Luận văn Quyền của bị can, bị cáo theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

Nội dung text: Luận văn Quyền của bị can, bị cáo theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ VÕ THANH HÙNG QUYỀN CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG Chuyên ngành : Luật Hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. HOÀNG THỊ MINH SƠN HÀ NỘI, năm 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Lê Võ Thanh Hùng
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1. LÝ LUẬN VỀ QUYỀN CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 5 1.1. Khái niệm và đặc điểm quyền của bị can, bị cáo 5 1.2. Cơ sở quy định quyền của bị can, bị cáo 9 1.3. Cơ chế bảo đảm thực hiện quyền của bị can, bị cáo 14 1.4. Ý nghĩa của việc quy định quyền của bị can, bị cáo 22 Chương 2. PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH VỀ QUYỀN CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH TẠI THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 27 2.1. Pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành về quyền của bị can, bị cáo 27 2.2. Thực tiễn thi hành pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về quyền của bị can, bị cáo tại thành phố Đà Nẵng 41 2.3. Nguyên nhân của hạn chế, vướng mắc trong việc thực hiện quyền của bị can, bị cáo tại thành phố Đà Nẵng 49 Chương 3. CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC HIỆN QUYỀN CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 59 3.1. Các giải pháp nâng cao chất lượng thực hiện quyền của bị can, bị cáo từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng 59 KẾT LUẬN 72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự TAND Tòa án nhân dân TANDTC Tòa án nhân dân tối cao TTHS Tố tụng hình sự VAHS Vụ án hình sự VKSND Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC Vi ệ n ki ể m sát nhân dân tối cao XHCN Xã hội chủ nghĩa
5. DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Tình hình thụ lý và giải quyết án hình sự sơ thẩm tại Tp Đà Nẵng 42 Bảng 2.2: Tổng hợp các vụ án trả hồ sơ điều tra bổ sung 43 Bảng 2.3: Tổng hợp các vụ án có kháng cáo kháng nghị 45
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo là trách nhiệm mà Đảng và Nhà nước ta hướng tới trong công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền. Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02 tháng 6 năm 2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã nêu lên những vấn đề cần phải đảm bảo như quyền con người, sự dân chủ hóa trong hoạt động tư pháp nhằm xây dựng một nền tư pháp vững mạnh, hạn chế đến mức thấp nhất việc oan sai, bỏ lọt tội phạm trong các vụ án hình sự. Từ khi BLTTHS năm 2003 được ban hành và có hiệu lực thi hành, việc quy định quyền của những người tham gia tố tụng trong VAHS đã được định hình khá rõ và ngày càng được các văn bản hướng dẫn cố gắng hoàn thiện phù hợp với tình hình phát triển của kinh tế xã hội, xu thế phát triển của nền kinh tế và các hiệp ước mà Việt Nam ký kết với các khối kinh tế trên thế giới và gần đây nhất là việc ban hành Bộ luật tố tụng hình sự 2015 lần đầu tiên trong lịch sử tố tụng Việt Nam xuất hiện khái niệm bị can, bị cáo là pháp nhân. Tuy nhiên, qua quá trình thực hiện quyền của những người tham gia tố tụng nói chung mà đặc biệt là quyền của bị can, bị cáo nói riêng trong thực tiễn vẫn chưa được hiệu quả. Bị can, bị cáo với địa vị pháp lý bất lợi của mình khi tham gia vào các hoạt động TTHS thường gặp những trở ngại khi thực hiện các quyền của mình. Thành phố Đà Nẵng những năm qua có sự phát triển mạnh mẽ và có những bước đột phá trong nhiều lĩnh vực kinh tế - xã hội. Việc đảm bảo quyền công dân, quyền con người trong các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội của thành phố cũng có những bước phát triển mới. Trong bối cảnh đó, tình hình trấn áp tội phạm, bảo vệ an ninh chính trị xã hội được đề cao, nhiều loại tội phạm phức tạp cũng xuất hiện. Từ bắt người, điều tra, truy tố, xét xử một VAHS là một quá trình dài để buộc tội, kết án đối với những chủ thể bị buộc tội khác 1
