Luận văn Quản lý nhà nước về văn hóa từ thực tiễn huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định

Nội dung text: Luận văn Quản lý nhà nước về văn hóa từ thực tiễn huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRƯƠNG ĐỨC TIÊN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ VĂN HÓA TỪ THỰC TIỄN HUYỆN PHÙ MỸ, TỈNH BÌNH ĐỊNH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2020
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRƯƠNG ĐỨC TIÊN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ VĂN HÓA TỪ THỰC TIỄN HUYỆN PHÙ MỸ, TỈNH BÌNH ĐỊNH Chuyên ngành : Luật hiến pháp và luật hành chính Mã số : 838.01.02 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN ANH HÙNG HÀ NỘI, năm 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những vấn đề được trình bày trong luận văn, các số liệu, kết quả và các dẫn chứng là do tôi tự tìm hiểu, có sự tham khảo, sưu tầm và sự kế thừa những nghiên cứu của các tác giả đi trước. Các số liệu và kết quả nghiên cứu là trung thực, có trích dẫn rõ ràng. TÁC GIẢ Trương Đức Tiên
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ VĂN HÓA 8 1.1. Một số khái niệm 8 1.2. Nguyên tắc, nội dung, phương thức quản lý nhà nước về văn hóa 11 1.3. Định hướng của Đảng và Nhà nước 18 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ VĂN HÓA Ở HUYỆN PHÙ MỸ, TỈNH BÌNH ĐỊNH 24 2.1. Tổng quan về huyện Phù Mỹ 24 2.2. Thực tiễn quản lý nhà nước về văn hoá ở huyện Phù Mỹ 28 2.3. Đánh giá chung 49 CHƯƠNG 3. ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ VĂN HÓA TỪ THỰC TIỄN HUYỆN PHÙ MỸ, TỈNH BÌNH ĐỊNH 55 3.1. Phương hướng nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước 55 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước 61 3.3. Đề xuất, kiến nghị 72 KẾT LUẬN 74 TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BCH TW Ban chấp hành Trung ương BVHTT Bộ Văn hóa Thông tin BVH, TT & DL Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch CTQG Chính trị Quốc gia DSVH Di sản văn hóa DTLS – VH Di tích lịch sử - văn hóa ĐHQGHN Đại học Quốc gia Hà Nội ĐHVHHN Đại học Văn hóa Hà Nội HĐND Hội đồng nhân dân KHXH Khoa học xã hội NCVH Nghiên cứu văn hóa Nxb Nhà xuất bản QĐND Quân đội nhân dân Tr. Trang
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Văn hóa luôn giữ một vị trí rất quan trọng trong đời sống xã hội, tác động đến hầu hết lĩnh vực hình thành nhân cách, đạo đức, phẩm chất, tình cảm, năng lực, thẩm mỹ của mỗi cá nhân và cộng đồng. Trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, văn hóa luôn giữ vai trò là động lực, là mục tiêu của sự phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời là hệ điều tiết nhằm khắc phục những mâu thuẫn vốn có của nền kinh tế thị trường. Sự tác động của văn hóa đối với phát triển kinh tế và xã hội được thực hiện thông qua việc thiết lập và ứng dụng những khuôn mẫu, giá trị đạo đức, giá trị tinh thần được xã hội thừa nhận, từ đó định hướng cho kinh tế - xã hội phát triển theo cái đúng, cái tốt, cái đẹp. Để “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội” thì việc tăng cường công tác quản lý nhà nước về văn hóa, đặc biệt là quản lý các hoạt động văn hóa ở cấp cơ sở trở nên rất cấp thiết và được quan tâm hơn bao giờ hết. Trong quá trình đổi mới, phát triển đất nước, công tác quản lý nhà nước về văn hóa là nhiệm vụ cơ bản, thường xuyên và