Luận văn Quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài

Nội dung text: Luận văn Quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ___ NGUYỄN VIỆT HOÀNG QUYỀN CÓ QUỐC TỊCH VIỆT NAM CỦA NGƯỜI VIỆT NAM ĐỊNH CƯ Ở NƯỚC NGOÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội, 2016
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ___ NGUYỄN VIỆT HOÀNG QUYỀN CÓ QUỐC TỊCH VIỆT NAM CỦA NGƯỜI VIỆT NAM ĐỊNH CƯ Ở NƯỚC NGOÀI Chuyên ngành: Quyền con người LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS VÕ KHÁNH VINH Hà Nội, 2016
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUYỀN CÓ QUỐC TỊCH VIỆT NAM CỦA NGƯỜI VIỆT NAM ĐỊNH CƯ Ở NƯỚC NGOÀI 7 1.1. Tổng quan về người Việt Nam định cư ở nước ngoài 7 1.2. Khái quát chung về quốc tịch 12 1.3. Các nguyên tắc nền tảng của pháp luật quốc tịch Việt Nam 20 1.4. Nội dung quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài 25 1.5. Bảo vệ quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài 27 Kết luận chương 1 28 Chương 2: PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CÓ QUỐC TỊCH VIỆT NAM CỦA NGƯỜI VIỆT NAM ĐỊNH CƯ Ở NƯỚC NGOÀI 30 2.1. Tình hình quốc tịch của người Việt Nam định cư ở nước ngoài 30 2.2. Quy định của pháp luật Việt Nam về bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài 37 Kết luận chương 2 56 Chương 3: THỰC TRẠNG THỰC THI PHÁP LUẬT QUỐC TỊCH VIỆT NAM VÀ CÁC GIẢI PHÁP NHẰM BẢO ĐẢM QUYỀN CÓ QUỐC TỊCH VIỆT NAM CỦA NGƯỜI VIỆT NAM ĐỊNH CƯ Ở NƯỚC NGOÀI 58 3.1. Thực trạng thực thi pháp luật quốc tịch Việt Nam trong việc bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài 58 3.2. Các giải pháp bổ sung, hoàn thiện các quy định của pháp luật quốc tịch nhằm bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài 73 Kết luận chương 3 77 KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 81
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quốc tịch là sự thể hiện mối quan hệ pháp lý và chính trị gắn kết giữa cá nhân với Nhà nước. Quốc tịch là một chế định pháp lý ra đời từ một thể chế chính trị đặc biệt, đó là nhà nước và nó tồn tại, phát triển cùng với sự tồn tại và phát triển của nhà nước. Giữa Nhà nước và quốc tịch có một mối quan hệ qua lại, gắn bó với nhau, không thể tách rời. Quốc tịch là cơ sở pháp lý căn bản và duy nhất để xác định một cá nhân là công dân của một Nhà nước, trên cơ sở đó là căn cứ để phát sinh các quyền và nghĩa vụ qua lại giữa Nhà nước với công dân. Với tư cách là một quan hệ pháp lý gắn liền với nhân thân của từng cá nhân, vấn đề quốc tịch phát sinh từ khi cá nhân đó được sinh ra và gắn liền với cá nhân đó trong suốt cuộc đời cho đến khi cá nhân đó chết đi. Việc xác định quốc tịch của một cá nhân là vô cùng quan trọng bởi chỉ trên cơ sở quốc tịch, cá nhân mới được thụ hưởng những quyền và lợi ích mà nhà nước dành cho công dân của mình. Ngược lại, về phía nhà nước, việc xác định quốc tịch cũng có ý nghĩa to lớn trong việc xác định ai là công dân nước mình, qua đó yêu cầu các công dân thực hiện nghĩa vụ với quốc gia (đóng thuế, nghĩa vụ quân sự, ); đồng thời, bảo hộ quyền và lợi ích của công dân mình ở nước ngoài. Quốc tịch Việt Nam thể hiện mối gắn bó của cá nhân với Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, làm phát sinh quyền, nghĩa vụ của công dân Việt Nam đối với Nhà nước và quyền, trách nhiệm của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đối với công dân Việt Nam. Hiện nay, đại bộ phận người Việt Nam định cư ở nước ngoài đã có quốc tịch nước ngoài (do nhập quốc tịch nước ngoài hoặc có quốc tịch từ khi sinh ra) và đã ổn định cuộc sống, làm ăn, học tập lâu dài ở các nước sở tại. Để được nhập quốc tịch nước ngoài, nhiều người đã thôi quốc tịch Việt Nam. Tuy nhiên, có nhiều người Việt Nam, dù đã sinh sống nhiều năm ở nước ngoài, đã mang quốc tịch nước ngoài nhưng vẫn giữ quốc tịch Việt Nam do quy định pháp luật của 1
