Luận văn Thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

Nội dung text: Luận văn Thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI   NGUYỄN TRỌNG YẾN THI HÀNH QUYẾT ĐỊNH DÂN SỰ TRONG BẢN ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ Hà Nội, năm 2021
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI   NGUYỄN TRỌNG YẾN THI HÀNH QUYẾT ĐỊNH DÂN SỰ TRONG BẢN ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI Ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 8.38.01.04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. NGUYỄN TRUNG THÀNH Hà Nội, năm 2021
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của Thầy Tiến sĩ Nguyễn Trung Thành. Các số liệu, ví dụ các bản án minh họa đều đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Trọng Yến
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THI HÀNH QUYẾT ĐỊNH DÂN SỰ TRONG BẢN ÁN HÌNH SỰ 6 1.1 Khái niệm, đặc điểm, căn cứ áp dụng quyết định dân sự trong bản án hình sự 6 1.2 Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa thi hành các quyết định dân sự trong bản án hình sự 9 Chương 2: QUI ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ THI HÀNH QUYẾT ĐỊNH DÂN SỰ TRONG BẢN ÁN HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH TẠI TỈNH ĐỒNG NAI 23 2.1 Quy định của pháp luật về thi hành các quyết đinh dân sự trong bản án hình sự 23 2.2 Thực trạng thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự tại tỉnh Đồng Nai . 27 Chương 3: YÊU CẦU, GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG QUI ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT, NÂNG CAO HIỆU QUẢ VỀ THI HÀNH QUYẾT ĐỊNH DÂN SỰ TRONG BẢN ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI 49 3.1 Yêu cầu bảo đảm áp dụng đúng quy định của pháp luật về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai 49 3.2 Giải pháp bảo đảm áp dụng đúng qui định của pháp luật và nâng cao hiệu quả về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự 54 KẾT LUẬN 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 77 PHỤ LỤC 82
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BCHTW: Ban chấp hành Trung ương BLDS: Bộ luật dân sự BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự CHV: Chấp hành viên CNH-HĐH: Công nghiệp hóa- Hiện đại hóa HĐND: Hội đồng nhân dân KT-XH: Kinh tế xã hội LTHAHS: Luật Thi hành án hình sự TAND: Tòa án nhân dân TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao THA: Thi hành án THADS: Thi hành án dân sự THAHS: Thi hành án hình sự TP. HCM: Thành phố Hồ Chí Minh XHCN: Xã hội chủ nghĩa
6. DANH MỤC CÁC BẢNG PHỤ LỤC BẢNG 2.1: Kết quả thi hành án của Cục thi hành án dân sự tỉnh Đồng Nai giai đoạn 2015- 2020. BẢNG 2.2: Kết quả thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự của Cục thi hành án dân sự tỉnh Đồng Nai giai đoạn 2015- 2020. BẢNG 2.3: Tình hình việc và tiền trong bản án hình sự phải thi hành án trên địa bàn tỉnh Đồng Nai giai đoạn 2015- 2020. BẢNG (Biểu số 11/TK- THA): Khiếu nại và giải quyết khiếu nại trong thi hành án dân sự tỉnh Đồng Nai năm 2015. BẢNG (Biểu số 11/TK- THA): Khiếu nại và giải quyết khiếu nại trong thi hành án dân sự của THADS tỉnh Đồng Nai năm 2019. BẢNG (Biểu số 13/TK- THA): Kết quả thực hiện chỉ tiêu biên chế và cơ cấu công chức của cơ quan thi hành án dân sự tỉnh Đồng Nai năm 2015. BẢNG (Biểu số 13/TK- THA): Kết quả thực hiện chỉ tiêu biên chế và cơ cấu công chức của cơ quan thi hành án dân sự tỉnh Đồng Nai năm 2019. BẢNG (Biểu số 14/TK- THA): Trình độ công chức của cơ quan THADS tỉnh Đồng Nai năm 2015. BẢNG (Biểu số 14/TK- THA): Trình độ công chức của cơ quan THADS tỉnh Đồng Nai năm 2019.
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự là hoạt động mang tính quyền lực nhà nước nhằm thực hiện bản án đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án trong thực tiễn đời sống xã hội. Thi hành quyết định dân sự trong các bản án hình sự là một trong những nhiệm vụ quan trọng của cơ quan thi hành án. Theo quy định tại Mục 1, chương V, Luật Thi hành án dân sự năm 2008 (sửa đổi bổ sung năm 2014) thì những việc phải thi hành án trong bản án, quyết định hình sự thuộc thẩm quyền của cơ quan THADS bao gồm: Hình phạt tiền, tịch thu tài sản, truy thu tiền - tài sản thu lợi bất chính, xử lý vật chứng, án phí; thi hành nghĩa vụ cấp dưỡng, bồi thường thiệt hại về tính mạng sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, bồi thường thiệt hại về tài sản Bản án, quyết định của Tòa án nhân danh Nhà nước khi được chấp hành nghiêm chỉnh có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc giữ vững kỷ cương phép nước, củng cố pháp chế và trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa, đảm bảo cho quyền lực tư pháp được thực thi trên thực tế, đồng thời tạo lòng tin của nhân dân đối với cơ quan bảo vệ pháp luật. Từ thực tiễn hoạt động THADS nói chung và việc thi hành các quyết định dân sự trong các bản án hình sự nói riêng tại tỉnh Đồng Nai cho thấy tính khó khăn, phức tạp của hoạt động này ngày càng cao. Tỉ lệ thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự thường đạt thấp so với các loại án khác. Trong đó, tỉ lệ thi hành hình phạt tiền, các quyết định về tài sản thường xuyên không đạt yêu cầu. Nguyên nhân có nhiều, trong đó không loại trừ nguyên nhân do từ phía cơ quan THADS các cấp, mặc dù trong những năm gần đây về phía ngành đã đề ra nhiều giải pháp tương thích đối với tình hình thực tế thi hành án ở từng thời điểm cụ thể. Về mặt lý luận, mặc dù có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về vấn đề này, song mới chỉ dừng lại ở những vấn đề chung mà chưa nghiên cứu một các chuyên sâu và hệ thống về vấn đề thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự ở một địa bàn cụ thể. Do vậy, có một số vấn đề lý luận về vấn đề này cần tiếp tục nghiên cứu làm rõ. 1
8. Trong khi đó, các qui định của pháp luật có liên quan đến vấn đề thi hành các quyết định dân sự trong bản án hình sự còn nhiều bất cập, hạn chế gây khó khăn cho việc triển khai trên thực tế, đòi hỏi phải nghiên cứu sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện. Như vậy, cả về lý luận, qui định của pháp luật và thực tiễn thi hành các quyết định dân sự trong bản án hình sự đặt ra nhu cầu cần tiếp tục nghiên cứu vấn đề này nhằm thiết lập các giải pháp đảm bảo chất lượng, hiệu quả của việc thi hành các quyết định dân sự trong bản án hình sự trên thực tế. Chính vì lẻ đó, tác giả đã chọn đề tài “Thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai” để nghiên cứu, làm luận văn thạc sĩ Luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Từ trước đến nay đã có một số công trình nghiên cứu của các nhà luật học liên quan đến vấn đề thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự. Điển hình là: + Luận án tiến sĩ Luật học “Thi hành bản án, quyết định của Tòa án về vụ án hành chính ở Việt Nam hiện nay”, của nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Phương Hà, bảo vệ ngày 18 tháng 9 năm 2019 tại HVKHXH. + Luận án tiến sĩ Luật học “Thi hành án hành chính ở Việt Nam – Lý luận và thực tiễn”, của nghiên cứu sinh Lê Việt Sơn, bảo vệ năm 2021. + Luận án tiến sĩ Luật học “Giám sát thi hành án dân sự”, của nghiên cứu sinh Hoàng Thế Anh, năm 2015 (Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. + Đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường “Một số vấn đề về hoàn thiện pháp luật THADS” của Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2004. + Đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường về “Những điểm mới của Luật THADS năm 2008” của trường Đại học Luật Hà Nội năm 2011. + Sách tham khảo “Một số vấn đề về hoàn thiện pháp luật Thi hành án dân sự Việt Nam” - tác giả Tiến sỹ Lê Thu Hà - Nhà xuất bản Tư pháp năm 2011; + Bài viết: “Một số vấn đề lý luận chung về các giai đoạn tố tụng hình sự”, Tạp chí Kiểm sát, số 02/2004 của GS.TSKH Lê Cảm. + Bài viết: “Bàn về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Khoa học, (Luật học), số 26, 2010. + Luận văn thạc sỹ “Thi hành nghĩa vụ dân sự trong bản án và quyết định hình sự từ thực tiễn huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh, xủa tác giả Nguyễn Quốc Cường năm 2020. 2
