Luận văn Quản lý nợ xấu tại các ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn ngân hàng thương mại cổ phần Á Châu

Nội dung text: Luận văn Quản lý nợ xấu tại các ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn ngân hàng thương mại cổ phần Á Châu

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HUỲNH THỊ PHƢƠNG THẢO QUẢN LÝ NỢ XẤU TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI CỔ PHẦN Á CHÂU LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, Năm 2016
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HUỲNH THỊ PHƢƠNG THẢO QUẢN LÝ NỢ XẤU TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI CỔ PHẦN Á CHÂU Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN NHƢ PHÁT HÀ NỘI, Năm 2016
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất công trình nào khác. Tác giả luận văn Huỳnh Thị Phƣơng Thảo 3
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NỢ XẤU VÀ QUẢN LÝ NỢ XẤU TẠI NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI 6 1.1. Khái quát chung về nợ xấu tại các ngân hàng thương mại 6 1.2. Quản lý nợ xấu tại các NHTM 18 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG QUẢN LÝ NỢ XẤU TẠI NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI CỔ PHẦN Á CHÂU 37 2.1. Thực trạng quản lý nợ xấu tại các NHTM theo pháp luật hiện hành 37 2.2. Hoạt động quản lý nợ xấu tại Ngân hàng TMCP Á Châu 41 2.3. Thực trạng quản lý nợ xấu tại NHTMCP Á Châu từ năm 2010 đến năm 2015 57 CHƢƠNG 3. GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG QUẢN LÝ NỢ XẤU TẠI CÁC NHTM QUA THỰC TIỄN NGÂN HÀNG TMCP Á CHÂU 63 3.1. Giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý nợ xấu tại các NHTM 63 3.2. Kiến nghị nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý nợ xấu tại các NHTM 66 KẾT LUẬN 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ACB Ngân Hàng Thương Mại Cổ Phần Á Châu ACBA Công ty quản lý nợ và khai thác tài sản Ngân hàng Á Châu CIC Trung tâm thông tin tín dụng DPRR Dự phòng rủi ro HĐQT Hội đồng quản trị NHNN Ngân hàng nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại RRTD Rủi ro tín dụng TCTD Tổ chức tín dụng TSBĐ Tài sản bảo đảm VAMC Công ty TNHH MTV quản lý tài sản của các tổ chức tín dụng Việt Nam
6. DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ VÀ SƠ ĐỒ Số hiệu các biểu Tên các biểu đồ và sơ đồ Trang đồ và sơ đồ 1.1. Quy trình ngăn ngừa và xử lý RRTD 29 Tỷ lệ nợ xấu trong tổng dư nợ tín dụng (đánh giá 2.1. 40 theo năm) Xét duyệt cấp tín dụng theo chính sách tín dụng tại 2.2. 45 ACB 2.3. Quy trình cảnh báo nợ sớm tại ACB 50 Tổng dư nợ cho vay khách hàng tại ACB từ 2010 2.4. 58 đến 2015 Tỷ lệ nợ xấu và nợ quá hạn của ACB từ 2010 đến 2.5. 60 2015
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hệ thống ngân hàng quốc gia được xem là huyết mạch tài chính của nền kinh tế vì vậy sự phát triển, hưng thịnh hay khó khăn, khủng hoảng của hệ thống ngân hàng sẽ gây ảnh hưởng trực tiếp và lớn lao đến nền kinh tế thậm chí còn tác động lên vận mệnh của quốc gia. Cả thế giới đã từng chứng kiến sự sụp đổ của một hay một vài ngân hàng còn kéo theo sự sụp đổ dây chuyền của cả hệ thống với quy mô lan rộng như cuộc đại khủng hoảng trong hệ thống tư bản năm 1929-1933, cuộc khủng hoảng tài chính Đông Á năm 1997 và cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008. Vì thế bất cứ một quốc gia nào trên thế giới cũng đều ban hành các quyết sách xây dựng hệ thống ngân hàng lành mạnh và an toàn bên cạnh đó cũng thiết lập hành lang pháp lý nhằm kiểm soát các rủi ro tiềm ẩn và loại bỏ những ngân hàng yếu kém tạo cơ sở cho nền kinh tế thị trường phát triển bền vững. Việt Nam ngày càng tham gia sâu, rộng vào sân chơi quốc tế, việc ký kết tham gia các Hiệp ước, Hiệp định thương mại quốc tế đa phương, song phương đã góp phần đưa các NHTM Việt Nam từng bước hòa nhập vào vòng xoáy chung của hội nhập và toàn cầu hóa. Đây