5. các nước này không bắt buộc khi nhập quốc tịch nước họ thì phải thôi quốc tịch gốc, tiêu biểu như một số nước: Anh, Pháp, Mỹ, Ca-na-đa, Những năm gần đây, do chính sách đại đoàn kết dân tộc và chủ trương khuyến khích đầu tư của nhà nước Việt Nam, rất nhiều người Việt Nam ở nước ngoài muốn trở lại Việt Nam sinh sống, làm ăn, kinh doanh không phải với tư cách một người mang quốc tịch nước ngoài ngay trên quê hương mình mà muốn được sống, được đầu tư kinh doanh với tư cách là một người mang quốc tịch Việt Nam - một công dân Việt Nam. Bước vào thời kỳ phát triển mới của đất nước, để gắn kết Nhà nước ta với người Việt Nam cư trú, học tập, làm việc ở nước ngoài, ngày 13 tháng 11 năm 2008, Quốc hội khóa XII đã thông qua Luật Quốc tịch Việt Nam. So với Luật Quốc tịch năm 1998 trước đây thì một số nội dung mới đã được đưa vào Luật Quốc tịch 2008 để phù hợp với giai đoạn đổi mới, hội nhập quốc tế, tạo điều kiện cho những người Việt Nam ở nước ngoài được bảo đảm về những vấn đề liên quan đến quốc tịch. Mặc dù vậy, việc triển khai chủ trương chính sách và pháp luật vẫn còn có những khó khăn vướng mắc trong quá trình thực hiện như là việc đăng ký giữ quốc tịch Việt Nam, xác nhận có quốc tịch Việt Nam, xác nhận người gốc Việt Nam, đặc biệt là một số chủ trương, chính sách còn tạo nguy cơ hàng triệu người Việt Nam sẽ mất quốc tịch. Điều đó vô hình chung tước đi quyền có quốc tịch Việt Nam của đại đa sốcộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài. Đi ngược lại với Điều 15 Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền 1948“Mọi cá nhân đều có quyền có quốc tịch” và Điều 2 Luật Quốc tịch Việt Nam năm 2008: “Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, mỗi cá nhân đều có quyền có quốc tịch. Công dân Việt Nam không bị tước quốc tịch Việt Nam, trừ một số trường hợp quy định trong Luật này; Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước thống nhất của các dân tộc cùng sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam, mọi thành viên của các dân tộc đều bình đẳng về quyền có quốc tịch Việt Nam”. 2
6. Điều 18 Hiếp pháp năm 2013 đã khẳng định cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài là bộ phận không tách rời của dân tộc Việt Nam. Nguyên nhân của những vấn đề trên là do những bất cập trong các quy định pháp luật của ta, một số quy định vẫn mang tính chất thủ tục rườm rà, chưa tạo điều kiện thuận lợi, chưa đảm bảo được các quyền cơ bản về quốc tịch của bà con kiều bào. Để đáp ứng những nhu cầu của quá trình phát triển và thay đổi ngày càng lớn mạnh của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài trong xu thế hội nhập hiện nay cũng như những yêu cầu cấp thiết của kiều bào trong vấn đề về quốc tịch, việc nghiên cứu pháp luật Việt Nam, những quy định về quốc tịch đối với người Việt Nam định cư ở nước ngoài là rất cần thiết nhằm bảo đảm quyền và lợi ích của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài. Mà điển hình trong đó là quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài.Bên cạnh đó, có thể hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật, giải quyết thỏa đáng vấn đề quốc tịch đối với bà con kiều bào trên tinh thần Nghị quyết 36-NQ/TW ngày 26/3/2004 của Bộ Chính trị khóa IX về công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài, Chỉ thị 45-CT/TW ngày 19/5/2015 của Bộ Chính trị về việc tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Nghị quyết 36-NQ/TW về công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài trong tình hình mới. Từ những lý do trên mà tác giả đã lựa chọn đề tài: “Quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài” làm đề tài luận văn của mình là có ý nghĩa thời sự, khoa học và thực tiễn. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Hiện nay, có khá nhiều học giả quan tâm, nghiên cứu về vấn đề quốc tịch kể cả góc độ Luật Hiến pháp lẫn Luật Quốc tế, cụ thể như: GS.TS. Võ Khánh Vinh, TS. Nguyễn Minh Vũ, TS. Hà Hùng Cường, TS. Nguyễn Hữu Tráng, TS. Lê Mai Thanh Hay rất nhiều các giáo trình của các cơ sở đào tạo luật trong nước như các giáo trình về Quyền con người, các giáo trình về Luật Hiến pháp, Luật Quốc tế của Học viện Khoa học xã hội, Trường Đại học Luật Hà Nội, Khoa 3
7. Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, Học viện Ngoại giao, Mặc dù vậy, cho đến nay vẫn chưa có một công trình nghiên cứu toàn diện nào về vấn đề quốc tịch của người Việt Nam định cư ở nước ngoài dưới góc độ bảo đảm quyền con người. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích chính của luận văn là nghiên cứu một cách có hệ thống các quy định của pháp luật quốc tịch Việt Nam nhằm bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Đánh giá ưu điểm và khó khăn trong quá trình thực thi pháp luật quốc tịch đối với người Việt Nam định cư ở nước ngoài, qua đó kiến nghị các giải pháp khắc phục các khó khăn đó. Thông qua luận văn, tác giả mong muốn đóp góp một phần hoàn thiện các vấn đề lý luận, các quy định của pháp luật và đưa ra một số giải pháp nhằm bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam đối với người Việt Nam định cư ở nước ngoài. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về người Việt Nam định cư ở nước ngoài, quốc tịch và quyền có quốc tịch. - Nghiên cứu các quy định của pháp luật Việt Nam về bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài qua các thời kỳ. - Nghiên cứu tình hình quốc tịch của người Việt Nam định cư ở nước ngoài, thực trạng thực thi pháp luật quốc tịch đối với người Việt Nam định cư ở nước ngoài, qua đó đánh giá những ưu điểm, khó khăn của việc thực thi pháp luật quốc tịch và đưa ra những giải pháp nhằm bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài. 4
8. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề về lý luận và thực tiễn trong việc bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Tập trung nghiên cứu chủ yếu vào những quy định của pháp luật quốc tịch Việt Nam qua đó nắm bắt được những thuận lợi, khó khan trong vấn đề quốc tịch của người Việt Nam định cư ở nước ngoài để bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của những người Việt Nam đang sinh sống, học tập và làm việc lâu dài ở nước ngoài. - Về thời gian: Từ năm 2008 đến năm 2014. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Phương pháp luận của việc nghiên cứu đề tài dựa trên cơ sở lý luận chủ nghĩa duy vật biện chứng, duy vật lịch sử và phép biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và Pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước về chính sách đối với người Việt Nam ở nước ngoài trong thời kỳ phát triển và hội nhập quốc tế. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Các phương pháp cụ thể được sử dụng kết hợp nhằm làm sáng tỏ các mục đích nghiên cứu của đề tài, đó là: Phương pháp phân tích các thông tin, phương pháp so sánh luật học, phương pháp thu thập, thống kế, tổng hợp, phương pháp quy nạp 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Hệ thống hóa được những lý luận cơ bản của đề tài thông qua việc trình bày rõ khái niệm về quốc tịch, khái quát về các nguyên tắc nền tảng của pháp 5