9. + Luận văn thạc sỹ “Đổi mới thủ tục THADS ở Việt Nam” của tác giả Lê Anh Tuấn năm 2004; + Luận văn thạc sỹ “Hoàn thiện pháp luật thi hành án dân sự” của tác giả Nguyễn Thanh Thủy năm 2001 - Trường Đại học Luật Hà Nội; + Luận văn thạc sỹ “Xã hội hóa một số nội dung thi hành án dân sự” của tác giả Lê Xuân Hồng năm 2002 - Trường Đại học Luật Hà Nội; + Luận văn thạc sỹ luật học “Một số vấn đề về tổ chức và thi hành án dân sự ở Việt Nam” của tác giả Trần Văn Quảng; Những công trình nghiên cứu, bài viết nêu trên chủ yếu đề cập đến vấn đề thi hành án dân sự nói chung. Tuy nhiên, cũng có một số công trình nghiên cứu đã đề cập đến vấn đề thi hành nghĩa vụ dân sự trong bản án, quyết định hình sự ở một số địa bàn cụ thể. Song cho tới nay, chưa có một công trình nghiên cứu về vấn đề thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai, Vì thế, việc nghiên cứu đề tài này không trùng với các công trình nghiên cứu đã được công bố có liên quan đến chủ đề này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là hướng tới làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận, đánh giá qui định của pháp luật về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự và thực tiễn thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự tại tỉnh Đồng Nai. Trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp tiếp tục hoàn thiện pháp luật về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự cũng như những giải pháp đảm bảo áp dụng đúng các qui định đó trên thực tế. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, đề tài đặt ra và thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể sau: + Phân tích, làm rõ cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn về pháp luật thi hành án dân sự nói chung, về việc thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự nói riêng. + Phân tích, đánh giá thực trạng thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự tại địa bàn tỉnh Đồng Nai trong thời gian qua, trên cơ sở đó tìm ra những mặt tích cực cũng như những mặt hạn chế, bất cập và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập đó. + Đề xuất những giải pháp hoàn thiện các qui định của pháp luật về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự, cũng như giải pháp đảm bảo áp dụng đúng những quy định này trên thực tế. 3
10. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những vấn đề lý luận, qui định của pháp luật về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự, và thực tiễn thi hành tại địa bàn tỉnh Đồng Nai. 4.2. Phạm vi nghiên cứu + Về nội dung: luận văn chủ yếu nghiên cứu vấn đề thi hành các quyết định dân sự trong bản án hình sự thuộc chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự. + Về thời gian, không gian: từ năm 2015 đến năm 2019 tại địa bàn tỉnh Đồng Nai. + Về chủ thể: Cục Thi hành án dân sự tỉnh Đồng Nai và 11 Chi cục Thi hành án dân sự trong tỉnh. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước. Ngoài ra, luận văn còn dựa trên những tri thức nền tảng của khoa học thi hành án để luận giải đối tượng nghiên cứu trong luận văn của mình. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Tác giả sử dụng các phương pháp cụ thể như: + Nghiên cứu từ các nguồn tài liệu: Các Bộ luật, Luật, các văn bản quy phạm pháp luật, các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, các bài viết được đăng tải trên các phương tiện thông tin đại chúng có nội dung liên quan đến đề tài luận văn. + Phương pháp so sánh, thống kê: được sử dụng để cung cấp các số liệu cần thiết, đối chiếu, so sánh, làm rõ các nội dung liên quan, đặt trong tổng thể các mối quan hệ trong hệ thống pháp luật về việc thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự, cũng như lịch sử hình thành và phát triển của nó. + Phương pháp mô tả: được sử dụng để nêu, làm sáng tỏ những vấn đề về hình thức thể hiện của pháp luật trong việc thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự trong pháp luật THADS nói chung. + Phương pháp khái quát hóa: được sử dụng để phân tích, kết luận những vấn đề có tính bao quát chung từ những công trình đã được các nhà khoa học nghiên cứu liên quan đến đề tài luận văn. + Phương pháp khảo sát thực tế: Khảo sát thực trạng thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự tại địa bàn tỉnh Đồng Nai trong thời gian qua, từ đó đưa ra những bình luận, quan điểm, kết luận những nội dung nghiên cứu. 4
11. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa về lý luận Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần làm rõ và phong phú thêm những vấn đề lý luận về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự, qua đó góp phần nâng cao nhận thức về vấn đề này. 6.2. Ý nghĩa về thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể là nguồn tài liệu tham khảo cho cấp ủy, chính quyền địa phương tỉnh Đồng Nai trong việc chỉ đạo công tác Thi hành án dân sự tại địa phương. Luận văn còn là một kênh thông tin để Cục THADS Đồng Nai và 11 Chi cục THADS trong tỉnh tham khảo, vận dụng trong công tác chỉ đạo, điều hành, nhằm nâng cao hiệu quả của công tác THADS trên địa bàn tỉnh. Đối với các cơ quan hữu quan, luận văn cũng có thể là tài liệu tham khảo để các cơ quan chức năng thực hiện đúng, tốt, vai trò, trách nhiệm của mình theo luật định trong việc phối kết hợp trong hoạt động THADS. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận văn gồm có 03 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự. Chương 2: Qui định của pháp luật về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự và thực tiễn thi hành tại tỉnh Đồng Nai Chương 3: Yêu cầu, giải pháp bảo đảm áp dụng đúng qui định của Pháp luật, nâng cao hiệu quả về thi hành quyết định dân sự trong bản án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai. 5
12. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THI HÀNH QUYẾT ĐỊNH DÂN SỰ TRONG BẢN ÁN HÌNH SỰ 1.1 Khái niệm, đặc điểm, căn cứ áp dụng quyết định dân sự trong bản án hình sự 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm quyết định dân sự trong bản án hình sự 1.1.1.1. Khái niệm quyết định dân sự trong bản án hình sự Trong các bản án, quyết định hình sự của Tòa án, bên cạnh các quyết định về hình phạt tù, hình phạt tiền, tịch thu tài sản còn có các quyết định dân sự khác. Các quyết định dân sự khác trong bản án hình sự ở đây gồm: quyết định về án phí; quyết định dân sự thuộc phần các biện pháp tư pháp qui định tại Chương VII- BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) như: quyết định tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm (Điều 47); quyết định trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại; quyết định buộc công khai xin lỗi (Điều 48). Mặc dù trong BLHS hiện hành có qui định một số vấn đề dân sự mà Tòa án quyết định trong bản án hình sự, nhưng không có qui phạm định nghĩa về “ quyết định dân sự trong bản án hình sự”. Do vậy, trong khoa học Luật hình sự, khoa học Luật dân sự còn một số quan điểm khác nhau về quyết định dân sự trong bản án hình sự. Theo tác giả Đinh Văn Quế, thì vấn đề dân sự trong án hình sự chỉ bao gồm các khoản tiền, tài sản có liên quan trong việc trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại được quy định tại Điều 42 BLHS năm 2003 (nay là Điều 46 BLHS năm 2015), điều đó có nghĩa là giải quyết vấn đề dân sự trong án hình sự chỉ bó hẹp trong phạm vi “trách nhiệm bồi thường ngoài hợp đồng” (quy định tại Chương V- BLDS 1995), nay là Chương XX BLDS 2015. Tại Công văn số 121/2003/KHXX của TANDTC ngày 19/9/2003 hướng dẫn việc giải quyết vấn đề dân sự trong các vụ án hình sự đã đề cập đến các vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại bao gồm các khoản: đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường giá trị tài sản do bị chiếm đoạt, nhưng đã bị mất, hoặc bị hủy 6