có ý nghĩa to lớn trong sự nghiệp xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Công tác quản lý nhà nước trên lĩnh vực văn hóa đã bộc lộ không ít những hạn chế, bất cập, cơ chế, chính sách về văn hóa - xã hội còn chậm đổi mới. Một trong những nguyên nhân đó, ngoài nhận thức chưa đúng về vai trò của văn hoá đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, phát triển con người, có sự yếu kém trong lãnh đạo, quản lý văn hoá. Trong lãnh đạo và quản lý có những biểu hiện buông lỏng, né tránh, hữu khuynh. Trong hoạt động kinh tế chưa chú ý đến các yếu tố văn hoá, các yêu cầu phát triển văn hoá tương ứng. Mức đầu tư ngân sách cho văn hoá còn thấp. Chính sách đào tạo bồi dưỡng, sử dụng, đãi ngộ cán bộ làm công tác văn hoá còn nhiều bất hợp lý. Những lệch lạc và việc làm sai trái trong văn hoá - văn nghệ chưa được kịp thời phát hiện, việc xử lý bị buông trôi, hoặc có khi lại dùng những biện pháp hành 1
7. chính không thích hợp. Công tác quản lý văn hóa cơ sở, đặc biệt là quản lý văn hóa cấp huyện đang đặt ra nhiều vấn đề cần phải nghiên cứu cả về phương diện lý luận và thực tiễn. Huyện Phù Mỹ đã tổ chức triển khai tốt các nhiệm vụ trên lĩnh vực văn hóa, thông tin, thể thao. Công tác quản lý nhà nước về lĩnh vực văn hóa được chú trọng, góp phần tích cực vào việc tuyên truyền các chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước; đồng thời phục vụ có hiệu quả việc thực hiện nhiệm vụ chính trị của tỉnh Bình Định phát động. Tuy nhiên, những năm gần đây, hoạt động quản lý văn hóa trên địa bàn huyện Phù Mỹ đang phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức và bộc lộ những tồn tại, hạn chế. Là một người con sinh sống và lớn lên trên địa bàn huyện Phù Mỹ, tôi nhận thức được tầm quan trọng của văn hóa và công tác quản lý văn hóa, nên tôi lựa chọn đề tài “Quản lý nhà nước về văn hóa từ thực tiễn huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định” làm đề tài luận văn tốt nghiệp cao học. Hy vọng những kết quả nghiên cứu của tôi sẽ góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý văn hóa, đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội, nhằm đạt được mục tiêu tăng trưởng toàn diện, mạnh mẽ và bền vững của huyện Phù Mỹ trong thời gian tới. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Nhằm xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học, thì vấn đề quản lý nhà nước trên lĩnh vực văn hoá thời gian qua luôn nhận được sự quan tâm của giới nghiên cứu cũng như các nhà quản lý văn hóa. Công tác quản lý nhà nước về văn hóa nói chung và công tác quản lý văn hoá trên địa bàn cấp thành/thị/quận/huyện (gọi tắt là cấp huyện) nói riêng đang đặt ra nhiều vấn đề cả về lý luận và thực tiễn, đòi hỏi phải được nghiên cứu, giải quyết. Cho đến nay đã có một số nghiên cứu về phương diện lý luận và thực tiễn liên quan đến đề tài này, cụ thể như sau: - Phan Văn Tú (1994), Cơ sở lý luận của quản lý văn hóa (tập bài giảng), Trường Đại học Văn hóa Hà Nội. Nội dung nêu lên những cơ sở lý luận cơ bản 2