9. luật quốc tịch Việt Nam, khái niệm và lịch sử hình thànhcộng đồng người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo trong việc nghiên cứu lý luận và pháp luật quốc tịch, làm tài liệu giảng dạy và học tập cho các sinh viên đại học chuyên ngành luật học hoặc ngoại giao. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Về mặt thực tiễn: những kiến nghị, đề xuất, kết luận của việc nghiên cứu đề tài có thể được sử dụng trong quá trình nghiên cứu hoàn thiện pháp luật quốc tịch đặc biệt trong vấn đề bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài nhằm thu hút, vận động bà con kiều bào hướng về xây dựng, quê hương đất nước giàu mạnh hơn nữa trong tình hình mới. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được kết cấu thành 3 chương với các nội dung cơ bản gồm: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài Chương 2: Pháp luật Việt Nam về bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài Chương 3: Thực trạng thực thi pháp luật quốc tịch Việt Nam và các giải pháp nhằm bảo đảm quyền có quốc tịch Việt Nam của người Việt Nam định cư ở nước ngoài 6
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUYỀN CÓ QUỐC TỊCH VIỆT NAM CỦA NGƯỜI VIỆT NAM ĐỊNH CƯ Ở NƯỚC NGOÀI 1.1. Tổng quan về người Việt Nam định cư ở nước ngoài 1.1.1. Khái niệm về người Việt Nam định cư ở nước ngoài Từ trước đến nay, trong các văn bản của Đảng, Nhà nước, phát biểu của Lãnh đạo có nhiều cụm từ hay khái niệm được sử dụng để nói về đối tượng người Việt Nam ở nước ngoài như: người Việt Nam ở nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài, công dân Việt Nam ở nước ngoài, người gốc Việt Nam, Việt kiều Trên thực tế, giữa các cơ quan làm công tác người Việt còn có lúc chưa thống nhất trong việc xác định khái niệm hay đối tượng dẫn đến các văn bản pháp quy liên quan đến người Việt Nam ở nước ngoài không nhất quán gây khó khăn cho việc triển khai thực hiện. Trong tổ chức bộ máy Nhà nước đã từng tồn tại Ban Việt kiều Trung ương, với tư cách là “cơ quan trực thuộc Chính phủ” có chức năng quản lý Nhà nước và chỉ đạo công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài. Khái niệm Việt kiều xuất hiện trong Điều 36 Hiến pháp 1959 và Điều 75 Hiến pháp 1980: “Nhà nước bảo hộ quyền lợi chính đáng của Việt kiều” nhưng khái niệm này vẫn chưa được hiểu thống nhất và có một định nghĩa đầy đủ. Thay thế cho khái niệm Việt kiều, xuất phát từ Hiến pháp 1992, khái niệm người Việt Nam định cư ở nước ngoài lần đầu tiên được giải thích chính thức tại khoản 3 Điều 2 Luật Quốc tịch Việt Nam năm 1998: “Người Việt Nam định cư ở nước ngoài là công dân Việt Nam và người gốc Việt Nam cư trú làm ăn, sinh sống lâu dài ở nước ngoài” [39]. Chưa có văn bản nào giải thích “lâu dài” là bao lâu, thường căn cứ vào “giấy phép cư trú” của nước sở tại. Từ đó đến nay các văn bản quy phạm pháp luật đều ghi áp dụng cho người Việt Nam định cư ở nước ngoài (không áp dụng cho Việt kiều hay người Việt Nam ở nước ngoài). Khoản 3 Điều 3 Luật Quốc tịch Việt Nam năm 2008 thì giải 7
11. thích cụm từ này như sau: “Người Việt Nam định cư ở nước ngoài là công dân Việt Nam và người gốc Việt Nam cư trú, sinh sống lâu dài ở nước ngoài” (bỏ chữ “làm ăn”); không đề cập đến khái niệm “người Việt Nam ở nước ngoài” [40]. Nghị quyết 08-NQ/TW ngày 29/11/1993 của Bộ Chính trị “về chính sách và công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài” đề cập đến khái niệm “cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài” [3]. Khái niệm người Việt Nam ở nước ngoài được giải thích đầu tiên tại khoản 3 Điều 2 Luật Quốc tịch Việt Nam năm 1998: “Người Việt Nam ở nước ngoài là công dân Việt Nam và người gốc Việt Nam đang thường trú hoặc tạm trú ở nước ngoài” [39]. Nghị quyết 36-NQ/TW ngày 26/3/2004 của Bộ Chính trị nêu “cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài” bao gồm cả người ra nước ngoài lao động học tập, tu nghiệp, đoàn tụ gia đình (được hiểu bao gồm người Việt Nam định cư và người ở nước ngoài có thời hạn) [4]. Khái niệm người gốc Việt Nam được nhắc đến trong Luật Quốc tịch 1998 và được giải thích lần đầu tiên tại Thông tư số 2461/2001/TT-BNG ngày 5/10/2001: “người gốc Việt Nam mang hộ chiếu Việt Nam quy định tại Thông tư này được hiểu là người hiện nay hoặc trước đây đã từng có quốc tịch Việt Nam; người có cha đẻ, mẹ đẻ hoặc ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại hiện nay hoặc trước đây đã từng có quốc tịch Việt Nam” [8]. Luật Quốc tịch năm 2008 giải thích: “Người gốc Việt Nam định cư ở nước ngoài là người Việt Nam đã từng có quốc tịch Việt Nam mà khi sinh ra quốc tịch của họ được xác định theo nguyên tắc huyết thống và con, cháu của họ đang cư trú, sinh sống lâu dài ở nước ngoài” [40]. Chúng tôi cho rằng, người Việt Nam định cư ở nước ngoài là người có huyết thống Việt Nam đang cư trú, sinh sống lâu dài ở nước ngoài. 