13. hoại; buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm. Như vậy Công văn này đã liệt kê cụ thể những vấn đề dân sự (vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại) mà Tòa án có thể quyết định trong bản án hình sự. Theo Đại từ điển tiếng Việt, thì thuật ngữ “quyết định” được giải nghĩa là “Định ra, đề ra và dứt khoát phải làm” [55, trang 1312]. Từ nhận thức như vậy, có thể đưa ra khái niệm về quyết định dân sự trong bản án hình sự như sau: “Quyết định dân sự trong bản án hình sự là phán quyết pháp lý về những vấn đề dân sự do Tòa án có thẩm quyền đề ra trong các bản án hình sự mà người bị kết án có nghĩa vụ phải chấp hành”. Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 là một nguyên tắc cơ bản và phải được thực hiện với tư cách là quyền yêu cầu của những người tham gia tố tụng, viện kiểm sát. Do vậy, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ phát sinh khi có yêu cầu từ phía người bị hại, nguyên đơn dân sự, người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan và viện kiểm sát. Luật áp dụng điều chỉnh trong vấn đề giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bao gồm pháp luật dân sự, tố tụng dân sự nhằm điều chỉnh quan hệ bồi thường, bồi hoàn. Theo đó, các nguyên tắc, các quy định của luật dân sự, tố tụng dân sự như tự do tự nguyện thỏa thuận, hòa giải, xác định thiệt hại được áp dụng khi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. 1.1.1.2. Đặc điểm quyết định dân sự trong bản án hình sự Trong quá trình giải quyết vụ án hình sự có liên quan đến việc giải quyết vấn đề dân sự, mặc dù việc hòa giải không phải là nguyên tắc trong tố tụng hình sự. Tuy nhiên, trong quá trình giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng cũng thường hướng tới việc để cho các bên bị can, bị cáo hoặc người đại diện của họ thỏa thuận với bị hại, đại diện người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự. Chính vì thế, trong quá trình giải quyết vụ án có gắn với 7
14. việc giải quyết vấn đề dân sự, nhiều vụ án các bên đương sự đã tự nguyện thỏa thuận với nhau về vấn đề dân sự để khắc phục hành vi phạm tội gây ra. Thực tế cho thấy có trường hợp bồi thường, bồi hoàn một phần hoặc chưa bồi thường, bồi hoàn nhưng có sự thỏa thuận sẽ tiếp tục bồi thường, bồi hoàn. Trong các trường hợp này, phán quyết trong bản án của Tòa án sẽ nhận định “Vấn đề dân sự không đề cập đến vì bị hại, hoặc đại diện người bị hại không yêu cầu giải quyết” hoặc “Ghi nhận sự thỏa thuận của bị cáo với bị hại”. Cùng là giải quyết vấn đề dân sự, nhưng việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có những điểm giống và khác nhau với việc giải quyết tranh chấp dân sự theo tố tung dân sự. Những điểm giống nhau là việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự cũng phải tuân theo nguyên tắc trong tố tụng dân sự, đó là quyền tự quyết định và tự định đoạt của các đương sự, đồng thời cũng phải áp dụng các quy định của Bộ luật dân sự. Những điểm khác nhau là việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được áp dụng theo thủ tục tố tụng hình sự và không áp dụng thủ tục hòa giải. Ngoài ra, trong việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự thì nghĩa vụ chứng minh, thu thập chứng cứ thuộc về cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng. Trong khi giải quyết tranh chấp dân sự thì nghĩa vụ cung cấp chứng cứ và chứng minh thuộc về các bên đương sự. Từ khái niệm trên có thể rút ra các đặc