là cơ hội cũng là thách thức đối với các NHTM Việt Nam, đòi hỏi các NHTM phải nâng cao năng lực cạnh tranh, kiểm soát rủi ro trong kinh doanh một cách hiệu quả để có thể đứng vững và khẳng định vị thế trên thương trường quốc tế. Theo chu kỳ mang tính quy luật, sự phát triển mạnh của hoạt động cấp tín dụng trong một thời gian nhất định sẽ đem lại những hệ quả tích cực và tiêu cực tác động trực tiếp đến nền kinh tế. Bên cạnh những tác động tích cực là cung ứng vốn cho kinh tế, giải quyết nhu cầu và đáp ứng sản xuất kinh doanh cũng như tiêu dùng của khách hàng góp phần thúc đẩy kinh tế xã hội phát triển thì những hệ quả tiêu cực do hoạt động cấp tín dụng mang lại không hề nhỏ nếu việc cấp tín dụng không được kiểm soát một cách cẩn trọng. Một trong những hệ quả tiêu cực có tác động trực tiếp đến nền kinh tế chính là “Nợ xấu”. Đó là những khoản nợ không còn khả 1
8. năng sinh lời hay không có khả năng thu hồi. Nợ xấu được ví như cục máu đông làm tắt ngẵn dòng lưu chuyển vốn trong nền kinh tế gây ảnh hưởng xấu đến tình hình tài chính quốc gia và đối với bản thân các ngân hàng thì các khoản nợ xấu đã đem lại những thiệt hại đáng kể không chỉ về mặt tài chính mà còn ảnh hưởng đến uy tín của ngân hàng. Vì những lý do đó việc quản lý để ngăn ngừa những khoản nợ xấu phát sinh hay các biện pháp xử lý để thu hồi những khoản nợ xấu là một trong những vấn đề được quan tâm trong hoạt động tài chính ngân hàng hiện nay. Từ bối cảnh chung của nền kinh tế và yêu cầu cấp thiết của hoạt động kinh doanh của các ngân hàng mà tác giả đã chọn đề tài: Quản lý nợ xấu tại các NHTM theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn Ngân hàng TMCP Á Châu. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề xử lý nợ xấu được quan tâm ở hầu như tất cả các cấp bộ ngành, tổ chức tài chính, tổ chức chính trị xã hội nhà nước vì vậy mà cho tới thời điểm này có không ít các luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, đề tài cấp bộ, cấp sở, những hội thảo khoa học đề cập hoặc nghiên cứu một số khía cạnh về giải quyết nợ xấu. Ở cấp luận án Tiến sĩ có luận án Tiến sĩ của Lê Thị Huyền Diệu (2010) về” Luận cứ khoa học về xác định mô hình quản lý RRTD tại NHTM Việt Nam”, luận án Tiến sĩ của Nguyễn Thị Hoài Phương (2012) về “Quản lý nợ xấu tại NHTM Việt Nam”, Ở cấp luận văn Thạc sĩ có luận văn của Trần Văn Ba (2012) về “Quản lý nợ xấu tại Ngân hàng Đầu Tư và Phát Triển Việt Nam - Chi Nhánh Phú Tài”, luận văn của Nguyễn Hoàng Uyên (2013) về “Quản lý nợ xấu tại NHTMCP Xuất Nhập Khẩu Việt Nam”, luận văn của Phan Thị Ly (2015) về “Quản trị nợ xấu trong hoạt động tín dụng tại Ngân Hàng TMCP Việt Nam Thịnh Vượng - Chi Nhánh Đà Nẵng”, Bên cạnh đó còn có các hội thảo về xử lý nợ xấu được tổ chức như “Hội thảo về kinh nghiệm xử lý nợ xấu của Nhật Bản” tại Hà Nội ngày 17/09/2012, “Hội thảo xử lý nợ xấu: Kinh nghiệm Trung Quốc và Bài học cho Việt Nam” tại Hà Nội ngày 17/12/2013, Hội thảo “Ba năm nhìn lại tái cơ cấu và xử lý nợ xấu ngân hàng” tại Hà Nội ngày 05/10/2015, Những bài trao đổi, hiến kế xử lý nợ xấu của các Tiến sĩ, Thạc sĩ , chuyên gia trên các phương tiện truyền thông như truyền hình, báo, tạp 2
9. chí. Tuy nhiên những bài viết, nghiên cứu khoa học trên hoặc là đánh giá hoạt động xử lý nợ xấu trước khi VAMC được thành lập hoặc là chỉ nghiên cứu chủ yếu dưới khía cạnh kinh tế của hoạt động xử lý nợ xấu. Do đó, đề tài này phần nào đáp ứng tính cần thiết của việc nghiên cứu trong tình hình hiện nay, đó là đánh giá hoạt động xử lý nợ xấu tại Ngân hàng TMCP Á Châu sau 4 năm đề án “cơ cấu lại hệ thống các TCTD giai đoạn 2011-2015”, đề án “xử lý nợ xấu của hệ thống các TCTD” và Đề án “thành lập Công ty quản lý tài sản của các TCTD Việt Nam (VAMC)” chính thức có hiệu lực và thực hiện; từ thực tiễn diễn biến thực thi của các đề án trên tại Ngân hàng TMCP Á Châu mà đề xuất các giải pháp và kiến nghị để hoàn thiện khung pháp lý xử lý nợ xấu. Việc nghiên cứu một cách có hệ thống vấn đề này mang ý nghĩa lý luận, thực tiễn sâu sắc. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn tìm kiếm một số giải pháp pháp lý nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý nợ xấu tại các NHTM Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nội dung của luận văn sẽ nghiên cứu một số các vấn đề lý luận về nợ xấu (các tiêu chí xác định, nguyên nhân, tác động của nợ xấu) và hoạt động quản lý nợ xấu (cơ sở pháp lý, nội dung của hoạt động quản lý nợ xấu, các yếu tố ảnh hưởng đếnnợ xấu) tại các NHTM theo pháp luật Việt Nam. Bên cạnh đó luận văn nghiên cứu thực tiễn hoạt động quản lý nợ xấu tại Ngân hàng TMCP Á Châu từ năm 2010 đến 2015. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu hoạt động quản lý nợ xấu tại Ngân hàng TMCP Á Châu đối với nhóm khách hàng doanh nghiệp. Thời gian nghiên cứu của luận văn từ năm 2010 đến năm 2015. 4.2. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu các vấn đề sau: 3
10. 1) Các vấn đề lý luận vể nợ xấu và quản lý nợ xấu tại các NHTM 2) Thực tiễn hoạt động quản lý nợ xấu tại Ngân hàng TMCP Á Châu trong thời gian năm 2010-2015. 3) Những giải pháp được đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý nợ xấu tại các NHTM Việt Nam qua thực tiễn Ngân hàng TMCP Á Châu. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Với các dữ liệu thứ cấp có sẵn tác giả sử dụng phép duy vật biện chứng, vận dụng cơ sở lý luận về nhà nước và pháp luật, những quan điểm cơ bản của Đảng và Nhà nước ta trong sự nghiệp đổi mới nhằm xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. 5.1. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, tác giả còn áp dụng phương pháp logic, phương pháp thống kê, lý thuyết hệ thống, diễn dịch và quy nạp để phân tích, chứng minh và đánh giá các vấn đề. Từ đó rút ra những thiếu sót, tồn tại trong các quy định, thực tiễn áp dụng của pháp luật Việt Nam về hoạt động xử lý nợ xấu và đưa ra một số kiến nghị về hoàn thiện khung pháp lý, các giải pháp thực tế nhằm đóng góp vào việc nâng cao hiệu quả hoạt động xử lý nợ xấu tại các NHTM. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Đề tài mang ý nghĩa lý luận cho việc hoàn thiện môi trường pháp lý đầy đủ, phù hợp với đòi hỏi thực tiễn. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Từ kết quả nghiên cứu, luận văn đưa ra các giải pháp, kiến nghị hy vọng sẽ đem lại những kết quả thiết thực cho việc hoàn thiện các quy định pháp luật Việt Nam, cải thiện vai trò của các tổ chức liên quan đến đến hoạt động xử lý nợ xấu của hoạt động NHTM. Tác giả hy vọng rằng với sự đầu tư thích đáng, kết quả nghiên cứu sẽ là một tài liệu tham khảo có giá trị nhất định. 4
11. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của Luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận về nợ xấu và quản lý nợ xấu tại ngân hàng thương mại. Chương 2. Thực trạng hoạt động quản lý nợ xấu tại Ngân hàng thương mại cổ phần Á Châu. Chương 3. Giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý nợ xấu tại các ngân hàng thương mại qua thực tiễn Ngân hàng TMCP Á Châu. 5
12. CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NỢ XẤU VÀ QUẢN LÝ NỢ XẤU TẠI NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI 1.1. Khái quát chung về nợ xấu tại các ngân hàng thƣơng mại 1.1.1. Khái niệm về nợ xấu tại các ngân hàng thương mại Hiện nay có nhiều quan điểm về các tiêu chí xác định nợ xấu. Dựa trên nền tảng kinh tế của mỗi quốc gia, quan điểm của các chủ thể đánh giá khoản nợ mà đưa ra các tiêu chí đánh giá hay định nghĩa về nợ xấu khác nhau. Vì vậy nhóm chuyên gia tư vấn (AEG) của Liên Hợp Quốc cũng khuyến cáo rằng định nghĩa nợ xấu không nên mang tính chất mô tả mà chỉ nên được sử dụng như các hướng dẫn cho các ngân hàng. Các tiêu chí để xác định nợ xấu theo Ngân hàng trung ương Châu Âu (ECB) : Nợ xấu là những khoản cho vay không có khả năng thu hồi như: - Những khoản nợ đã hết hiệu lực hoặc những khoản nợ không có căn cứ đòi bồi thường từ người mắc nợ. - Người mắc nợ trốn hoặc bị mất tích, không còn tài sản để thanh toán nợ. - Những khoản nợ mà ngân hàng không thể liên lạc được với người mắc nợ hoặc không thể tìm được người mắc nợ. - Những khoản nợ mà khách nợ chấm dứt hoạt động kinh doanh, thanh lý tài sản, hoặc kinh doanh bị thua lỗ và tài sản còn lại không đủ để trả nợ. Nợ xấu là những khoản cho vay có thể không được thu hồi đầy đủ cho Ngân hàng: Đây là những khoản nợ không có tài sản thế chấp hoặc tài sản đưa ra để thế chấp không đủ để trả nợ. Điều đó đồng nghĩa với việc ngân hàng không thể thu hồi đầy đủ món nợ vì người mắc nợ rất khó kiếm được lợi nhuận từ công việc kinh doanh hoặc người mắc nợ không liên lạc với ngân hàng để thanh toán hoặc hoàn cảnh chỉ rõ rằng phần lớn tiền nợ sẽ không thể thu hồi được. Những khoản nợ loại này gồm có: - Những khoản nợ mà người mắc nợ đồng ý thanh toán trong quá khứ, nhưng 6
13. phần còn lại không thể được đền bù, hoặc những khoản nợ trong đó tài sản được chuyển để thanh toán nhưng giá trị còn lại không đủ trang trải toàn bộ nợ. - Những khoản nợ mà người mắc nợ khó có thể trả nợ và yêu cầu gia hạn nợ nhưng không đền bù được nợ trong thời gian thoả thuận. - Những khoản nợ mà tài sản thế chấp không đủ để trả nợ hoặc tài sản thế chấp ở Ngân hàng không được chấp thuận về mặt pháp lý dẫn đến người mắc nợ không thể trả nợ Ngân hàng đầy đủ. - Những khoản nợ mà tòa án tuyên bố người mắc nợ phá sản nhưng phần bồi hoàn ít hơn dư nợ. [30, tr.31] Theo ECB, nợ xấu được đánh giá chủ yếu dựa vào khả năng thu hồi nợ, thu hồi được một phần hay không thể thu hồi. Theo Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF): Định nghĩa về nợ xấu đã được IMF đưa ra như sau: “Một khoản cho vay được coi là không sinh lời (nợ xấu) khi tiền thanh toán lãi và/hoặc tiền gốc đã quá hạn từ 90 ngày trở lên, hoặc các khoản thanh toán lãi đến 90 ngày hoặc hơn đã được tái cơ cấu hay gia hạn nợ, hoặc các khoản thanh toán dưới 90 ngày nhưng có các nguyên nhân nghi ngờ việc trả nợ sẽ được thực hiện đầy đủ”. [46, tr.8] Các tiêu chí để xác định nợ xấu theo IMF bao gồm: i) thời gian quá hạn trên 90 ngày, hoặc ii) khả năng trả nợ bị nghi ngờ. Khả năng trả nợ ở đây có thể là khách hàng hoàn toàn không trả được nợ, hoặc việc trả nợ của khách hàng là không đầy đủ. Như vậy, so với ECB, thì tiêu chí để xác định nợ xấu của IMF cũng dựa trên kết quả thu hồi nợ của ngân hàng, nhưng có thêm yếu tố về thời gian quá hạn trả nợ. Trong khi đó, Ủy ban Basel về giám sát ngân hàng (BCBS) không đưa ra định nghĩa cụ thể về nợ xấu. Nhưng trong các hướng dẫn về các thông lệ chung tại nhiều quốc gia về quản lý RRTD, BCBS xác định, việc khoản nợ bị coi là không có khả năng hoàn trả khi một trong hai hay cả hai điều kiện sau xảy ra: i) ngân hàng thấy người vay không có khả năng trả nợ đầy đủ khi ngân hàng chưa thực hiện hành động gì để cố gắng thu hồi; ii) người vay đã quá hạn trả nợ quá 90 ngày. Vậy nhìn 7
14. chung thì BCBS cũng có cùng quan điểm với IMF về nợ xấu. Tại Việt Nam, các NHTM đánh giá một khoản nợ là nợ xấu theo quy định tại điều 3 Thông tư số 02/2013/TT-NHNN ngày 21/01/2013 của NHNN Việt Nam quy định về phân loại tài sản có, mức trích, phương pháp trích lập DPRR và việc sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro trong hoạt động của TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài (Thông tư số 02/2013/TT-NHNN) Nợ xấu (Non-Performing Loans - NPL) là các khoản nợ thuộc các nhóm 3, 4 và 5 bao gồm nợ dưới tiêu chuẩn, nợ nghi ngờ và nợ mất vốn được quy định tại điều 10, 11 Thông tư số 02/2013/TT-NHNN. Nợ xấu theo quy định của pháp luật Việt Nam cũng được xác định dựa trên hai tiêu chí: (i) thời gian quá hạn trên 90 ngày (ii) khả năng trả nợ của khách