7. nhau. Việc đảm bảo quyền của những chủ thể bị buộc tội này là rất cần thiết để hoạt động tố tụng tiến hành đúng pháp luật, khởi tố, truy tố, xét xử đúng người, đúng tội và đảm bảo việc không để làm trái, làm sai pháp luật, xâm phạm đến quyền của bị can, bị cáo. Bởi các lý do nêu trên, tác giả lựa chọn đề tài "Quyền của bị can, bị cáo bị cáo theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng" làm luận văn thạc sỹ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu ở những cấp độ và mức độ khác nhau đối với vấn đề quyền của bị can, bị cáo như: Luận án tiến sỹ luật học “Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam” năm 2011 của tác giả Lại Văn Trình [38]; Luận án tiến sỹ luật học “Hoàn thiện quy định của pháp luật tố tụng hình sự về quyền của bị can, bị cáo” năm 2015 của tác giả Nguyễn Sơn Hà [18]; Đề tài khoa học cấp Đại học quốc gia “Bảo vệ quyền con người bằng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam” - Khoa Luật Đại học quốc gia Hà Nội năm 2006 [24]; Các bài tạp chí “Bảo đảm quyền của người bị bắt, người bị tạm giữ, người bị tạm giam trong TTHS Việt Nam” của PGS. TS Hoàng Thị Minh Sơn, Tạp chí Luật học số 3/2011 [32]; Bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo của PGS. TS Phạm Hồng Hải, Tạp chí Kiểm sát số 01/2009 [20]; “Bảo vệ quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp” của PGS. TS Trần Văn Độ, Tạp chí Khoa học pháp lý số 6/2011 [16]; Võ Quốc Tuấn (2015), “Bảo đảm quyền con người của bị cáo trong hoạt động tranh luận tại phiên tòa xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 7 [42] Đó là những công trình nghiên cứu đề cập những nội dung khác nhau, ở những khía cạnh chung về vấn đề đảm bảo quyền con người, quyền của các bị 2
8. can, bị cáo là chủ thể bị buộc tội nói chung trong TTHS Việt Nam. Các công trình này đề được công bố trước khi BLTTHS năm 2015 được ban hành và không nghiên cứu thực trạng thực hiện tại một địa phương nhất định là thành phố Đà Nẵng. Là người đã nhiều năm công tác tại Tòa án ở Đà Nẵng, tác giả nghiên cứu sâu hơn về vấn đề thực tiễn thực hiện các quyền đó tại thành phố Đà Nẵng hiện nay và đưa ra những kiến nghị góp phần bảo đảm cho việc thực hiện quyền của bị can, bị cáo được tốt hơn. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những vấn đề lý luận, các quy định của pháp luật TTHS Việt Nam về quyền của bị can, bị cáo và thực tiễn thực hiện tại thành phố Đà Nẵng. Phạm vi nghiên cứu của luận văn là những quy định của pháp luật hiện hành về quyền của bị can, bị cáo dưới góc độ TTHS Việt Nam. Phần thực tiễn, luận văn nghiên cứu hoạt động áp dụng các quy định của pháp luật về quyền của bị can, bị cáo tại thành phố Đà Nẵng trong khoảng năm năm trở lại đây. 4. Phương pháp nghiên cứu Tác giả thực hiện luận văn này trên cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của triết học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, những quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về cải cách tư pháp và bảo vệ quyền con người. Việc thực hiện luận văn còn dựa vào thực tiễn xét xử, những tổng kết, đánh giá của ngành Tòa án, những số liệu thống kê về tình hình xét xử, về tổ chức cán bộ để kiến nghị, đề xuất có cơ sở thực tiễn tại thành phố Đà Nẵng. Ngoài ra, tác giả dùng phương pháp nghiên cứu so sánh, phương pháp tổng hợp, tiếp cận hệ thống, lịch sử, thống kê để hoàn thành luận văn này. 5. Mục đích nghiên cứu của luận văn Nghiên cứu đề tài này, trước tiên tác giả xác định mục đích học hỏi, trau 3