8. trong công tác quản lý văn hóa hiện nay. - Phan Văn Tú, Nguyễn Văn Hy, Hoàng Sơn Cường, Lê Thị Hiền, Trần Thị Diên (1998), Quản lý hoạt động văn hóa, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. Nhóm tác giả đã nêu những vấn đề chủ yếu về quản lý như: Chính sách quản lý, hoạt động văn hóa, nội dung quản lý hoạt động văn hóa và xây dựng đời sống văn hóa cơ sở hiện nay. - Trường Cán bộ quản lý thông tin: Tập bài giảng bồi dưỡng kiến thức quản lý ngành văn hoá thông tin, 1999. Đây là tập hợp 24 bài giảng về công tác quản lý văn hóa, thông tin như: Quản lý nhà nước về văn hóa, thông tin; Quản lý nhà nước về công tác thông tin cổ động về dân tộc và tôn giáo; quản lý nhà nước về bảo tồn, bảo tàng và giáo dục truyền thống do các chuyên gia, nhà quản lý đầu ngành biên soạn. - Nguyễn Văn Tình (2009), Chính sách văn hóa trên thế giới và việc hoàn thiện chính sách văn hóa ở Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội. Tác phẩm đề cập đến những khái niệm về văn hóa, quản lý và quản lý văn hóa, giới thiệu những chính sách về văn hóa của các quốc gia trên thế giới, tình hình xây dựng và hoàn thiện chính sách văn hóa ở Việt Nam. Các công trình nghiên cứu này, bước đầu làm rõ những vấn đề trên phương diện lý luận của chính sách văn hoá và mối quan hệ giữa chính sách với thực tiễn quản lý văn hóa như: đại cương về chính sách văn hóa, chính sách văn hóa của Việt Nam và một số nước trên thế giới, nội dung hoạch định và thực thi chính sách văn hoá Một số tài liệu nghiên cứu liên quan trực tiếp tới hoạt động quản lý nhà nước trên lĩnh vực văn hóa như: - Vũ Thị Phương Hậu (2008): Quản lý nhà nước trên lĩnh vực văn hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội. Tác giả đã đề cập đến những vấn đề lý luận và thực tiễn đặt ra, đồng thời cũng chỉ ra những mặt yếu kém trong công tác quản lý nhà nước và đưa ra một số giải pháp để hoàn thiện công tác quản lý nhà nước. 3
9. - Trần Thị An (2012), Quản lý nhà nước về văn hóa trên địa bàn huyện Từ Liêm, thành phố Hà Nội, Luận văn Thạc sỹ Quản lý văn hóa, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, Hà Nội, Bùi Quốc Chiều (2011), Quản lý Nhà nước về văn hóa ở thành phố Thái Nguyên, Luận văn Thạc sỹ Quản lý văn hóa, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, Hà Nội. Hai luận văn trên đã nêu ra được thực trạng công tác quản lý nhà nước trên địa bàn và đề xuất, khuyến nghị một số giải pháp nâng cao hiệu quả trong công tác quản lý nhà nước trên địa bàn. - Chức năng quản lý văn hóa, giáo dục của nhà nước Việt Nam giai đoạn hội nhập quốc tế của tác giả TS. Nguyễn Vinh Hưng - trường Đại học Quốc gia Hà Nội: Bài viết đã đề cập đến chức năng quản lý văn hóa, giáo dục là chức năng rất quan trọng, có ảnh hưởng và tác động trực tiếp đến hầu hết các hoạt động của Nhà nước Việt Nam và nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống văn hóa, xã hội. Mặt khác, văn hóa, giáo dục luôn là lĩnh vực nhạy cảm và phức tạp, vì vậy, hình thức và phương pháp thực hiện chức năng quản lý văn hóa, giáo dục trong giai đoạn hội nhập quốc tế luôn cần phải có sự xem xét để điều chỉnh kịp thời. - Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về văn hóa của tác giả THS. Nguyễn Thị Hằng (học viện chính trị khu vực II): Bài viết khẳng định hoạt động quản lý nhà nước về văn hóa là sự quản lý của Nhà nước đối với toàn bộ hoạt động văn hóa của quốc gia bằng quyền lực của Nhà nước. Trong thời gian qua, công tác quản lý nhà nước về văn hóa ở Việt Nam đã đạt nhiều kết quả, song còn một số hạn chế, cần khắc phục. - Nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước về văn hóa trong tình hình mới của tác giả Bình Minh. Trong đó, khẳng định phải tập trung đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước về văn hóa trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế và sự bùng nổ của công nghệ thông tin, truyền thông nói chung và trong lĩnh vực văn hóa nói chung. - Đề tài Quản lý nhà nước về văn hóa, nghệ thuật trong cơ chế thị trường – đề tài cấp bộ do Trần Quốc Bảng làm chủ nhiệm đề tài. Đề tài nghiên cứu tập trung đi sâu phân tích thực trạng về quản lý trong ngành văn hóa - thông tin trong thời kỳ 4