hàng. So với cách xác định nợ xấu của IMF hay BCBS thì tiêu chí đánh giá nợ xấu của NHTM Việt Nam cũng tương tự, tuy nhiên phụ thuộc vào tình hình kinh tế của quốc gia mà NHNN Việt Nam yêu cầu các NHTM Việt Nam quy định về đánh giá khả năng trả nợ của khách hàng chặt chẽ hơn thể hiện ở những đối tượng được cấp tín dụng hay những khoản tín dụng có TSBĐ có liên quan đến NHTM đều phải đưa vào nhóm nợ dưới tiêu. So với các quốc gia phát triển trên thế giới hệ thống NHTM Việt Nam còn khá non trẻ vì vậy việc nâng cao cảnh giác trong quản lý nợ của NHNN Việt Nam là hoàn toàn cần thiết. Tóm lại, nợ xấu là những khoản vay không còn khả năng sinh lời hay những khoản vay không còn hoạt động, việc xác định nợ xấu chủ yếu dựa vào hai tiêu chí là thời gian quá hạn và khả năng trả nợ của khách hàng. 1.1.2. Tác động của nợ xấu Khi đánh giá một khoản cấp tín dụng các ngân hàng luôn cân nhắc giữa hai yếu tố và lợi nhuận và rủi ro. Khi một khoản nợ xấu phát sinh là một thất bại của người cấp tín dụng trong quyết định lựa chọn giữa hai yếu tố trên. Niềm tin về lợi nhuận đạt được cao hơn rủi ro phải gánh chịu bị phá vỡ khi nợ xấu phát sinh dẫn đến khả năng không thu hồi hay thu hồi không đủ vốn vay. Mặc dù vậy, việc phát sinh nợ xấu là điều không thể tránh khỏi mà vấn đề nằm ở chỗ xác định xem tỷ lệ 8
15. nợ xấu như thế nào là có thể chấp nhận được. Theo Đề án “Xử lý nợ xấu của hệ thống các TCTD” được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt ngày 31/5/2013 theo Quyết định 843/2013/QĐ-TTg thì chuẩn tỷ lệ nợ xấu an toàn của Việt Nam là dưới 3%. Một tỷ lệ chuẩn an toàn về nợ xấu được quan tâm vì khi nợ xấu xảy ra với tỷ lệ cao sẽ gây nên ảnh hưởng nghiêm trọng không chỉ với riêng các ngân hàng cấp tín dụng mà còn có thể tác động dây chuyền đến nền kinh tế. 1.1.2.1. Đối với các ngân hàng thương mại Từ định nghĩa của nợ xấu là những khoản nợ không còn khả năng sinh lời hay không có khả năng thu hồi cho ta thấy rõ ràng những khoản nợ xấu sẽ kéo theo lợi nhuận ngân hàng giảm ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động kinh doanh của ngân hàng. Bên cạnh đó tỷ lệ nợ xấu cao sẽ có nhiều vốn vay bị tồn đọng, khó thu hồi ảnh hưởng đến khả năng luân chuyển vốn của ngân hàng, khả năng thanh khoản của ngân hàng bị tác động trực tiếp. Ngoài khả năng tài chính của ngân hàng bị tác động mạnh mẽ bởi nợ xấu thì uy tín của ngân hàng cũng đứng bên bờ vực thẳm. Không có khách hàng nào muốn gởi tiền vào ngân hàng có tình hình tín dụng yếu kém, tỷ lệ nợ xấu vượt mức cho phép, khả năng thanh khoản không tốt. Và các chỉ số về nợ xấu cũng là một chỉ số được đánh giá bắt buộc đối với một ngân hàng khi muốn được cấp hạn mức tín dụng, hạn mức bảo lãnh tại TCTD khác trong nước hay nước ngoài. 1.1.2.2. Đối với nền kinh tế Tác động đối với nền kinh tế của nợ xấu là tác động gián tiếp thông qua việc một quan hệ kinh tế bị thất bại. Nợ xấu gây ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của ngân hàng từ đó ảnh hưởng đến khả năng luân chuyển, phân bổ và sử dụng nguồn lực tài chính của nền kinh tế. Nợ xấu phát sinh do khách hàng vay mất khả năng chi trả nên sẽ ảnh hưởng đến không chỉ hoạt động kinh doanh của khách hàng bị nợ xấu mà còn ảnh hưởng đến các đối tác kinh doanh liên quan và nhìn chung sẽ ảnh hưởng theo diện rộng đến nền kinh tế. Tóm lại nợ xấu gây trì trệ nền kinh tế. 9
16. 1.1.3. Cơ sở pháp lý xác định nợ xấu và nguyên nhân phát sinh nợ xấu 1.1.3.1. Cơ sở pháp lý xác định nợ xấu Cơ sở pháp lý để xác định nợ xấu theo pháp luật Việt Nam hiện hành được quy định tại Thông tư số 02/2013/TT-NHNN. “Nợ xấu” là các khoản nợ thuộc các nhóm 3, 4 và 5 bao gồm nợ dưới tiêu chuẩn, nợ nghi ngờ, nợ có khả năng mất vốn Tại điều 10 Thông tư số 02/2013/TT-NHNN, các TCTD được yêu cầu phân loại nợ theo phương pháp định lượng, trong đó các khoản nợ xấu nhóm 3, nhóm 4, và nhóm 5 là các khoản nợ được xác định như sau: - Nợ nhóm 3 (nợ dưới tiêu chuẩn) bao gồm: (i) Nợ quá hạn từ 91 ngày đến 180 ngày; (ii) Nợ gia hạn nợ lần đầu; (iii) Nợ được miễn hoặc giảm lãi do khách hàng không đủ khả năng trả lãi đầy đủ theo hợp đồng tín dụng; (iv) Nợ thuộc một trong các trường hợp sau đây: + Nợ của khách hàng hoặc bên bảo đảm là tổ chức, cá nhân thuộc đối tượng mà TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài không được cấp tín dụng theo quy định của pháp luật; + Nợ được bảo đảm bằng cổ phiếu của chính TCTD hoặc công ty con của TCTD hoặc tiền vay được sử dụng để góp vốn vào một TCTD khác trên cơ sở TCTD cho vay nhận TSBĐ bằng cổ phiếu của chính TCTD nhận vốn góp; + Nợ không có bảo đảm hoặc được cấp với điều kiện ưu đãi hoặc giá trị vượt quá 5% vốn tự có của TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài khi cấp cho khách hàng thuộc đối tượng bị hạn chế cấp tín dụng theo quy định của pháp luật; + Nợ cấp cho các công ty con, công ty liên kết của TCTD hoặc doanh nghiệp mà TCTD nắm quyền kiểm soát có giá trị vượt các tỷ lệ giới hạn theo quy định của pháp luật; + Nợ có giá trị vượt quá các giới hạn cấp tín dụng, trừ trường hợp được phép vượt giới hạn, theo quy định của pháp luật; + Nợ vi phạm các quy định của pháp luật về cấp tín dụng, quản lý ngoại hối và các tỷ lệ bảo đảm an toàn đối với TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài; 10
17. + Nợ vi phạm các quy định nội bộ về cấp tín dụng, quản lý tiền vay, chính sách DPRR của TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài. (v) Nợ đang thu hồi theo kết luận thanh tra. - Nhóm 4 (Nợ nghi ngờ) bao gồm: (i) Nợ quá hạn từ 181 ngày đến 360 ngày; (ii) Nợ cơ cấu lại thời hạn trả nợ lần đầu quá hạn dưới 90 ngày theo thời hạn trả nợ được cơ cấu lại lần đầu; (iii) Nợ cơ cấu lại thời hạn trả nợ lần thứ hai;(iv) Khoản nợ quy định tại điểm c (iv) khoản 1 Điều này quá hạn từ 30 ngày đến 60 ngày kể từ ngày có quyết định thu hồi; (v) Nợ phải thu hồi theo kết luận thanh tra nhưng đã quá thời hạn thu hồi đến 60 ngày mà vẫn chưa thu hồi được;(vi) Nợ được phân loại vào nhóm 4 theo quy định tại khoản 2 và khoản 3 Điều này. - Nhóm 5 (Nợ có khả năng mất vốn) bao gồm: (i) Nợ quá hạn trên 360 ngày; (ii) Nợ cơ cấu lại thời hạn trả nợ lần đầu quá hạn từ 90 ngày trở lên theo thời hạn trả nợ được cơ cấu lại lần đầu; (iii) Nợ cơ cấu lại thời hạn trả nợ lần thứ hai quá hạn theo thời hạn trả nợ được cơ cấu lại lần thứ hai; (iv) Nợ cơ cấu lại thời hạn trả nợ lần thứ ba trở lên, kể cả chưa bị quá hạn hoặc đã quá hạn; (v) Khoản nợ quy định tại điểm c (iv) khoản 1 Điều này quá hạn trên 60 ngày kể từ ngày có quyết định thu hồi; (vi) Nợ phải thu hồi theo kết luận thanh tra nhưng đã quá thời hạn thu hồi trên 60 ngày mà vẫn chưa thu hồi được; (vii) Nợ của khách hàng là TCTD được NHNN công bố đặt vào tình trạng kiểm soát đặc biệt, chi nhánh ngân hàng nước ngoài bị phong tỏa vốn và tài sản; (viii) Nợ được phân loại vào nhóm 5 bao gồm các khoản nợ quá hạn từ 91 ngày trở lên; các khoản nợ cơ cấu lại thời hạn trả nợ lần đầu; các khoản nợ được miễn hoặc giảm lãi do khách hàng không đủ khả năng trả lãi đầy đủ theo hợp đồng tín dụng. Trong khi đó điều 11 Thông tư số 02/2013/TT-NHNN quy định cách phân loại nợ theo phương pháp định tính - Nợ dưới tiêu chuẩn (nhóm 3), bao gồm: Các khoản nợ được TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đánh giá là không có khả năng thu hồi nợ gốc và lãi khi đến hạn. Các khoản nợ này được TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đánh giá là có khả năng tổn thất. Các cam kết ngoại bảng được TCTD, chi nhánh ngân 11