9. dồi kiến thức, rèn luyện, nâng cao trình độ của chính bản thân qua quá trình học tập chương trình cao học luật. Bên cạnh đó, thông qua công trình nghiên cứu, tác giả mong muốn đóng góp một số kiến nghị nhằm góp phần hoàn thiện hơn nữa các quy định của pháp luật về quyền của bị can, bị cáo tại Việt Nam hiện nay. 6. Tính mới và những đóng góp của luận văn Luận văn với đề tài "Quyền của bị can, bị cáo theo tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” là công trình nghiên cứu sâu về quyền của bị can, bị cáo và thực tiễn thực hiện quyền này tại thành phố Đà Nẵng hiện nay. Luận văn có những điểm mới cụ thể như: Thứ nhất, luận văn trình bày rõ khái niệm “bị can, bị cáo”, “quyền của bị can, bị cáo” là những khái niệm mang tính pháp lý chưa được định nghĩa một cách thấu đáo và cụ thể trong hoạt động nghiên cứu khoa học pháp và vốn đang còn những quan điểm khác nhau khác nhau. Thứ hai, luận văn đi sâu nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định về quyền của bị can, bị cáo tại thành phố Đà Nẵng. Từ nội dung nghiên cứu đó, luận văn chỉ ra những bất cập, kiến nghị, giải pháp cần được sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện cho phù hợp với thực tiễn hoạt động tố tụng tại thành phố Đà Nẵng nhằm bảo đảm quyền của bị can, bị cáo. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương. Chương 1: Một số vấn đề lý luận về quyền của bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Chương 2: Pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành về quyền của bị can, bị cáo và thực tiễn thi hành tại thành phố Đà Nẵng. Chương 3: Nguyên nhân của hạn chế, vướng mắc và giải pháp bảo đảm thực hiện quyền của bị can, bị cáo từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng. 4
10. Chương 1 LÝ LUẬN VỀ QUYỀN CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm và đặc điểm quyền của bị can, bị cáo 1.1.1. Khái niệm bị can, bị cáo và quyền của bị can, bị cáo Trong các văn bản quy phạm pháp luật về tố tụng thường quy định các chủ thể tham gia tố tụng và nêu định nghĩa thế nào là bị can, bị cáo tùy vào các đặc điểm, tùy vào các giai đoạn tiến hành tố tụng khác nhau. Do đó, nghiên cứu và tìm ra một khái niệm thống nhất về bị can, bị cáo trong pháp luật TTHS là điều cần thiết để đi đến nghiên cứu địa vị pháp lý nói chung hay quyền của bị can, bị cáo nói riêng. Bị can, bị cáo là người bị buộc tội. Những người này chưa có bản án, quyết định kết tội của Tòa án có hiệu lực nên họ không bị coi là có tội. Đây là nguyên tắc cơ bản, có tính hiến định. Khoản 1 Điều 31 Hiến pháp năm 2013 quy định: “Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”. Những chủ thể bị buộc tội được xác lập địa vị pháp lý tùy theo các giai đoạn tố tụng khác nhau, qua đó có các chủ thể được định danh thành các khái niệm cụ thể. Từ trước tới nay, chưa có khái niệm bị can, bị cáo mang tính pháp lý. Ngay cả BLTTHS năm 2003 cũng chỉ quy định mang tính chỉ định, liệt kê từng chủ thể mà theo luật trong từng trường hợp khác nhau họ có tên gọi khác nhau trong hoạt động TTHS. BLTTHS năm 2015 cũng quy định tương tự như vậy, mặc dù lần đầu tiên trong lịch sử tố tụng thừa nhận bị can, bị cáo có thể là pháp nhân 5