điểm của quyết định dân sự trong bản án hình sự sau đây: + Một là, xét về tính chất: quyết định dân sự trong bản án hình sự là những quyết định có tính chất pháp lý, nghĩa là phải do pháp luật qui định. Vì thế, những quyết định không được qui định trong các văn bản pháp luật thì không phải là quyết định dân sự trong bản án hình sự. + Hai là, nội dung của quyết định dân sự trong bản án hình sự chỉ bao gồm những phán quyết của Tòa án về những vấn đề dân sự. Đây là những quyết định về hình phạt tiền, hình phạt tịch thu tài sản; về án phí; quyết định tịch thu vật, tiền liên quan trực tiếp đến tội phạm; quyết định trả lại tài sản, sửa chữa bồi thường thiệt hại, quyết định công khai xin lỗi v.v 8
15. + Ba là, về hình thức thể hiện: các quyết định dân sự nêu trên phải được thể hiện trong bản án, quyết định hình sự. + Bốn là, về chủ thể có thẩm quyền ban hành: các quyết định này phải do Tòa án có thẩm quyền ban hành. + Năm là, về đối tượng phải chấp hành: cá nhân người bị kết án hoặc pháp nhân thương mại bị kết án. Những cá nhân, tổ chức này buộc phải chấp hành, bởi đó là nghĩa vụ pháp lý của họ. 1.2 Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa thi hành các quyết định dân sự trong bản án hình sự 1.2.1. Khái niệm, đặc điểm 1.2.1.1. Khái niệm Trong bản án, quyết định hình sự, ngoài phán quyết về trách nhiệm hình sự, còn có các phán quyết liên quan đến trách nhiệm dân sự mà theo quy định của Luật Thi hành án dân sự năm 2008 thì các quyết định dân sự về tiền, tài sản trong bản án hình sự do cơ quan thi hành án dân sự tổ chức thi hành. Ngoài những quy định chung về thủ tục thi hành án. Luật Thi hành án dân sự năm 2008 (sửa đổi bổ sung năm 2014) dành 01 Mục với 8 Điều (Từ Điều 122 đến Điều 129) quy định về thi hành các khoản tịch thu sung quỹ nhà nước, tiêu hủy tài sản, tang vật, hoàn trả tiền, tài sản kê biên tạm giữ trong bản án, quyết định hình sự. Hiện nay, Thi hành án là đề tài không mấy mới mẻ, nhưng cho đến nay vẫn còn nhiều vấn đề được đặt ra đòi hỏi phải được nghiên cứu một cách toàn diện hơn. Bởi lẽ, diễn biến việc thi hành án trong thực tiễn còn rất nhiều khó khăn, vướng mắc, phức tạp và có nhiều biến động qua các thời kỳ lịch sử khác nhau, nhưng việc triển khai nghiên cứu lý luận về thi hành án vẫn còn rất hạn chế. Các công trình nghiên cứu về pháp luật THADS, nhìn tổng thể chủ yếu liên quan đến vấn đề lý luận về THADS, tổ chức THADS và thủ tục THADS. Thi hành các quyết định dân sự trong bản án hình sự là một dạng thi hành án. Do vậy, để có thể đưa ra được một khái niệm khoa học về vấn đề này, trước hết cần làm sáng tỏ khái niệm “thi hành”, “thi hành án”. 9
16. Theo Đại từ tiếng Việt thì thuật ngữ “thi hành” được hiểu là “thực hiện điều đã chính thức quyết định [55, tr. 1497]. Từ lôgic này có thể hiểu, thi hành án là đem bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực ra thi hành trên thực tế. Bản án, quyết định của Tòa án có thể là bản án, quyết định hình sự, dân sự, hành chính v.v Đây là văn bản pháp lý của Tòa án nhân danh Nhà nước tuyên tại phiên Tòa để giải quyết những vấn đề trong vụ án. Quan điểm thứ nhất của TS. Phan Hữu Thư và ThS. Nguyễn Công Bình cho rằng: “thi hành án là một giai đoạn của tố tụng” [56]. Nhóm đồng quan điểm này cho rằng: “Có xét xử thì phải có thi hành án, thi hành án dựa trên cơ sở của công tác xét xử. Xét xử và thi hành án là hai mặt thống nhất của quá trình bảo vệ lợi ích của đương sự”[56]. Quan điểm này thừa nhận không phải mọi hoạt động trong quá trình thi hành án và quyết định của tòa án đều nằm trong phạm vi điều chỉnh của Luật tố tụng, nhưng lại cho rằng thi hành án thực chất là hoạt động tố tụng của tòa án, của các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền nhằm bảo đảm cho bản án và quyết định của tòa án được thi hành một cách chính xác, kịp thời. Quan điểm thứ hai của PGS.TS Võ Khánh Vinh và TS. Đinh Trung Tụng cho rằng: “thi hành án là một giai đoạn mang tính