18. hàng nước ngoài đánh giá là khách hàng không có khả năng thực hiện đầy đủ nghĩa vụ theo cam kết. - Nợ nhóm 4 (Nợ nghi ngờ) bao gồm: Các khoản nợ được TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đánh giá là có khả năng tổn thất cao. Các cam kết ngoại bảng mà khả năng khách hàng không thực hiện cam kết là rất cao. - Nợ nhóm 5 (Nợ có khả năng mất vốn) bao gồm: Các khoản nợ được TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đánh giá là không còn khả năng thu hồi, mất vốn bao gồm nợ được đánh giá là không có khả năng thu hồi gốc và lãi đến khi đến hạn; nợ nghi ngờ (nhóm 4) bao gồm nợ được đánh giá là có khả năng tổn thất cao; và nợ có khả năng mất vốn (nhóm 5), bao gồm nợ được đánh giá là không còn khả năng thu hồi, mất vốn. Cơ sở để các TCTD đánh giá theo phương pháp định tính phải được NHNN chấp nhận bằng văn bản dựa trên Hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ, chính sách DPRR, chính sách quản lý RRTD của TCTD đó. Vậy hiện nay có hai phương pháp xác định nợ xấu là phương pháp định tính và phương pháp định lượng. Các NHTM Việt Nam chủ yếu sử dụng phương pháp định lượng để phân loại nợ mặc dù trong chính sách phân loại nợ của hầu hết các ngân hàng đều có sự hiện diện của hệ thống xếp hạng khách hàng theo phương pháp định tính. Hệ thống thông tin doanh nghiệp chưa được cập nhật kịp thời, minh bạch; Tình hình tài chính kê khai của doanh nghiệp không phản ánh đúng thực lực doanh nghiệp và ngoài ra một số NHTM không muốn tăng nhóm nợ của khách hàng vì ảnh hưởng đến mức trích lập dự phòng cũng là một số lý do dẫn đến phương pháp định tính trong phân loại nợ chưa pháp huy tác dụng tại các NHTM Việt Nam. So với Quyết định 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22/4/2005 Quyết định về việc ban hành quy định về phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lý RRTD trong hoạt động ngân hàng của TCTD (sau đây gọi là Quyết định 493/2005/QĐ- NHNN) thì sự ra đời của Thông tư số 02/2013/TT-NHNN đã khiến các TCTD phải công bố tỷ lệ nợ xấu cao hơn trước và trích lập DPRR tín dụng nhiều hơn. Bởi 12
19. Thông tư số 02/2013/TT-NHNN này có một số tiêu chí khắt khe hơn trong việc phân loại nợ: Thứ nhất, các khoản nợ bị gia hạn nợ lần đầu sẽ được đưa vào nợ nhóm 3 thuộc nhóm nợ xấu, thay vì nếu gia hạn nợ trong thời hạn vẫn được xếp vào nhóm 2 theo Quyết định 493/2005/QĐ-NHNN. Thứ hai, nợ được miễn hoặc giảm lãi do khách hàng không đủ khả năng trả lãi đầy đủ theo hợp đồng tín dụng cũng được đưa vào nhóm nợ xấu. Thứ ba, ngoài các tiêu chí để phân loại nợ từ đặc tính khả năng trả nợ của khách hàng, điểm mới được đánh giá khá khắc nghiệt là xem xét hoạt động cấp tín dụng cho những đối tượng bị hạn chế cấp tín dụng hoặc cấp tín dụng có điều kiện theo Luật các TCTD. Nếu như trước đây trong hoạt động cấp tín dụng của các NHTM, việc cấp tín dụng cho các tổ chức, cá nhân thuộc đối tượng bị hạn chế tín dụng diễn ra rất thường xuyên thì nay được đưa vào nhóm 3 (nợ dưới tiêu chuẩn) trong nhóm chỉ tiêu nợ xấu. Thứ tư, hoạt động cho vay cầm cố cổ phiếu của các TCTD hoặc các công ty con của TCTD này để góp vốn vào TCTD khác trong hệ thống các NHTM cũng là những khoản vay được liệt kê vào nhóm nợ xấu. Quy định này xếp các khoản tín dụng theo kiểu đầu tư chéo lẫn nhau sẽ bị hạn chế khi liệt kê vào nhóm nợ xấu mà qui định trước đây không đề cập đến. Thứ năm, nợ cấp cho các công ty con, công ty liên kết mà TCTD đang nắm quyền kiểm soát không vượt quá tỷ lệ qui định. Như vậy, những quy định chi tiết từ Thông tư số 02/2013/TT-NHNN đã đưa việc phân loại nợ xấu cao hơn so với quy định trước đây, không chỉ là thời gian chậm thanh toán mà là mối quan hệ cấp tín dụng giữa TCTD với khách hàng và tài sản cấp tín dụng được đảm bảo bởi cổ phiếu của TCTD. Bên cạnh đó, những khoản cam kết ngoại bảng cân đối kế toán như bảo lãnh thanh toán của các TCTD cũng được xếp vào nhóm nợ xấu. 1.1.3.2. Nguyên nhân phát sinh nợ xấu Xác định các nguyên nhân phát sinh nợ xấu là một trong những cơ sở để 13