11. Từ những phân tích trên tác giả cho rằng, khi đưa ra khái niệm về một chủ thể có địa vị pháp lý trong tố tụng hình sự thì khái niệm đó cần phải thể hiện được nội dung các thành tố tạo nên chủ thể đó. Cho nên, khái niệm bị can, bị cáo phải có đầy đủ các yếu tố tạo nên một khái niệm, không thể chỉ dưới hình thức liệt kê là các chủ thể tham gia tố tụng theo luật định. Bị can, bị cáo là người bị tình nghi phạm tội tuy nhiên không phải tình nghi một cách thiếu căn cứ, mà sự tình nghi này phải được đặt trong một tiến trình TTHS theo luật định. Việc tình nghi phạm tội trong TTHS khác với sự ngờ vực hay suy đoán chủ quan mang tính cảm tính của cơ quan cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng với một cá nhân bình thường trong đời sống xã hội. Người bị tình nghi phạm tội được đặt trong bối cảnh bị cơ quan cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng thực hiện quyền lực nhà nước dựa vào các căn cứ trên thực tế để xác định rằng người bị tình nghi đã có hành vi nguy hiểm cho xã hội và hành vi này được quy định trong BLHS là tội phạm. Không dừng lại ở đó, bị can, bị cáo phải là người đã bị cơ quan cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng đưa ra một quyết định cụ thể như quyết định khởi tố bị can, quyết định đưa vụ án ra xét xử. Các quyết định đó đều gắn với chủ thể bị buộc tội và họ có các quyền và nghĩa vụ được luật định trong các giai đoạn tố tụng khác nhau, họ trở thành những người tham gia tố tụng. Những điều cơ bản được trình bày ở trên hoàn toàn tách biệt bị can, bị cáo theo pháp luật TTHS đối với những đối tượng bị tình nghi là đã có hành vi trái pháp luật trong trường hợp bình thường khác khác. Ví dụ: - A lén lút lấy trộm điện thoại iphone 6s của B để trên quầy hàng và bị C, D phát hiện bắt quả tang. Trong trường hợp này thì rõ ràng A đã có hành vi trộm cắp được quy định trong BLHS. Tuy nhiên, lúc này A chưa thể 6
12. xem là bị can, bị cáo trong TTHS. Từ những nội dung đã nêu ở trên chúng tôi đưa ra khái niệm bị can, bị cáo trong TTHS như sau: Bị can, bị cáo là đối tượng bị điều chỉnh bởi các quyết định tố tụng của cơ quan có thẩm quyền theo quy định của pháp luật khi có căn cứ rằng chủ thể đó có dấu hiệu thực hiện hành vi phạm tội hoặc đã thực hiện hành vi phạm tội được quy định trong BLHS. Khái niệm quyền của bị can, bị cáo Trước khi bàn đến khái niệm quyền của bị can, bị cáo cần tìm hiểu khái niệm quyền và quyền con người, quyền công dân. Quyền là điều mà pháp luật hoặc xã hội công nhận cho được hưởng, được làm, được đòi hỏi. Về khái niệm quyền con người, hiện nay có nhiều định nghĩa khác nhau. Một định nghĩa phổ biến thường được trích dẫn bởi các học giả theo học thuyết quyền tự nhiên: Quyền con người là những quyền cơ bản, không thể tước bỏ mà một người vốn được thừa hưởng đơn giản vì họ là con người. Một khái niệm khác của Văn phòng cao ủy Liên hợp quốc cho rằng: Quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người. Quyền con người được xác định như là chuẩn mực được kết tinh từ những giá trị nhân văn của toàn nhân loại, áp dụng cho tất cả mọi người. Quyền con người là khái niệm có tính chất bao quát và rộng hơn quyền công dân. Quyền con người là quyền được áp dụng cho tất cả mọi người thuộc mọi dân tộc đang sinh sống trên phạm vi toàn cầu, không phân biệt quốc tịch, không phụ thuộc vào biên giới quốc gia hay tư cách cá nhân của chủ thể, thể hiện mối quan hệ giữa cá nhân với toàn thể cộng đồng nhân loại. Quyền công dân là khái niệm gắn liền với Nhà nước, thể hiện mối quan hệ giữa công dân với Nhà nước, được xác định bởi chế định quốc tịch. Quyền công dân là tập 7
13. hợp những quyền con người được pháp luật của một nước ghi nhận và chỉ những người mang quốc tịch của một nước thì mới được hưởng các quyền công dân mà pháp luật nước đó quy định. Theo Điều 28 Hiến pháp năm 2013 thì công dân có quyền tham gia quản lý nhà nước và xã hội, tham gia thảo luận và kiến nghị với cơ quan nhà nước về các vấn đề của cơ sở, địa phương và cả nước. Nhà nước tạo điều kiện để công dân tham gia quản lý nhà nước và xã hội; công khai, minh bạch trong việc tiếp nhận, phản hồi ý kiến, kiến nghị của công dân. Như đã trình bày ở trên thì bị can, bị cáo trước hết là con người, là công dân có đầy đủ mọi quyền và nghĩa vụ được hiến pháp công nhận và bảo