1.1.2. Đặc điểm người Việt Nam định cư ở nước ngoài Theo đánh giá của Ủy ban Nhà nước về người Việt Nam ở nước ngoài - Bộ Ngoại giao thì trong những năm gần đây, xu hướng phát triển của cộng đồng 8
12. người Việt Nam định cư ở nước ngoài ngày càng ổn định, hội nhập vào xã hội ở đất nước sở tại nhưng vẫn giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc, từng bước có vị trí nhất định trong việc làm cầu nối cho quan hệ giữa nước ta với các nước sở tại. Hiện nay, đời sống của phần lớn kiều bào ta ở mức trung bình so với người dân sở tại. Số người giàu có theo tiêu chuẩn của các nước sở tại ngày càng tăng. Các doanh nghiệp của kiều bào ta ngày càng lớn mạnh, vừa tích lũy vừa mở rộng quan hệ làm ăn, bà con đã bước đầu xây dựng được cơ sở cho cuộc sống ổn định lâu dài ở hầu hết các nước và vùng lãnh thổ. Mặc dù tiềm lực kinh tế chưa lớn, nhưng cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài có tiềm năng tri thức đáng kể và rất đa dạng. Hàng trăm nghìn người được đào tạo ở trình độ đại học hoặc công nhân kỹ thuật bậc cao ở các nước công nghiệp phát triển, có điều kiện tiếp cận với những thông tin và thành tựu mới về quản lý, khoa học và công nghệ. Một số người hiện giữ những vị trí quan trọng trong các viện nghiên cứu, trường đại học, bệnh viện, công ty, doanh nghiệp lớn hoặc các tổ chức quốc tế. Một thế hệ trí thức mới là những người gốc Việt đang hình thành và phát triển, nhất là ở các nước Tây Âu, Bắc Mỹ, tập trung nhiều ở lĩnh vực như: luật học, tin học, vật lý, hóa học, điện tử, quản lý, chứng khoán, giáo dục Người Việt Nam sinh sống ở các nước thường tập trung thành những khu vực, thị trấn, khu phố riêng nên tạo được môi trường thuận lợi cho việc gìn giữ bản sắc dân tộc và các sinh hoạt truyền thống. Tuy vậy, nhiều gia đình phải vật lộn kiếm sống và ít có cơ hội về nước nên chưa có điều kiện chăm lo giữ gìn các giá trị văn hóa Việt Nam. Do ở nước ngoài nhiều năm nên trong các gia đình 3-4 thế hệ thường có hiện tượng ông bà, cha mẹ còn nói với nhau bằng tiếng Việt, nhưng con cháu nói được rất ít hoặc chỉ nghe hiểu mà không nói, không viết được bằng tiếng Việt. Cộng đồng người Việt hình thành từ năm 1975 trở lại đây, tuy phần lớn mới có 2-3 thế hệ, nhưng thế hệ sinh trưởng ở nước ngoài cũng đang ngày càng nói được ít tiếng Việt. Do đó, nhu cầu giao lưu văn hóa giữa 9
13. cộng đồng Việt và nhu cầu giữ gìn tiếng Việt ngày càng trở nên ít đi. Nhiều người Việt ra đi trong những năm 1975 còn mặc cảm với quá khứ của mình. Do chưa có điều kiện tiếp cận với những thông tin trung thực về sự đối thay ở quê nhà nên những người này ít nhiều còn có thành kiến với cuộc sống trong nước. Một số ít còn mang tư tưởng hận thù. So với nhiều cộng đồng kiều dân khác trên thế giới đây là điểm khá điển hình của bộ phận kiều bào. So với cộng đồng ngoại kiều khác, cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài là một cộng đồng trẻ, năng động, thông minh nhanh chóng hòa nhập vào xã hội nước sở tại và có xu hướng định cư lâu dài ở những nước như Mỹ, Úc, Ca-na-đa và các nước Tây Âu. Trong khi phần lớn người Việt Nam ở Đông Âu và Nga vẫn coi cuộc sống ở nước sở tại là tạm cư với mục đích làm ăn kinh tế là chính, khi có điều kiện sẽ trở về nước sinh