các bên tự nguyện lựa chọn, trong đó bên thứ ba trung lập (Trọng tài viên) sau khi nghe các bên trình bày, sẽ ra quyết định có tính chất bắt buộc đối với các bên trong tranh chấp ấy" [61, tr. 105]. Qua các định nghĩa về trọng tài nêu trên, có thể thấy rằng, quan điểm coi trọng tài là một cơ quan để giải quyết tranh chấp thiên về mặt hình thức nhiều hơn, nhìn nhận sự tồn tại thực tế của tổ chức trọng tài dưới dạng các Trung tâm trọng tài - cơ quan tài phán độc lập, tồn tại song song với Tòa án. Các định nghĩa về trọng tài nêu trên đều có cơ sở lý luận và thực tiễn, chỉ khác ở góc độ xem xét và mức độ khái quát vấn đề. Tuy nhiên, Tất cả đều 13
14. có một điểm chung rằng trọng tài là một công cụ mà người ta sử dụng để giải quyết các tranh chấp theo thủ tục đặc trưng của nó: do các bên thỏa thuận, vai trò trung lập, đưa ra quyết định có giá trị bắt buộc các bên phải thi hành Những đặc trưng này thể hiện bản chất của trọng tài là một hình thức tài phán tư, kết hợp được hai mặt: thỏa thuận và tài phán [35]. Với bản chất của một cơ quan giải quyết tranh chấp, một thực thể pháp lý, cơ quan giải quyết tranh chấp trọng tài thương mại có những đặc trưng riêng khác với thiết chế Tòa án. Trọng tài là tổ chức xã hội - nghề nghiệp do các trọng tài viên tự thành lập nên để giải quyết các tranh chấp phát sinh trong lĩnh vực kinh doanh, thương mại. Trọng tài không phải là cơ quan xét xử của Nhà nước, không hoạt động bằng ngân sách Nhà nước. Các trọng tài viên không phải là các viên chức Nhà nước. Khi xét xử, trọng tài không nhân danh Nhà nước để ra các phán quyết. Quyền lực của trọng tài không tự nhiên mà có mà xuất phát từ sự thỏa thuận của các chủ thể tranh chấp với trọng tài. Giải quyết tranh chấp bằng trọng tài nhân danh ý chí tối cao của các chủ thể tranh chấp mà không nhân danh quyền lực nhà nước. Phán quyết trọng tài không mang tính quyền lực nhà nước. Phán quyết trọng tài vừa là sự kết hợp giữa ý chí, sự thỏa thuận của các bên, vừa mang tính tài phán của cơ quan có thẩm quyền xét xử. Cơ quan tài phán trọng tài được tổ chức dưới các dạng khác nhau, chủ yếu tồn tại dưới hai hình thức là trọng tài vụ việc và trọng tài thường trực. Trọng tài vụ việc tồn tại có tính chất lâm thời, không có trụ sở và bộ máy cố định, trọng tài viên do các đương sự thỏa thuận lựa chọn. Do việc thành lập dễ dàng, quy chế hoạt động đơn giản nên trọng tài vụ việc có khả năng giải quyết nhanh chóng, ít tốn kém các tranh chấp. Trọng tài thường trực là trung tâm trọng tài, có cơ cấu tổ chức chặt chẽ, có trụ sở cố định, có danh sách trọng tài viên và hoạt động theo điều lệ riêng. Trọng tài thường trực tồn tại dưới hình thức các trung tâm trọng tài, có 14
15. trước khi giải quyết tranh chấp xảy ra, tồn tại độc lập, hoạt động một cách thường xuyên, sắn sàng giải quyết các tranh chấp phát sinh trong lĩnh vực thương mại khi các đương sự yêu cầu. Trọng tài thường trực được tổ chức với mô hình đa dạng, có thể là các trung tâm trọng tài đặt bên cạnh một cơ quan, tổ chức khác hoặc có thể là các trung tâm trọng tài độc lập, thành lập dưới hình thức công ty hoặc hiệp hội có đăng ký. Mỗi trung tâm trọng tài đều xây dựng một bản điều lệ hoạt động và quy tắc tố tụng riêng trên cơ sở những quy định của pháp luật trọng tài. Tóm lại, với tư cách là một cơ quan tài phán, trọng tài tồn tại độc lập, song song với Tòa án và có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp khi được các bên đương sự lựa chọn. 1.2. TRUNG TÂM TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI QUỐC TẾ - MỘT LOẠI HÌNH TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM 1.2.1. Bản chất của Trung tâm Trọng tài thƣơng mại quốc tế Trung tâm Trọng tài thương mại quốc tế là một loại hình trọng tài thương mại, vì vậy, Trung tâm Trọng tài thương mại quốc tế mang đầy đủ bản chất của trọng tài thương mại. Trọng tài thương mại là sản phẩm tất yếu của kinh tế thị trường và sự phát triển của phương thức giải quyết tranh chấp này chịu sự tác động lớn từ trình độ phát triển của nền kinh tế. Khác với tòa án, trọng tài thương mại là tổ chức phi chính phủ, có tư cách pháp nhân. Trọng tài không phải là một cơ quan nhà nước, quyền lực của nó được hình thành trên cơ sở ý chí của các bên tranh chấp. Quyền lực của trọng tài là "quyền lực hợp đồng" hay "quyền lực đại diện", do các bên tranh chấp giao phó, ủy nhiệm; phán quyết của trọng tài không mang tính quyền lực nhà nước mà mang tính đại diện cho ý chí của các bên tranh chấp. Bản chất của trọng tài đã thể hiện sự độc lập của nó trong hệ thống các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại. Bản chất của trọng tài được thể hiện qua những yếu tố chủ yếu sau: 15
16. Trước hết, trọng tài có đặc trưng là bắt nguồn từ sự thỏa thuận. Căn cứ quyền năng của trọng tài được bắt nguồn từ sự đồng thuận ý chí của hai bên tranh chấp thông qua một thỏa thuận được quy định ở đa số pháp luật trọng tài quốc gia, tổ chức trọng tài quốc tế. Thỏa thuận trọng tài phải bằng hình thức văn bản để xác nhận chắc chắn ý muốn của cả hai bên trao cho trọng tài quyền phán quyết đối với vụ việc. Thỏa thuận trọng tài là cơ sở cho mọi hoạt động tố tụng trọng tài, thông qua nó các bên đặt niềm tin vào sự công bằng, công lý và khách quan của trọng tài. Vì vậy, trọng tài chỉ được giải quyết vụ tranh chấp trên cơ sở có thỏa thuận trọng tài và do các bên đưa ra yêu cầu đích xác tới một trọng tài hoặc là trọng tài vụ việc hoặc là trọng tài thường trực. Thỏa thuận trở thành nguyên tắc quan trọng của trọng tài thể hiện sự đảm bảo đối với các bên về quyền tự quyết của họ trong quá trình giải quyết tranh chấp. Tính thỏa thuận của trọng tài là điểm thể hiện sự khác biệt đối với Tòa án bởi Tòa án là cơ quan đại diện cho quyền lực nhà nước có thẩm quyền giải quyết tranh chấp thương mại nếu tranh chấp đó không bị ràng buộc bởi một thỏa thuận trọng tài. Tòa án xét xử nhân danh quyền lực nhà nước nhưng trước một vụ việc tranh chấp thương mại có thỏa thuận trọng tài có hiệu lực thì thẩm quyền của tòa án bị loại trừ. Điều này khẳng định sự công nhận của Nhà nước trước sự tự do lựa chọn cơ quan tài phán của các bên tranh chấp. Thứ hai, tính tài phán của trọng tài là một yếu tố quan trọng trong bản chất trọng tài thương mại. Đưa ra phán quyết và buộc các bên thi hành thể hiện tính tài phán của trọng tài. Trọng tài không chỉ là người thứ ba trung lập hòa giải và đưa ra khuyến nghị với các bên mà trọng tài được quyền quyết định vụ việc theo lẽ công bằng. Phán quyết được đưa ra nhân danh quyền lực đại diện của các bên trao cho trọng tài. Điều này làm cho trọng tài khác với các hình thức giải quyết tranh chấp bằng thương lượng, hòa giải. Trong thương lượng hay hòa giải, các bên tự bàn bạc, thỏa thuận để thống nhất phương án giải quyết tranh chấp và tự nguyện thực hiện phương án đã đạt được, không 16
17. có bất cứ một phán quyết nào được đưa ra, kể cả trong trường hợp hòa giải với sự tham gia của hòa giải viên. Ở một số nước, phán quyết của trọng tài nếu không được tự nguyện thi hành thì một bên có quyền yêu cầu Tòa án công nhận phán quyết và sau đó được thi hành như bản án của Tòa án. Luật Trọng tài thương mại của Việt Nam quy định phán quyết trọng tài được thi hành theo quy định của pháp luật về thi hành án dân sự, không phải qua thủ tục công nhận của Tòa án (Điều 67) Có thể thấy sự hoàn thiện của các thuộc tính của trọng tài trong lịch sử hình thành và phát triển của nó. Khi có tranh chấp các bên không thể tự giải quyết được phải đưa vụ việc ra bên thứ ba trung lập. Trong giai đoạn đầu, việc giải quyết của người thứ ba chỉ dừng lại ở việc xem xét nội dung tranh chấp