vệ, nhưng kể từ khi phát sinh sự kiện pháp lý và được điều chỉnh bằng các hoạt động tố tụng vì bị nghi ngờ phạm tội, bị truy cứu trách nhiệm hình sự thì lúc này họ là bị can, bị cáo. Do đó họ gặp các bất lợi bởi bị hạn chế hoặc bị mất một phần hay toàn bộ các quyền công dân. Thế nhưng, những bị can, bị cáo không phải là người có tội, họ có tội hay không phải do Tòa án quyết định và chỉ đến lúc có bản án kết tội có hiệu lực pháp luật thì người đó mới được xem là có tội. Bị can, bị cáo chưa bị coi là có tội vì vậy họ vẫn được cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng đảm bảo và bảo vệ các quyền con người, quyền công dân. Khi bị buộc tội thì những bị can, bị cáo cũng có những quyền được pháp luật trao cho được hưởng, được làm và được đòi hỏi. Vì là trong thời gian bị buộc tội nên họ là những người tham gia tố tụng, chịu sự điều chỉnh của pháp luật tố tụng trong các quan hệ pháp luật giữa họ với cơ quan, người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng khác. Do vậy, có thể kết luận về quyền của bị can, bị cáo như sau: Quyền của bị can, bị cáo là những điều mà pháp luật quy định cho người đã bị khởi tố về hình sự hoặc bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử được 8
14. hưởng, được làm, được đòi hỏi khi tham gia tố tụng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. 1.2. Cơ sở quy định quyền của bị can, bị cáo Quyền của bị can, bị cáo không phải tự nhiên được đặt ra, được quy định một cách tùy hứng, thiếu cơ sở. Đặc biệt, quyền của bị can, bị cáo trong TTHS được thể hiện thông qua các đạo luật thể hiện quyền lực và ý chí của giai cấp thống trị, là công cụ để Nhà nước điều chỉnh các quan hệ xã hội do đó phải xuất phát từ cơ sở lý luận và thực tiễn nhất định. Cơ sở để quy định quyền của bị can, bị cáo được thể hiện ở những nội dung sau: Thứ nhất, quyền của bị can, bị cáo được quy định trước đòi hỏi của việc bảo vệ quyền con người của Nhà nước pháp quyền Việt Nam. Con người có quyền được hưởng, được làm, được đòi hỏi những quyền cơ bản mà về thuộc tính tự nhiên sinh ra đã gắn liền với họ như quyền được sống, quyền được tự do (tự do ngôn luận, tín ngưỡng, lập hội). Tuy nhiên, không phải bao giờ các quyền tự nhiên đó con người cũng sẵn có thực quyền đó trong xã hội, lúc này thuộc tính xã hội xuất hiện để chỉ rõ rằng các quyền đó phải được xã hội thừa nhận. Một khi xã hội được tổ chức, quản lý thông qua Nhà nước thì chính Nhà nước với quyền lực của mình sẽ thừa nhận các quyền của con người bằng cách ban hành các quy phạm pháp luật. Việt Nam là quốc gia dân chủ, mong muốn của chúng ta là người dân được làm chủ cuộc sống của mình, và chính người dân quyết định các quyền con người, quyền công dân thông qua các quy định pháp luật. Khi đọc Tuyên ngôn độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dẫn Tuyên ngôn độc lập năm 1776 của nước Mỹ để khẳng định: “Tất cả mọi người đều sinh ra có quyền bình đẳng. Tạo hoá cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được, trong những quyền ấy có quyền được sống, quyền tự do và mưu cầu hạnh phúc". Rồi Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng dẫn Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền của cách mạng 9
15. Pháp với nội dung: "Người ta sinh ra tự do và bình đẳng về quyền lợi và luôn luôn được tự do và bình đẳng về quyền lợi”. Đó cũng là tư tưởng hướng đến việc bảo vệ quyền con người, bảo vệ lợi quyền của từng cá nhân với khát vọng được sống, được tự do và mưu cầu hạnh phúc. Nhà nước pháp quyền là một chế độ chính trị mà ở đó Nhà nước và công dân phải tuân thủ pháp luật, các quyền và nghĩa vụ của mọi người được pháp luật ghi nhận và đảm bảo thực hiện, trong đó có quyền của bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự. Từ đòi hỏi con người phải