10. đổi mới. Trình bày những quan điểm cơ bản về quản lý văn hóa - nghệ thuật, xác định cơ chế quản lý trong cơ chế thị trường. Kiến nghị những giải pháp về quản lý nhà nước về văn hóa - nghệ thuật trong cơ chế thị trường. - Sách Công cuộc đổi mới động lực phát triển lý luận văn hóa của tác giả Phạm Quang Nghị. Kết quả nghiên cứu của các tài liệu sẽ làm tiền đề góp phần làm sáng tỏ về phương diện lý luận và thực tiễn của quản lý nhà nước trên lĩnh vực văn hóa, về quản lý nhà nước trong một số lĩnh vực cụ thể của văn hóa, bước đầu nghiên cứu, khảo sát thực trạng quản lý nhà nước về văn hóa cấp cơ sở ở một số địa phương. Và có thể khẳng định rằng đến nay chưa có công trình, đề tài nào nghiên cứu một cách có hệ thống quản lý nhà nước về những vấn đề văn hóa từ thực tiễn trên địa bàn huyện Phù Mỹ trong giai đoạn hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Hệ thống hoá các vấn đề lý luận về công tác quản lý nhà nước về văn hoá. Trên cơ sở đó, luận văn khảo sát và đánh giá thực trạng công tác quản lý nhà nước về văn hóa trên địa bàn huyện Phù Mỹ. Từ đó, đề xuất một số nhóm giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nước về những vấn đề văn hóa từ thực tiễn trên địa bàn huyện Phù Mỹ. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về quản lý nhà nước về văn hóa và đặc điểm, nội dung, nguyên tắc của quản lý văn hóa cấp huyện trong giai đoạn hiện nay. - Khảo sát, đánh giá thực trạng công tác quản lý nhà nước về những vấn đề văn hóa từ thực tiễn trên địa bàn huyện Phù Mỹ, đồng thời phân tích các nguyên nhân chủ quan và khách quan của hiện trạng. - Đề xuất giải pháp và kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nước về những vấn đề văn hóa từ thực tiễn trên địa bàn huyện Phù Mỹ thời gian tới. 5
11. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Công tác quản lý nhà nước về những vấn đề văn hóa từ thực tiễn trên địa bàn huyện Phù Mỹ (gồm hoạt động thông tin, tuyên truyền, cổ động; kinh doanh dịch vụ văn hóa; quản lý di tích lịch sử - văn hóa và lễ hội truyền thống - hiện đại, quản lý hoạt động xây dựng đời sống văn hóa cơ sở; quản lý các thiết chế văn hóa, TDTT; công tác thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm). 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn giới hạn việc nghiên cứu, khảo sát những lĩnh vực cụ thể trong công tác quản lý nhà nước về những vấn đề văn hoá từ thực tiễn nói trên tại địa bàn những năm gần đây (vì đây là khoảng thời gian trên địa bàn huyện Phù Mỹ triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng các cấp nhiệm kỳ 2015-2020). 