sống. Cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài là cộng đồng khá phức tạp về thành phần xã hội, phức tạp về xu hướng chính trị và đa dạng về nghề nghiệp, tôn giáo bị chi phối, phân hóa bởi sự khác biệt về giai tầng xã hội, hoàn cảnh ra đi khỏi đất nước, địa bàn nơi cư trú và đặc biệt là chính kiến rất khác nhau, đa dạng. Tính liên kết, gắn bó ở một số cộng đồng không cao, do sinh sống phân tán, rất khó tập trung liên kết. Ở một số nước, chính quyền có chủ trương bố trí cho cộng đồng ngoại kiều sinh sống phân tán, nhỏ lẻ để dễ quản lý. Việc duy trì tiếng mẹ đẻ và giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống đang là thách thức lớn đối với những thế hệ tiếp sau của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài. Dù được coi là hòa nhập thành đạt nhanh ở Mỹ và phương Tây, nhưng tiềm lực kinh tế của cộng đồng người Việt còn hạn chế, thu nhập nhìn chung còn thấp so với mức bình quân của người bản xứ. Nhiều người Việt có cuộc sống ổn định song vẫn phải nhờ vào trợ cấp xã hội. Qua nhiều cách tiếp cận khác nhau cho thấy, tiềm lực chất xám, trí tuệ của cộng đồng người Việt ở nước ngoài là đáng kể, nhất là ở Bắc Mỹ, Tây Âu, Nga, Đông Âu. Có tài liệu ước tính khoảng 400 ngàn người Việt Nam ở nước ngoài có trình độ đại học, trên đại học và công nhân kỹ thuật bậc cao, có thông tin kiến thức cập 10
14. nhật về khoa học và công nghệ, về kinh tế. Tuy nhiên, cũng cần thấy rằng chỉ số học vấn trung bình hiện nay của người Việt vẫn còn thấp, ví dụ như ở Mỹ thấp hơn nhiều so với người Ấn, người Hoa, người Hàn Quốc. Đáng chú ý là dù người Việt sống ở bất kỳ nơi nào trên thế giới thì cộng đồng người Việt luôn mong muốn được đào tạo nâng cao trình độ, làm ăn và hướng về quê hương đầu tư cho đất nước phát triển và hội nhập với thế giới nhanh hơn nữa. Tuy nhiên, có một bộ phận đồng bào do chưa hiểu đúng về tình hình đất nước nên còn có thái độ tiêu cực hoặc dè dặt đối với đất nước, thậm chí có một số ít người đi ngược lại lợi ích chung của toàn dân tộc [42]. 1.1.3. Quá trình hình thành cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài Cách đây hàng trăm năm đã có người Việt Nam ra nước ngoài sinh sống. Lịch sử còn ghi lại vào thế kỷ thứ 12 con cháu dòng họ Lý đã sang Hàn Quốc lập nghiệp. Thế kỷ 17 có người Việt Nam sang làm ăn tại Campuchia. Thế kỷ thứ 18, đầu thế kỷ 19 người Việt sang lánh nạn và làm ăn tại Campuchia, Lào, Thái Lan, Trung Quốc . Sau chiến tranh thế giới thứ nhất và thứ hai, một số người Việt đi du học, làm công chức tại Pháp hoặc bị động viên đi lính, phu tại một số thuộc địa của Pháp. Trong thời kỳ chiến tranh, có thêm một số người ra đi lánh nạn, kiếm sống, theo chồng hồi hương hoặc đi tu nghiệp, du học ở nước ngoài. Tuy nhiên, trước năm 1975, số lượng người Việt Nam ở nước ngoài không lớn khoảng 16 - 20 vạn người ở 10 nước, phần đông số này có tư tưởng sinh sống tạm thời, chờ điều kiện thuận lợi trở về nước. Từ sau năm 1975, đã có sự thay đổi sâu sắc về số lượng, thành phần, tính chất cũng như địa bàn sinh sống của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài. Số người ra đi (di tản trước tháng 4 năm 1975, vượt biên trong các năm 1978 - 1980, theo chương trình ra đi có trật tự và các chương trình nhân đạo 1980 - 1996) đã lên tới khoảng 2 triệu người, chủ yếu tới Mỹ, Úc, Ca-na-đa, Nhật Bản, các nước Tây và Tây Bắc Âu Thêm vào đó, sau năm 1980, một số khá đông sinh viên, thực tập sinh và lao động Việt Nam ở các nước xã hội chủ nghĩa như 11