hướng các bên tới cách hiểu chung nhất và đưa ra ý kiến tham khảo cho các bên. Điều này chưa đáp ứng được yêu cầu của giải quyết tranh chấp là dứt điểm, nhanh chóng nên các bên đã chấp nhận lựa chọn quyết định của bên thứ ba là phán quyết cuối cùng nhằm kết thúc vụ tranh chấp. Phán quyết này phải không trái với quy định pháp luật song quan trọng hơn nó phải đảm bảo sự công bằng cho các bên dưới khía cạnh thương mại. Một phán quyết mang tính thương mại sẽ có giá trị tự nguyện thi hành cao hơn phán quyết đơn thuần tuân theo quy định của pháp luật vì các bên tranh chấp là những nhà kinh doanh dễ dàng chấp nhận nó hơn. Như vậy, bản chất của trọng tài thương mại, cũng như Trung tâm trọng tài quốc tế, có sự kết hợp giữa hai yếu tố thỏa thuận và tài phán. Thỏa thuận làm tiền đề cho phán quyết và phán quyết phải được đưa ra trên cơ sở những vấn đề đã được thỏa thuận. Với bản chất "là sự thỏa thuận" và mang tính "tài phán", trọng tài còn được coi là một "Tòa án tư". Tính "tòa án" thể hiện ở chỗ trọng tài là cơ quan xét xử, có quyền đưa ra quyết định cuối cùng có giá trị bắt buộc các bên phải thực hiện. Còn tính "tư" thể hiện ở chỗ trọng tài không đại diện cho quyền lực tư pháp của Nhà nước; quyền lực mà trọng tài có được là do các bên tranh chấp nhất trí trao cho. Thẩm quyền của trọng 17
18. tài không bị giới hạn bởi yếu tố địa lý, hệ thống pháp luật hay chế độ chính trị. Tuy vậy, Nhà nước vẫn giành cho mình quyền năng xét xử trong những lĩnh vực nhất định nhằm bảo vệ không chỉ quyền lợi của các bên trong tranh chấp mà còn bảo vệ trật tự công cộng, quyền lợi của những người liên quan, đa số các quốc gia trên thế giới chỉ quy định thẩm quyền giải quyết tranh chấp của trọng tài trong lĩnh vực luật tư. Luật Trọng tài thương mại năm 2010 của Việt Nam thể hiện khá đầy đủ bản chất phi nhà nước và tính tài phán của trọng tài, phù hợp với những nguyên tắc chung trong thông lệ quốc tế. Khoản 1 Điều 3 của Luật Trọng tài thương mại quy định "Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này" [33]. Khoản 5 Điều 4 khẳng định: "Phán quyết trọng tài là chung thẩm" [33]. 1.2.2. Tổ chức và hoạt động của Trung tâm Trọng tài thƣơng mại quốc tế Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam (tên tiếng Anh: Vietnam International Arbitration Centre, viết tắt là VIAC) là một tổ chức trọng tài bên cạnh Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam được thành lập trên cơ sở sáp nhập Hội đồng trọng tài Ngoại thương (thành lập năm 1963) và Hội đồng trọng tài Hàng hải (thành lập năm 1964). Tổ chức và hoạt động của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam trước đây được quy định trong Điều lệ tổ chức Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam ban hành kèm theo quyết định số 204/TTg ngày 28/4/1993 của Thủ tướng Chính phủ và Bản quy tắc tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam do Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam ban hành. Ngày 11.11.2011, Bộ Tư pháp ban hành Quyết định số 4256/QĐ-BTP về việc phê chuẩn Điều lệ Sửa đổi, bổ sung của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam có tư cách pháp nhân, có con dấu và tài khoản riêng, hoạt động không vì mục đích lợi nhuận. Trung tâm Trọng 18
19. tài quốc tế Việt Nam không phải là doanh nghiệp. Trung tâm có tài sản, ngân sách riêng và hoạt động theo chế độ tự chủ về tài chính. Nguồn hình thành ngân sách của Trung tâm bao gồm: Phí trọng tài; Phí hòa giải; Phí chỉ định Trọng tài viên; Các khoản thu từ hoạt động hội thảo, bồi dưỡng nghiệp vụ, nghiên cứu, các dịch vụ hành chính, văn phòng; Các khoản tài trợ, đóng góp của các tổ chức cá nhân trong và ngoài nước và các khoản thu khác từ các hoạt động của Trung tâm. Phí trọng tài quy định tại Luật không phải là phí được điều chỉnh bởi Pháp lệnh phí và lệ phí. Thực chất phí Trọng tài là khoản thu từ việc cung cấp dịch vụ phục vụ cho việc giải quyết tranh chấp tại Trung tâm. Hoạt động của Trung tâm Trọng tài không vì mục đích lợi nhuận. Tuy nhiên, thông qua những hoạt động cung cấp dịch vụ Trọng tài nên Trung tâm Trọng tài có một khoản thu nhất định từ phí Trọng tài nhưng khoản thu này rất nhỏ bên cạnh khoản thu khác là thù lao cho các Trọng tài viên của Hội đồng trọng tài, không có tính chất lợi nhuận như đối với bất kỳ doanh nghiệp nào. Khi mới thành lập, Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam chỉ có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp phát sinh từ các quan hệ kinh tế quốc tế như các hợp đồng mua bán ngoại thương, các hợp đồng đầu tư, du lịch, vận tải và bảo hiểm quốc tế, chuyển giao công nghệ, tín dụng và thanh toán quốc tế v.v khi một trong các bên đương sự là thể nhân hay pháp nhân nước ngoài và các bên có thỏa thuận đưa vụ tranh chấp ra trước Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam hoặc có một điều ước quốc tế ràng buộc các bên phải đưa vụ tranh chấp ra trước Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam (Điều 2, Điều 3 Điều lệ tổ chức Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam). Với đội ngũ Trọng tài viên là những người có kiến thức và kinh nghiệm trong các lĩnh vực pháp luật, ngoại thương, đầu tư, tài chính, ngân hàng, vận tải, bảo hiểm các doanh nghiệp trong nước cũng có nhu cầu muốn đưa tranh chấp ra giải quyết tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam. Đáp ứng nhu cầu đó, ngày 16/12/1994, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 114/TTg mở rộng thẩm quyền giải quyết các tranh chấp kinh tế của Trung 19
20. tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam, bao gồm: các tranh chấp phát sinh từ các quan hệ kinh tế quốc tế và các tranh chấp phát sinh từ các quan hệ kinh doanh trong nước. Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam hoạt động nhằm mục tiêu thúc đẩy sự phát triển của phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài hoặc các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại khác theo quy định của pháp luật một cách công bằng, thuận lợi và nhanh chóng (Điều 6 Điều lệ Trung tâm trọng tài). Về cơ cấu tổ chức, Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam gồm có Ban điều hành, Ban thư ký, Hội đồng khoa học pháp lý; Viện nghiên cứu trọng tài; Trung tâm hòa giải và các đơn vị trực thuộc khác. Ban Điều hành gồm các thành viên do Ban Thường trực Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam chỉ định. Ban điều hành có ít nhất là ba thành viên và không quá năm thành viên. Số lượng thành viên trong Ban điều hành do Ban Thường trực Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam quyết định trên cơ sở tham khảo ý kiến của Ban điều hành nhiệm kỳ trước đó. Ban điều hành trực tiếp điều hành Trung tâm và các đơn vị trực thuộc. Ban điều hành bầu Chủ tịch, Phó Chủ tịch thường trực và các Phó Chủ tịch khác của Trung tâm. Nhiệm kỳ của Ban điều hành là năm năm. Chủ tịch không làm quá hai nhiệm kỳ liên tiếp. Chủ tịch là người đại diện theo pháp luật của Trung tâm, chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động của Trung tâm; thực hiện các nhiệm vụ được quy định tại Quy tắc tố tụng trọng tài của Trung tâm. Các Phó Chủ tịch là người giúp Chủ tịch điều hành công việc theo sự phân công của Chủ tịch. Phó Chủ tịch thường trực là người thay mặt Chủ tịch điều hành và quyết định các vấn đề thuộc quyền hạn và nhiệm vụ của Chủ tịch khi Chủ tịch chết hoặc vắng mặt. Trong trường hợp cả Chủ tịch và Phó Chủ tịch thường trực đều vắng mặt thì một Phó Chủ tịch có thời gian làm Trọng tài viên lâu năm nhất tại Trung tâm, thay mặt Chủ tịch điều hành và quyết định các vấn đề thuộc thẩm quyền của Chủ tịch. 20