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu chính sau: - Phân tích tổng hợp: Trên cơ sở tìm hiểu các công trình nghiên cứu, các tài liệu, các báo cáo khoa học, về hoạt động quản lý nhà nước về văn hóa mà tác giả tổng hợp, tìm ra và phân tích, đưa vào luận văn của mình. - Phương pháp khảo sát thực địa: tác giả sử dụng thao tác: Phỏng vấn sâu: Các cán bộ văn hóa, người dân; Quan sát, tham dự việc tổ chức các hoạt động văn hóa để biết được thực trạng, nhu cầu sinh hoạt văn hóa của người dân; So sánh để thấy được điểm mạnh, điểm yếu, sự khác biệt để hoàn thiện hơn trong công tác tổ chức quản lý nhà nước; Miêu tả, phỏng vấn, thu thập các tài liệu về nhu cầu sinh hoạt văn hóa của cư dân trên địa bàn huyện, đội ngũ cán bộ. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Ngoài ra, để thực hiện tốt sự nghiên cứu cho luận văn của mình, tác giả còn sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành về văn hóa và một số phương pháp khác (phương pháp lịch sử, thống kê, so sánh ). 6
12. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn Luận văn góp phần hệ thống hóa những vấn đề lý luận chung về quản lý nhà nước trên lĩnh vực văn hóa và quản lý văn hóa ở cấp huyện; bước đầu đánh giá được thực trạng công tác quản lý văn hóa trên địa bàn huyện Phù Mỹ, những đề xuất, kiến nghị trong luận văn sẽ là cơ sở cho chính quyền huyện Phù Mỹ tiếp tục đổi mới nhằm góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý văn hóa trong thời gian tới, đồng thời đây cũng là tài liệu tham khảo cho các địa phương lân cận sử dụng trong công tác quản lý nhà nước về văn hóa, trong nghiên cứu, giảng dạy và học tập về quản lý văn hóa của các nhà trường và trung tâm/viện nghiên cứu. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận văn gồm có 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận của quản lý nhà nước về văn hóa Chương 2: Thực trạng quản lý nhà nước về văn hóa huyện Phù Mỹ Chương 3: Định hướng và giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về văn hóa huyện Phù Mỹ 7
13. CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ VĂN HÓA 1.1. Một số khái niệm 1.1.1. Văn hóa Có nhiều định nghĩa về văn hóa nhưng phổ biến và được nhiều người công nhận là văn hóa bao gồm tất cả những giá trị tinh thần và vật chất mà con người tạo ra trong quá trình lao động, sinh sống thực tiễn suốt chiều dài lịch sử. Qua văn hóa, người ta có thể đánh giá trình độ phát triển của xã hội qua các thời kì lịch sử cụ thể. Nói chung, hiểu một cách đơn giản như theo Hồ Chí Minh định nghĩa về văn hóa, đại ý như sau: vì con người cần phải sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống nên phát minh và sáng tạo ra chữ viết, ngôn ngữ, pháp luật, đạo đức, tôn giáo, khoa học cũng như văn học nghệ thuật, sáng tạo ra các công cụ sinh hoạt hàng ngày về ăn ở, mặc cùng các phương thức sử dụng; tất cả những điều mà con người phát minh và sáng tạo ra chính là văn hóa. Như vậy, văn hóa do con người sáng tạo ra để phục vụ lợi ích của mình. Văn hóa là của con người và được cộng đồng giữ gìn qua các thế hệ, được dùng để phục vụ đời sống con người có tính lưu truyền và kế thừa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Tóm lại, văn hóa ra đời và phát triển theo hình thái kinh tế - chính trị tương ứng trong mỗi thời kì lịch sử mà ở đó, ý thức hệ của giai cấp thống trị có ảnh hưởng lớn đến các vấn đề pháp luật, chính sách quản lý văn hóa trong xã hội. Đặc điểm của văn hóa là có tính kế thừa. Trong các xã hội có giai cấp, văn hóa luôn mang tính giai cấp và gắn với bản chất của giai cấp cầm quyền. Khi kinh tế xã hội lành mạnh sẽ có nền văn hóa công bằng, lành mạnh. Ngược lại, kinh tế bất bình đẳng sẽ khó có được nền văn hóa lành mạnh. Nói cách khác và đơn giản hơn, văn hóa là sự kết tinh những gì mà con người đã làm, đã suy nghĩ và hành động sau một chu trình lịch sử. Những nét văn hóa đặc trưng hay còn gọi là bản sắc sẽ giúp chúng ta phân biệt văn hóa của thời kỳ này so 8