hành chính - tư pháp” và không thể đồng nhất hoạt động thi hành án với hoạt động tố tụng. [57] Xuất phát từ các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn công tác thi hành án ở nước ta, nhiều ý kiến đồng tình với quan điểm cho rằng thi hành án là hoạt động đặc thù, vừa có tính chất của hoạt động hành chính, vừa có tính chất của hoạt động tư pháp. Về vấn đề này tác giả cho rằng thi hành án là một giai đoạn mang tính hành chính- tư pháp; Điều này thể hiện trên một số cơ sở sau: + Tố tụng là quá trình tiến hành giải quyết các vụ án theo quy định của pháp luật; quá trình này trải qua nhiều giai đoạn nhưng các giai đoạn có liên quan mật thiết với nhau trong thể thống nhất và xét xử là giai đoạn cuối cùng của quá trình tố tụng cho nên bản án, quyết định của tòa án là kết quả cuối cùng đánh dấu sự kết thúc của quá trình tố tụng. Do vậy, thi hành án không thể là giai đoạn của tố tụng, bởi vì thi hành án có mục đích khác với mục đích của tố tụng. Điều này thể hiện ở 10
17. chỗ, muc đích của tố tụng là xác định các chứng cứ để khôi phục lại trạng thái ban đầu của sự việc. Nói cách khác, tố tụng là quá trình đi tìm sự thật của các vụ việc đã diễn ra để trên cơ sở đó đưa ra cách giải quyết vụ việc theo đúng các quy định của pháp luật. Với mục đích đó, toàn bộ quá trình tố tụng diễn ra theo quy trình hết sức chặt chẽ và phải bảo đảm các nguyên tắc như bình đẳng, công khai, dân chủ, tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của người tham gia tố tụng và khi có phán quyết của tòa án thì quá trình tố tụng kết thúc. Trong khi đó, thi hành án là quá trình tiến hành các hoạt động nhằm thực hiện các bản án và quyết định của tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Vì vậy có thể nói cơ sở của hoạt động thi hành án là các bản án, quyết định dân sự của tòa án, các cơ quan tham gia vào quá trình thi hành án chủ yếu là cơ quan tư pháp (theo nghĩa rộng), cũng có thể mô tả một cách hình ảnh rằng, tố tụng là quá trình đi tìm chân lý để áp dụng công lý (pháp luật); còn thi hành án là quá trình thực thi chân lý bằng công lý. Ở đây chân lý đã rõ, có tội hay vô tội, đúng hay sai đã được phân xử rõ ràng, thi hành án chỉ nhằm thực hiện các bản án và quyết định của tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Quá trình này có thể do các chủ thể bị thi hành án tự giác thi hành hoặc do các cơ quan có thẩm quyền (không chỉ là tòa án) buộc các chủ thể đó phải thi hành. + Bản chất của thi hành án là dạng hoạt động chấp hành nhưng là chấp hành phán quyết của cơ quan xét xử với các cách thức và biện pháp khác nhau nhằm buộc người có nghĩa vụ được xác định trong bản án, quyết định của Tòa án phải thực hiện đúng các nghĩa vụ của mình. Ngoài ra, nó còn thể hiện rõ tính chất hành chính, vì thế nó phải thuộc chức năng của quyền hành pháp. Là dạng hoạt động chấp hành vì thi hành án chỉ được tiến hành trên cơ sở các bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật và trong khuôn khổ luật định; toàn bộ quá trình thi hành án với những hoạt động, biện pháp, cách thức khác nhau đều nhằm thực hiện những nội dung đã được tuyên xử trong các bản án, quyết định của Tòa án. Là dạng hoạt động quản lý vì thi hành án là sự tác động tới đối tượng phải thi hành án để họ tự giác thi hành hoặc áp dụng các biện pháp buộc họ phải thi hành nghĩa vụ đã được xác định trong các bản án, quyết định của tòa án. Ngoài ra cũng cần giáo dục họ có ý thức tôn trọng pháp luật, tôn trọng lợi ích của cá nhân, tôn trọng kỷ luật nhà nước và để 11