được đảm bảo các quyền tự do cơ bản, và do vậy đối với những chủ thể rơi vào hoàn cảnh bị buộc tội, ở thế yếu so với chủ thể buộc tội mang quyền lực Nhà nước lại rất cần phải được đảm bảo các quyền con người của mình. Từ địa vị pháp lý được xem là bất lợi nhất bởi các hoạt động tố tụng đều hướng đến bị can, bị cáo để chứng minh xem bị can, bị cáo có tội hay không, việc được tiếp cận hồ sơ vụ án là cơ sở để người bị buộc tội thực hiện quyền tự bào chữa; mặt khác, đó cũng là căn cứ để xem xét quá trình thu thập chứng cứ, chứng minh tội phạm có đúng trình tự, thủ tục, đầy đủ, toàn diện và khách quan theo quy định của pháp luật không – một căn cứ để cho rằng hồ sơ vụ án, lời buộc tội không đúng – để bào chữa và tranh tụng tại toà. Bị can, bị cáo cũng gặp khó khăn trong việc được đảm bảo các quyền con người cơ bản. Mặc dù họ chưa bị coi là có tội, vẫn phải được cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng bảo vệ các quyền công dân theo luật định nhưng trên thực tế không phải lúc nào họ cũng được bảo vệ một cách tuyệt đối. Thậm chí, bị can, bị cáo còn có nguy cơ bị chính các cơ quan công quyền, người tiến hành tố tụng xâm phạm các quyền cơ bản rất nghiêm trọng như bị bức cung, nhục hình, bị cản trở các quyền khác như quyền được bình đẳng trước pháp luật, quyền được tôn trọng danh dự và nhân phẩm Rõ ràng, hơn chủ thể nào khác, những bị can, bị cáo là những người có nguy cơ bị hạn 10
16. chế một hoặc một số quyền cá nhân khi tham gia vào hoạt động tố tụng như bị tạm giữ, tạm giam và điều này cũng là hoàn cảnh để cơ quan tiến hành tố tụng có thể lợi dụng quyền hạn của mình xâm phạm tới các quyền con người của bị can, bị cáo. Cũng chính vì quyền con người của bị can, bị cáo dễ có nguy cơ bị xâm hại cho nên nó cần phải có một loạt các quy định bảo đảm nhằm tránh nguy cơ bị tước bỏ hoặc hạn chế trái pháp luật. Khác với các quan hệ pháp luật khác như hành chính, dân sự, kinh tế, trong quan hệ pháp luật TTHS, hàng loạt các quy định riêng được đặt ra nhằm đảm bảo quyền con người, quyền công dân của các bên tham gia tố tụng nói chung và của bị can, bị cáo nói riêng. Đó là các quy định của pháp luật về quyền, nghĩa vụ của công dân, nghĩa vụ của Nhà nước, của các cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, quy định về trình tự, thủ tục tiến hành tố tụng. Các quy định đó được tập hợp thành những tư tưởng, nguyên tắc: công bằng, nhân đạo, dân chủ, pháp chế mà hướng tới mục tiêu chung là bảo đảm quyền con người. Các quy định đó không chỉ nhằm tạo cơ sở pháp luật cần thiết cho các cơ quan, cá nhân tiến hành tố tụng và tránh được lạm dụng mà trước hết và chủ yếu là để bảo vệ con người, giúp mọi người biết rõ pháp luật để phòng tránh việc vi phạm điều cấm của pháp luật, đồng thời cũng biết được quyền của mình mà thực hiện, bảo vệ. Vì giá trị cao quý của quyền con người được xã hội thừa nhận, vì quyền con người được bảo vệ bằng pháp luật, cho nên quyền con người của bị can, bị cáo chỉ có thể bị hạn chế theo quyết định của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền trên cơ sở pháp luật. Ở nước Cộng hoà XHCN Việt Nam chỉ có Toà án là cơ quan duy nhất được nhân danh Nhà nước ra quyết định áp dụng các biện pháp hình phạt đối với người thực hiện hành vi phạm tội. Sự phán quyết của Toà án phải dựa trên cơ sở pháp luật và chỉ tuân theo pháp luật. "Khi quyết định hình phạt, Toà án phải tuân theo trình tự và các điều kiện áp dụng các 11