20. NHTM xem xét đề ra định hướng kinh doanh đúng đắn, những chính sách về quản lý rủi ro khả thi và hiệu quả. Vì vậy việc phân tích nhận biết các yếu tố, mức độ tác động của các yếu tố có khả năng làm phát sinh nợ xấu là điều rất cần thiết và quan trọng đối với các NHTM. Hoạt động tín dụng ngân hàng là hoạt động tài chính mang tín trung gian nên có nhiều yếu tố cả chủ quan lẫn khách quan tác động dẫn đến phát sinh các khoản nợ xấu. Nguyên nhân chủ quan Đây là những nguyên nhân xuất phát từ chính ngân hàng cấp tín dụng: từ bộ máy điều hành định hướng mục tiêu hoạt động và khẩu vị lựa chọn khách hàng để cấp tín dụng đến thiết lập quy trình nghiệp vụ vận hành đều có thể là nguyên nhân trực tiếp hay gián tiếp dẫn đến các khoản nợ xấu. Bên cạnh đó yếu tố con người, các nhân viên ngân hàng, cũng là một trong những nguyên nhân chính tạo ra những khoản nợ xấu . - Chính sách tín dụng Chính sách tín dụng thể hiện chủ trương, định hướng kinh doanh của ngân hàng. Do đó nếu định hướng chính sách tín dụng của Ngân hàng không đầy đủ, chặt chẽ về nội dung, thiếu sự thống nhất và đồng bộ về quy định thì sẽ tiềm ẩn nhiều nguy cơ phát sinh nợ xấu. Nội dung chủ yếu của chính sách tín dụng ngân hàng quy định về việc phân loại nhóm đối tượng khách hàng, các tiêu chí đánh giá khách hàng để cấp tín dụng, nếu việc đánh giá quá dễ dàng, các tiêu chuẩn đưa ra thấp, không hợp lý sẽ khó kiểm soát rủi ro và dễ dẫn đến nợ xấu. Bên cạnh đó chính sách tín dụng cũng quy định các tiêu chí, các giới hạn cấp tín dụng đối với từng nhóm đối tượng khách hàng, nhóm ngành nghề, nhóm thời hạn cấp tín dụng, loại tiền tệ hay nhóm tài sản đảm bảo. Các quy định về kiểm soát rủi ro không rõ ràng và phù hợp sẽ tạo nên những lỗ hổng tạo điều kiện phát sinh nợ xấu. Một trong những bài học lớn gần đây nhất là cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 mà xuất phát điểm là thị trường tài chính Hoa Kỳ với nguồn gốc sâu 14
21. xa là các khoản vay dưới chuẩn, khoản vay với chất lượng thấp rủi ro cao. Từ đó ta có thể thấy rõ tầm quan trọng của chính sách tín dụng trong hoạt động ngân hàng, một trong những công cụ hữu hiệu nhất để giảm thiểu nợ xấu nếu được xây dựng có kỹ thuật, nội dung đầy đủ, rõ ràng, hợp lý. - Quy trình nghiệp vụ tín dụng, kiểm tra, kiểm soát Chính sách tín dụng là khung quy định chung cho việc cấp tín dụng nhưng để mối quan hệ tín dụng hiện hữu ngân hàng và khách hàng sẽ phải thực hiện đầy đủ các bước quy trình nghiệp vụ ngân hàng để được cấp tín dụng và giải ngân khoản vay. Đó là quy trình nghiệp vụ tín dụng, kiểm tra, kiểm soát khoản vay. Nhiệm vụ của quy trình tín dụng, kiểm tra, kiểm soát khoản vay là đảm bảo cho khoản vay được thực hiện theo đúng quy định của pháp luật và được kiểm soát trước, trong và sau khi cho vay. Các bước nghiệp vụ tín dụng, kiểm tra, kiểm soát nếu lỏng lẻo sẽ tạo cơ hội cho hành vi vi phạm, lợi dụng của kẻ xấu và kết quả dẫn tới phát sinh khoản nợ xấu là điều khó tránh khỏi. - Nhân viên ngân hàng: được chia làm hai cấp: + Cấp quản trị điều hành: đề ra các chủ trương, hoạch định chính sách, quyết định về việc cấp tín dụng, quản lý các nhân viên cấp dưới. Ở cấp quản lý nếu trình độ chuyên môn không đủ tầm, định hướng, quyết định cho vay sai lầm sẽ trực tiếp dẫn đến những khoản vay kém chất lượng. Còn nếu quản trị nhân viên không tốt , buông lỏng phân công trách nhiệm quyền hạn giữa các vị trí chức danh nhân viên, giao việc mà thiếu kiểm soát cũng là nguyên nhân gián tiếp gây nên những khoản nợ xấu. + Cấp nhân viên trực tiếp làm việc với khách hàng, nắm bắt được đặc điểm, chất lượng của từng khách hàng. Những nhân viên này nếu không có kiến thức chuyên môn nhất định, không nhạy bén trong phân tích và dự báo rủi ro sẽ ghi nhận và truyền đạt thông tin không chính xác đến cấp xét duyệt cho vay dẫn đến đánh giá sai lệch về khách hàng tạo nên nguyên nhân tiềm tàng của nợ xấu. Ngoài những nguyên nhân trên thì còn nhiều khoản nợ xấu phát sinh từ một số nhân viên và lãnh đạo quản trị tha hóa về phẩm chất , đạo đức nghề nghiệp, móc nối 15