14. với các thời kỳ khác, văn hóa của dân tộc này so với các dân tộc, quốc gia khác. Như vậy, cộng đồng nào trong quá trình sinh sống cũng đều có bản sắc văn hóa riêng của mình. Không có dân tộc nào, quốc gia nào trên thế giới lại không có văn hóa của mình. Cộng động sinh sống bên cạnh đời sống vật chất sẽ luôn có đời sống tinh thần kèm theo cho nên đều tạo ra văn hóa riêng. 1.1.2. Quản lý Quản lý là một khái niệm có nội hàm rất rộng. Từ những góc độ nghiên cứu khác nhau, ở mỗi lĩnh vực hoạt động người ta có thể đưa ra những khái niệm khác nhau về quản lý. Theo Hán Việt từ điển cho rằng: “Quản lý là sự trông nom, coi sóc, quản thúc, bó buộc ai đó theo một khuôn mẫu, quy định, nguyên tắc, luật pháp đã đề ra” [2, tr.489]. Quản lý là sự kết hợp của ba phương diện: Thứ nhất, thông qua tập thể để thúc đẩy tính tích cực của cá nhân; thứ hai điều hòa quan hệ giữa người với người, giảm mâu thuẫn giữa hai bên; thứ ba, tăng cường hợp tác hỗ trợ lẫn nhau, thông qua hỗ trợ để làm được những việc mà một cá nhân không thể làm được, thông qua hợp tác tạo ra giá trị lớn hơn giá trị cá nhân - giá trị tập thể. Trong hoạt động quản lý, phải có ít nhất một chủ thể quản lý (cá nhân hay cơ quan) và ít nhất một đối tượng quản lý (con người - một cá nhân hay nhiều người hoặc một bộ phận của giới vô sinh hay sinh vật) gián tiếp hay trực tiếp tiếp nhận sự tác động của chủ thể quản lý. Hoạt động quản lý bao giờ cũng nhằm đạt được một mục đích nhất định. Các yếu tố khác tạo nên môi trường của hệ thống, chính là khách thể của hoạt động quản lý. Tóm lại, có thể hiểu khái niệm về hoạt động quản lý như sau: Quản lý là sự tác động liên tục có tổ chức, có định hướng của chủ thể quản lý đến đối tượng và khách thể quản lý bằng một hệ thống các luật lệ, các chính sách, các nguyên tắc, các phương pháp và biện pháp cụ thể nhằm sử dụng có hiệu quả nhất các nguồn lực, cơ hội của tổ chức để đạt được mục tiêu đặt ra trong điều kiện môi trường luôn biến động. 9
15. 1.1.3. Quản lý nhà nước về văn hóa Có nhiều cách diễn đạt khác nhau, nhưng thực chất của quản lý nhà nước về văn hóa chính là sự định hướng, tạo điều kiện, tổ chức điều hành của nhà nước, mục đích là làm cho văn hóa phát triển theo hướng vì sự phát triển bền vững của con người và xã hội. Vậy có thể hiểu: Quản lý nhà nước về văn hóa là sự quản lý của nhà nước đối với toàn bộ hoạt động văn hóa của quốc gia bằng quyền lực của nhà nước thông qua hiến pháp, pháp luật và cơ chế chính sách nhằm bảo đảm sự phát triển của nền văn hóa dân tộc. Theo nghĩa rộng, quản lý nhà nước về văn hóa ở nước ta được thực hiện thông qua ba cơ quan trong bộ máy nhà nước: Cơ quan lập pháp, cơ quan tư pháp và cơ quan hành pháp. Theo nghĩa hẹp, quản lý nhà nước về văn hóa được thể hiện trong hoạt động quản lý có tính chất nhà nước nhằm điều hành các hoạt động văn hóa, được thể hiện bởi hệ thống bộ máy các cơ quan hành pháp (Chính phủ, Bộ VHTT&DL; UBND cấp tỉnh, Sở VHTT&DL; UBND cấp huyện; Phòng VH&TT cấp huyện; UBND cấp xã ). Quản lý văn hóa là sự tác động