15. Liên Xô, Đông Âu cũ ở lại làm ăn. Đến nay, phần đông bà con ngày càng ổn định cuộc sống và hòa nhập vào xã hội nơi cư trú, có vị trí nhất định trong đời sống kinh tế, chính trị - xã hội ở nước sở tại, có tác động ở mức độ khác nhau tới mối quan hệ giữa các nước đó với Việt Nam. Bên cạnh đó, trong những năm qua hàng trăm nghìn người Việt Nam đã ra nước ngoài lao động, học tập, tu nghiệp, đoàn tụ gia đình, hình thành các cộng đồng người Việt Nam tại một số địa bàn mới như Hàn Quốc, Đài Loan, Malaysia [42]. 1.2. Khái quát chung về quốc tịch 1.2.1. Khái niệm và vai trò của quốc tịch Dưới góc độ khoa học pháp lý, trên thế giới có rất nhiều quan điểm khác nhau về quốc tịch. Xuất phát từ quan niệm về ý nghĩa và vị trí của quốc tịch trong hệ thống luật quốc tế và pháp luật quốc gia, một số nhà luật học phương Tây cho rằng cần phải phân biệt quan niệm về quốc tịch trong Luật quốc tế và quốc tịch trong Luật quốc gia. Tiêu biểu cho quan điểm này đó là G.H.Hackworth (Mỹ), học giả này định nghĩa quốc tịch trong Luật quốc tế là mối quan hệ (hay sự quy thuộc) của một cá nhân với một Nhà nước nhất định [51]. Nhà nước trong mối quan hệ này phải là một nhà nước có chủ quyền, là chủ thể độc lập của Luật quốc tế. Còn Quốc tịch trong hệ thống Luật quốc gia được hiểu là mối quan hệ pháp lý hai chiều, được xác lập giữa cá nhân với một quốc gia nhất định, có nội dung là tổng thể các quyền và nghĩa vụ của người đó và quốc gia mà họ là công dân [21]. Như vậy, theo các học giả này cần phải tách biệt hai khái niệm quốc tịch trong hệ thống pháp luật quốc tế và hệ thống pháp luật quốc gia. Tuy nhiên, định nghĩa trong Luật quốc tế chỉ là định nghĩa mang tính hình thức và ý nghĩa của định nghĩa này về quốc tịch thể hiện chủ quyền quốc gia trong quan hệ quốc tế. Một quốc gia không thể thiếu thành phần cơ bản cấu thành nên đất nước đó là công dân, những người có mối quan hệ gắn bó với quốc gia đó. Còn định nghĩa trong Luật quốc gia có nội dung cụ thể hơn vì được 12
16. thể hiện thông qua tổng thể quyền và nghĩa vụ mà các cá nhân được hưởng theo quy định của pháp luật. Trong khoa học pháp lý Việt Nam hiện nay cũng có nhiều quan điểm chưa thống nhất về Quốc tịch. Như trong giáo trình Luật Hiến pháp Việt Nam của Đại học Luật Hà Nội, tác giả cho rằng: “Quốc tịch là mối liên hệ chính trị pháp lý, có tính chất ổn định lâu dài, bền vững về mặt thời gian, không bị hạn chế về mặt không gian, giữa một cá nhân cụ thể với một chính quyền nhà nước nhất định” [20]. Quan niệm như vậy e là bất hợp lý bởi lẽ theo quan điểm này thì mối quan hệ đặc biệt này không còn là cá nhân với “Nhà nước” mà là mối quan hệ cá nhân với “chính quyền nhà nước”. Hai khái niệm này hoàn toàn khác nhau bởi chính quyền nhà nước được dùng để chỉ bộ máy nhà nước bao gồm các cơ quan quản lý của nhà nước. Từ điển giải thích thuật ngữ Luật quốc tế và Giáo trình luật quốc tế của trường Đại học Luật Hà Nội đều định nghĩa: “Quốc tịch là mối liên hệ pháp lý giữa một cá nhân với một nhà nước nhất định biểu hiện ở tổng thể các quyền và nghĩa vụ của người đó được pháp luật của nhà nước quy định và bảo đảm thực hiện” [21]. Đây là định nghĩa được nhiều luật gia và các nhà lập pháp Việt Nam ủng hộ trong khi xây dựng Luật Quốc tịch bởi lẽ khái niệm này đã giải quyết được 2 vấn đề cơ bản của quốc tịch. Thứ nhất, quốc tịch là mối quan hệ pháp lý ràng buộc hai chiều giữa cá nhân với Nhà nước. Sự hiện diện của nhà nước cùng với công cụ pháp lý của mình là bảo đảm quan trọng nhất để duy trì sự tồn tại của mối quan hệ pháp lý tất yếu đó. Thứ hai, mối quan hệ này sẽ thực sự có ý nghĩa khi nội dung của nó là các quyền và nghĩa vụ qua lại giữa công dân với Nhà nước, được bảo đảm thực hiện trên thực tế thông qua sự tồn tại của quốc tịch. Điều 1, Luật Quốc tịch 2008 đã đưa ra định nghĩa sau về quốc tịch: “Quốc tịch Việt Nam thể hiện mối quan hệ gắn bó của cá nhân với Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, làm phát sinh quyền, nghĩa vụ của công dân Việt Nam đối với Nhà nước và quyền, trách nhiệm của Nhà nước Cộng hoà xã hội 13