17. loại hình phạt cụ thể và chỉ có thể tuyên những hình phạt được quy định trong luật". Theo quy định tại khoản 1 Điều 31 Hiến pháp năm 2013 thì bị can, bị cáo được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Bị can, bị cáo phải được Tòa án xét xử kịp thời trong thời hạn luật định, công bằng, công khai. Trường hợp xét xử kín theo quy định của luật thì việc tuyên án phải được công khai. Người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án trái pháp luật có quyền được bồi thường thiệt hại về vật chất, tinh thần và phục hồi danh dự. Người vi phạm pháp luật trong việc bắt, giam, giữ, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án gây thiệt hại cho người khác phải bị xử lý theo pháp luật. Như vậy, quyền con người của bị can, bị cáo dễ có nguy cơ bị xâm hại, cho nên pháp luật bằng những quy định của mình tạo ra các điều kiện, trình tự khác nhau, một mặt buộc các cơ quan, cá nhân có thẩm quyền tuân theo, mặt khác tạo cơ sở vững chắc cho bị can, bị cáo bảo vệ quyền, lợi ích của mình. Từ những yêu cầu bảo vệ quyền con người nói chung, bảo vệ quyền con người của những bị can, bị cáo nói riêng, pháp luật mà cụ thể là BLTTHS quy định quyền của bị can, bị cáo nhằm để họ được đảm bảo các quyền tự nhiên như một con người được sinh ra. Cũng qua đó bị can, bị cáo có thể sử dụng các quyền mà pháp luật quy định để họ thực hiện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, để chứng minh mình không có tội hoặc để chứng minh nhằm làm giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, tránh oan sai. Quy định quyền của bị can, bị cáo cùng với việc quy định nghĩa vụ của họ cũng nhằm xác lập một địa vị pháp lý để họ trở thành người tham gia vào các hoạt động TTHS. Thứ hai, việc quy định quyền của bị can, bị cáo dựa trên yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm. Trong hoạt động TTHS, yêu cầu và mục đích cuối cùng là phát hiện 12
18. nhanh chóng, chính xác và xử lý nghiêm minh, kịp thời các hành vi phạm tội, tạo cơ sở vững chắc cho công cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm. Hoạt động TTHS đạt được hiệu quả cao hay không trong việc xác định sự thật khách quan, tiếp cận chân lý lại phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có sự tham gia tố tụng của bị can, bị cáo. Quá trình TTHS đặt ra yêu cầu phải chứng minh tội phạm, phải xác định các dấu vết, kiểm tra các nguồn chứng cứ liên quan đến vụ án. Bị can, bị cáo là những người tham gia tố tụng có nhiều thông tin về tội phạm nhất bởi họ là đối tượng bị tình nghi phạm tội, có những mối liên hệ gần gũi với hoạt động tội phạm hoặc chí ít cũng nắm được một số thông tin liên quan đến sự việc phạm tội đang được điều tra. Sự tham gia của bị can, bị cáo là một nguồn cung cấp chứng cứ, lời khai của họ ảnh hưởng đến tiến trình giải quyết vụ án, giúp cơ quan tiến hành tố tụng trong việc định hướng điều tra ban đầu cũng như các hoạt động tố tụng khác nhằm tìm ra sự thật khách quan của vụ án. Sự hợp tác hay không giữa bị can, bị cáo với cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng vì thế có ý nghĩa và vai trò quan trọng trong việc phát hiện nhanh chóng, chính xác tội phạm và người phạm tội. Bên cạnh đó, ngoài việc chứng minh tội phạm, khi tiến hành điều tra một VAHS, cơ quan tiến hành tố tụng còn có trách nhiệm xác định sự thật khách quan của vụ án, kết luận tội phạm và người phạm tội đúng đắn theo quy định của pháp luật. Yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm, phát hiện nhanh chóng, xử lý chính xác người phạm tội là đòi hỏi tất yếu mà các cơ quan tiến hành tố tụng cần phải đạt được. Luật pháp quy định cho bị can, bị cáo các nghĩa vụ để đảm bảo họ thực hiện các công việc mà cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng yêu cầu để củng cố, xác minh, làm rõ sự thật khách quan của vụ án. Do đó, cũng phải quy định cho bị can, bị cáo các quyền để tránh việc người tiến hành tố tụng lạm quyền dẫn tới việc làm sai lệch lời khai, chứng cứ, nội dung của 13