chủ quan bằng nhiều hình thức, phương pháp của chủ thể quản lý các cơ quan Đảng, Nhà nước, đoàn thể, các cơ cấu dân sự, các cá nhân được trao quyền và trách nhiệm quản lý) đối với khách thể (là mọi thành tố tham gia và làm nên đời sống văn hóa) nhằm đạt được mục tiêu mong muốn bảo đảm văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, nâng cao vị thế quốc gia, cải thiện chất lượng sống của người dân.). Theo sách Lược sử quản lý văn hóa ở Việt Nam của tác giả Hoàng Sơn Cường thì “Quản lý văn hóa là sự định hướng, tạo điều kiện, tổ chức điều hành cho văn hóa phát triển không ngừng theo hướng có ích cho con người, giúp cho xã hội loài người không ngừng đi lên” [16, tr.28]. Hoạt động văn hóa là một dạng hoạt động xã hội quan trọng, tất yếu phải có sự quản lý của nhà nước, chính vì thế quản lý nhà nước trên lĩnh vực văn hóa là tất yếu khách quan. Do hoạt động văn hóa là một hoạt động sáng tạo, là hoạt động tư 10
16. tưởng và còn là hoạt động kinh tế, nên quản lý văn hóa là hoạt động xã hội mang tính đặc thù. Bởi thứ nhất, hoạt động văn hóa là một hoạt động sáng tạo, có thể làm ra các sản phẩm văn hóa mang giá trị lưu truyền từ đời này sang đời khác, làm giàu đẹp thêm cho cuộc sống, con người. Thứ hai, hoạt động văn hóa còn là hoạt động tư tưởng, có khả năng gây “hiệu ứng” (tốt hoặc xấu) trong xã hội. Thứ ba, hoạt động văn hóa còn là hoạt động kinh tế vừa là động lực, vừa là nguồn lực trực tiếp cho sự phát triển kinh tế. Chính vì tính đa năng của hoạt động văn hóa, nên quản lý trên lĩnh vực văn hóa mang tính đặc thù. Tính đặc thù của quản lý văn hóa không những thể hiện trong từng lĩnh vực cụ thể của đời sống văn hóa, mà nó còn thể hiện ở công tác quản lý nhà nước về văn hóa ở các cấp, từ vĩ mô đến các đơn vị cơ sở. Hơn bất kỳ lĩnh vực nào, lĩnh vực văn hóa là lĩnh vực yêu cầu có sự lãnh đạo và quản lý nhà nước, vì vậy cần phải xác định rõ đối tượng thuộc phạm vi văn hóa mà nhà nước cần phải quản lý. Nhà nước có thể quản lý được và cần quản lý là đời sống văn hóa, hoạt động văn hóa. Nhà nước đảm nhận một phần quan trọng trực tiếp quản lý những công trình văn hóa (công trình lịch sử văn hóa cũng như công trình nghệ thuật) và những cơ sở trực tiếp phục vụ nhu cầu văn hóa của nhân dân. Nhà nước là người đại diện cho nhân dân để đảm bảo các quyền có trong hiến pháp của công dân về văn hóa, điều tiết sự hài hòa của cơ cấu văn hóa, lợi ích văn hóa của nhóm xã hội, các yêu cầu phát triển và thỏa mãn nhu cầu văn hóa của toàn xã hội trước các mâu thuẫn, nghịch lý nảy sinh từ sự vận động, phát triển xã hội. Con người là chủ thể sáng tạo văn hóa, là người hưởng thụ văn hóa. Hoạt động văn hóa là một hoạt động phức tạp diễn ra trên bình diện rộng, trong tất cả các hoạt động xã hội. Vì thế, quản lý nhà nước về văn hóa thực chất là quản lý con người tham gia các hoạt động văn hóa để thực hiện chức năng và nhiệm vụ đặt ra cho quá trình xây dựng và phát triển sự nghiệp văn hóa. 1.2. Nguyên tắc, nội dung, phương thức quản lý nhà nước về văn hóa 1.2.1. Nguyên tắc Nguyên tắc Đảng lãnh đạo, nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ. Nguyên tắc 11