18. trở thành người công dân lương thiện (đối với những người bị kết án phạt tù). Để thực hiện các hoạt động chấp hành và quản lý nói trên, phương pháp thuyết phục, giáo dục có ý nghĩa quan trọng, nhưng phương pháp mệnh lệnh, bắt buộc phải thi hành có tính chất đặc thù, nhất là trong thi hành các bản án hình sự, đây xem như là phương pháp chủ yếu và có tính tiên quyết. + Thi hành án là dạng hoạt động mang tính hành chính - tư pháp vì: một là, căn cứ để thi hành án là các bản án và quyết định của tòa án; hai là có sự tham gia của các cơ quan tư pháp (theo nghĩa rộng) tham gia vào quá trình thi hành án. Đây là quan niệm có nhiều điểm hợp lý. Tuy nhiên, như đã phân tích ở phần trên, căn bản trong thi hành án là tính chất chấp hành, quản lý và phương pháp bắt buộc, nghĩa là tính hành chính thể hiện sự nổi trội, cơ bản, quán xuyến xuyên suốt quá trình thi hành án. Vấn đề cần đặt ra ở đây là có thể xác định được mức độ, liều lượng của tính hành chính và tính tư pháp trong thi hành án hay không?. Thực tiễn cũng cho thấy rằng, đặc điểm của mỗi loại hình thi hành án cũng như của mỗi nhóm vụ việc trong từng loại hình thi hành án quy định mức độ của tính hành chính và tính tư pháp. Theo tác giả, trong thi hành án, tính tư pháp luôn thể hiện ở mức độ hạn chế hơn so với tính hành chính. Qua phân tích trên, có thể hiểu khái niệm thi hành án như sau: “Thi hành án là hoạt động hành chính - tư pháp của Nhà nước, do các cơ quan Nhà nước, người có thẩm quyền tiến hành theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định để đưa bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật được thực thi trong thực tế, nhằm đảm bảo lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức, bảo vệ trật tự an toàn xã hội, đảm bảo pháp chế xã hội chủ nghĩa” Trong bản án, quyết định hình sự, ngoài phán quyết về trách nhiệm hình sự, còn có các phán quyết liên quan đến trách nhiệm dân sự mà theo quy định của Luật Thi hành án dân sự năm 2008 (sửa đổi, bổ sung năm 2014) thì các phán quyết về tiền, tài sản trong bản án, quyết định hình sự do cơ quan thi hành án dân sự tổ chức thi hành. Việc thi hành án phần tiền, tài sản trong bản án, quyết định hình sự trước hết phải tuân thủ trình tự, thủ tục chung được Luật thi hánh án dân sự quy định như đối 12
19. với các vụ việc thi hành án thông thường; Bên cạnh đó, Chấp hành viên cần cân nhắc những yếu tố mang tính đặc thù để đảm bảo quá trình thi hành án đạt hiệu quả. Ngoài những quy định chung về thủ tục thi hành án, Luật thi hành án dân sự năm 2008 (sửa đổi, bổ sung năm 2014) dành 01 mục với 08 điều (từ Điều 122 đến Điều 129) quy định về thi hành các khoản tịch thu sung quỹ nhà nước, tiêu hủy tang vật, hoàn trả tiền, xử lý tài sản kê biên, tạm giữ trong bản án, quyết định hình sự. Những bản án, quyết định hình sự của Tòa án được thi hành theo thủ tục thi hành án dân sự bao gồm 02 loại: Thứ nhất, bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật, gồm: a) Bản án, quyết định hoặc phần bản án, quyết định của Tòa án cấp sơ thẩm không bị kháng cáo, kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm; b) Bản án, quyết định của Tòa án cấp phúc thẩm; c) Quyết định giám đốc thẩm hoặc tái thẩm của Tòa án; Thứ hai, những bản án, quyết định của Tòa án cấp sơ thẩm được thi hành ngay, mặc dù có thể bị kháng cáo, kháng nghị như: a) Bản án, quyết định về cấp dưỡng, trả lương, trả công lao động, trợ cấp thôi việc, trợ cấp mất việc làm, trợ cấp mất sức lao động hoặc bồi thường thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, tổn thất tinh thần, nhận người lao động trở lại làm việc; b) Quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời; Theo quy định của pháp luật, những bản án, quyết định hình sự đã có hiệu lực pháp luật, hoặc chưa có hiệu lực được thi hành ngay, mặc dù có thể bị kháng cáo, kháng nghị như đã nêu trên, khi đưa ra thi hành phải được thực hiện bởi một trình tự, thủ tục rất nghiêm ngặt theo luật định. Thủ trưởng cơ quan thi hành án dân sự chủ động ra quyết định thi hành đối với phần bản án, quyết định về hình phạt tiền, truy thu tiền, tài sản thu lợi bất chính, án phí; trả lại tiền, tài sản cho đương sự; tịch thu sung quỹ nhà nước, tịch thu tiêu huỷ vật chứng, tài sản; thu hồi quyền sử dụng đất và tài sản khác thuộc diện sung quỹ nhà nước và quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. 13