19. vụ án và do thế sự thật khách quan của vụ án sẽ không thể có. Từ yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm, quyền của bị can, bị cáo được quy định song hành cùng nghĩa vụ của họ nhằm tạo ra địa vị pháp lý để họ tham gia tố tụng, góp phần đảm bảo tiến trình tố tụng diễn ra đúng đắn theo quy định của pháp luật vừa đảm bảo việc xác định sự thật khách quan, xác định chính xác tội phạm và người phạm tội. 1.3. Cơ chế bảo đảm thực hiện quyền của bị can, bị cáo Quyền của bị can, bị cáo cũng như quyền của các chủ thể bất kỳ nào trong các quan hệ pháp luật đều phải được đảm bảo thực hiện bằng các cơ chế mang tính pháp lý mới có giá trị thực tiễn. Hệ thống pháp luật TTHS hiện nay thể hiện quyền của bị can, bị cáo được đảm bảo thực hiện thông qua các cơ chế cụ thể đó là các nguyên tắc cơ bản của pháp luật TTHS và các quy định cơ bản về quyền của bị can, bị cáo. Thứ nhất, đảm bảo thực hiện quyền của bị can, bị cáo bằng các nguyên tắc cơ bản trong pháp luật TTHS. Nguyên tắc cơ bản của pháp luật TTHS là những phương châm, định hướng chi phối toàn bộ hay một số giai đoạn của hoạt động TTHS. Các nguyên tắc này được thể hiện trong BLTTHS năm 2003 từ Điều 3 đến Điều 32 và trong BLTTHS năm 2015 từ Điều 7 đến Điều 33. Ở những mức độ khác nhau, giai đoạn lịch sử khác nhau nhưng cả hai BLTTHS đều mang tinh thần bảo vệ quyền con người trong TTHS. Đối với bị can, bị cáo, có các nguyên tắc cơ bản thể hiện rõ tinh thần bảo vệ quyền của họ trong TTHS như sau: Nguyên tắc bảo đảm quyền bình đẳng của mọi công dân trước pháp luật. Quyền bình đẳng của mọi công dân trước pháp luật được ghi nhận tại Điều 16 Hiến pháp năm 2013 “Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật. Không ai bị phân biệt đối xử trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội”. Quyền bình đẳng của mọi công dân trước pháp luật trong TTHS 14
20. được thể hiện cụ thể tại Điều 5 BLTTHS năm 2003: “TTHS tiến hành theo nguyên tắc mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật, không phân biệt dân tộc, nam nữ, tín ngưỡng, tôn giáo, thành phần xã hội, địa vị xã hội. Bất cứ người nào phạm tội đều bị xử lý theo pháp luật.” Điều 9 BLTTHS năm 2015 sửa đổi, bổ sung nguyên tắc này như sau: “Tố tụng hình sự được tiến hành theo nguyên tắc mọi người đều bình đẳng trước pháp luật, không phân biệt dân tộc, giới tính, tín ngưỡng, tôn giáo, thành phần và địa vị xã hội. Bất cứ người nào phạm tội đều bị xử lý theo pháp luật. Mọi pháp nhân đều bình đẳng trước pháp luật, không phân biệt hình thức sở hữu và thành phần kinh tế”. Bảo đảm quyền bình đẳng của mọi công dân trước pháp luật là yếu tố không thể thiếu trong một xã hội dân chủ. Trong lĩnh vực TTHS, tình trạng bất bình đẳng trong áp dụng pháp luật đối với những người tham gia tố tụng nói chung và bị can, bị cáo nói riêng đã gây nên những ảnh hưởng tiêu cực đến quyền và lợi ích của công dân. Không thể Bị can, bị cáo này thì được đối xử ưu ái, Bị can, bị cáo khác thì bị chèn ép, áp đặt quyền lực vô lối một khi bị tình nghi trong một hoàn cảnh điều kiện như nhau. Chính vì những yêu cầu từ thực tiễn này đòi hỏi quyền của những bị can, bị cáo phải được đảm bảo bằng nguyên tắc mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật. Khi tham gia vào hoạt động tố tụng những bị can, bị cáo có sự bình đẳng thì mới có điều kiện thực hiện các quyền mà pháp luật cho phép nhằm chứng minh cho sự vô tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của mình cũng như tự bảo vệ mình trước sự xâm phạm bất hợp pháp từ phía cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Nội dung nguyên tắc cũng thể hiện yêu cầu mọi công dân khi tham gia vào các hoạt động TTHS thì đều có quyền và nghĩa vụ như nhau không có sự phân biệt, việc áp dụng các biện pháp tố tụng đối với họ luôn phải dựa trên quy định của pháp luật TTHS và không ai được ưu đãi hay loại trừ áp dụng 15