17. chủ nghĩa Việt Nam đối với công dân Việt Nam” [40]. Như vậy, Điều 1 Luật Quốc tịch Việt Nam năm 2008 cùng với các quy định của pháp luật trong lĩnh vực này đã khẳng định quốc tịch là mối quan hệ hai chiều giữa công dân với Nhà nước. Tuy nhiên, cần phải nhấn mạnh rằng, chính mối quan hệ này được biểu hiện thông qua tổng thể các quyền và nghĩa vụ tương ứng giữa cá nhân và nhà nước. Do đó, có thể đưa ra một định nghĩa khái quát về quốc tịch như sau: “Quốc tịch là mối quan hệ chính trị pháp lý đặc biệt, bền vững theo không gian và thời gian giữa một cá nhân và nhà nước nhất định, biểu hiện ở các quyền và nghĩa vụ qua lại giữa công dân và nhà nước, được nhà nước bảo đảm thực hiện trên thực tế”. 1.2.2. Đặc điểm và ý nghĩa của quốc tịch Do quốc tịch có mối quan hệ pháp lý - chính trị gắn kết một cá nhân với một Nhà nước có chủ quyền cho nên quốc tịch có những đặc điểm sau: Thứ nhất: Quốc tịch có tính ổn định và bền vững Quốc tịch là quan hệ pháp lý găn với quyền nhân thân của m i cá nhân, phát sinh từ lúc cá nhân đó mới sinh ra, được đăng ký khai sinh và kể từ đó được nhà nước thừa nhận cá nhân đó là công dân của nước mình và gắn liền trong suốt cuộc đời cho đến khi cá nhân đó chết. Tính bền vững ở đây là quốc tịch được xác lập cho thời gian là cả cuộc đời của một người. Không ai cũng như không một nước nào có thể tự ý cho thôi quốc tịch hay tước quốc tịch của một cá nhân mà bản thân họ không có vi phạm gì đến lợi ích quốc gia hay gây phương hại đến đất nước. Đồng thời, một nhà nước cũng không thể nào cho thôi quốc tịch hoặc tước quốc tịch của công dân mình khi họ đang sinh sống trên lãnh thổ của quốc gia khác mà họ không nhập quốc tịch của quốc gia mà họ đang sinh sống. Tính bền vững còn được thể hiện ở ch quốc tịch gắn liền với sự tồn tại và phát triển của nhà nước. Bởi vì có ba yếu tố cấu thành nhà nước là: lãnh thổ, dân cư và quyền lực nhà nước. Mà dân cư ở đây chủ yếu là công dân. 14
18. Như vậy, quốc tịch có tính bền vững và ổn định. Nó gắn liền với quyền nhân thân của một cá nhân. Đồng thời, nó cũng gắn liền với sự tồn tại và phát triển của một nhà nước. Thứ hai: Quốc tịch thể hiện đầy đủ quyền và nghĩa vụ cơ bản của một công dân. Một khi mà nhà nước xác lập quốc tịch cho một cá nhân nào đó và họ trở thành công dân của quốc gia thì những quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân sẽ phát sinh. Những quyền này được nhà nước thể chế hóa trong luật của quốc gia. Họ có quyền được hưởng trong chừng mực mà nhà nước cho phép. Bởi vì quyền công dân là một quyền quan trọng đối với người dân như: quyền ứng cử, quyền bầu cử, quyền được nhà nước bảo hộ ngoại giao khi vi phạm pháp luật ở nước ngoài. Nếu như không phải là công dân thì nhà nước không thừa nhận những quyền này. Do đó, người nước ngoài và người không quốc tịch sẽ không được hưởng đầy đủ các quyền nêu trên. Đồng thời, công dân phải thực hiện nghĩa vụ bắt buộc như trung thành với Tổ quốc, thực hiện nghĩa vụ quân sự, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Cho nên người nước ngoài cũng như người không quốc tịch thì họ không có những quyền và nghĩa vụ như trên. Họ chỉ được hưởng chính sách đãi ngộ như công dân chứ không phải là công dân của quốc gia đó. Thứ ba: Quốc tịch thể hiện những quyền và nghĩa vụ của Nhà nước đối với công dân. Khi đã là công dân của nước mình thì nhà nước đưa ra những chính sách, đường lối cho công dân thực hiện và tuân theo, có quyền áp dụng những biện pháp thích hợp khi công dân vi phạm hoặc có hành vi gây ảnh hưởng đến xã hội, ảnh hưởng đến lợi ích của nhà nước thì nhà nước có quyền áp đặt ý chí của giai cấp mình được thể hiện trong luật để làm chuẩn mực cho nhân dân thực hiện theo mà không một cá nhân, nhà nước nào có quyền can thiệp và đây được coi là công việc nội bộ của quốc gia. Đồng thời, nhà nước cũng phải có trách nhiệm đối với công dân của mình như: bảo hộ ngoại giao khi công dân mình bị xâm hại 15