17. này đòi hỏi hoạt động Nhà nước trước hết phải đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng, Nhà nước quản lý, phát huy quyền làm chủ của nhân dân lao động, thực hiện phương châm: Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra. Đảng lãnh đạo là đề ra đường lối chính sách, chiến lược, xác định các quan điểm, mục tiêu, nguyên tắc, nhiệm vụ và các giải pháp lớn để định hướng cho sự phát triển của nền văn hóa thông qua các Nghị quyết của Đảng, thông qua công tác tư tưởng và công tác tổ chức của Đảng. Đảng không làm thay nhà nước. Nhà nước là trụ cột của hệ thống chính trị, thể chế hóa các quan điểm của Đảng thông qua hệ thống: Hiến pháp, pháp luật, thông qua thể chế, thiết chế hoạt động quản lý. Mặt khác phải phát huy vai trò của các đoàn thể chính trị xã hội, các hội sáng tạo, các cộng đồng dân cư trong việc thực hiện các nhiệm vụ văn hóa. Nguyên tắc Tập trung dân chủ: Đây là nguyên tắc quan trọng nhất, chỉ đạo mọi hoạt động của bộ máy nhà nước. Yêu cầu nguyên tắc này là: nhà nước xã hội chủ nghĩa là nhà nước của dân, do dân, vì dân, thực hiện quyền dân chủ. Nhà nước phải nắm quyền thống nhất quản lý, đồng thời giao quyền và trách nhiệm cho địa phương. Tập trung và dân chủ là một thể thống nhất không đối lập nhau, không hạn chế nhau (tập trung trên tinh thần dân chủ). Trên cơ sở nâng cao dân trí cho nhân dân; xây dựng Chính phủ thông minh và một nhà nước hiệu quả để đảm bảo vai trò quản lý các lĩnh vực khác của đời sống xã hội. Nguyên tắt Kết hợp quản lý theo ngành, theo địa phương và vùng lãnh thổ. Nhà nước là một thể thống nhất, bộ máy nhà nước tổ chức hoạt động theo các cấp hành chính nhà nước và thực hiện theo quy định cấp dưới phục tùng cấp trên. Địa phương phải phục tùng Trung ương. Các đơn vị văn hóa ở địa phương vừa phải chịu sự quản lý của ngành, vừa chịu sự quản lý về lãnh thổ của địa phương. Hệ thống hành chính chia làm 4 cấp: Trung ương (Quốc hội, Chính phủ); tỉnh, thành phố; cấp huyện, cấp xã. Nguyên tắc Phân biệt rõ chức năng quản lý nhà nước về văn hóa và/với chức năng quản lý kinh doanh của các doanh nghiệp hoạt động trên lĩnh vực văn hóa. Công tác quản lý nhà nước tập trung vào những nội dung chủ yếu sau: Xác định 12
18. chiến lược đầu tư cơ sở hạ tầng và khu vực trọng yếu của nền văn hóa, xây dựng hệ thống thiết chế và thể chế để hoạt động văn hóa. Các doanh nghiệp hoạt động văn hóa theo cơ chế thị trường và theo nguyên tắc quản lý kinh tế nhưng phải chú ý tới tính đặc thù và các lĩnh vực văn hóa để điều tiết cụ thể, tránh đồng nhất quản lý kinh tế với quản lý văn hóa. Nhà nước là chủ thể quản lý các doanh nghiệp trên lĩnh vực văn hóa trước hết phải tạo môi trường pháp lý để doanh nghiệp phát triển. Nhà nước đảm bảo quyền tự do kinh doanh trên cơ sở tôn trọng hiến pháp và pháp luật. Nguyên tắc Pháp chế xã hội chủ nghĩa: Đòi hỏi mọi tổ chức, mọi cơ quan quản lý và mọi cá nhân hoạt động trên lĩnh vực văn hóa phải dựa trên cơ sở pháp luật của nhà nước để thực hiện trách nhiệm nghĩa vụ và quyền lợi của mình. Chống sự tùy tiện, đứng ngoài và đứng trên pháp luật. Nguyên tắc Công khai: Nguyên tắc này đòi hỏi các tổ chức hoạt động quản lý của nhà nước phải công khai cho nhân dân biết trên các phương tiện thông tin đại chúng, trong các cơ sở làm việc về các chức năng nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan quản lý và các chế độ chính sách đối với nhân dân. Các cơ quan giám sát của Quốc hội, HĐND các cấp phải chú ý đến dư luận xã hội để kịp thời điều chỉnh các quyết định về quản lý cho phù hợp với yêu cầu phát triển của xã hội. 1.2.2. Nội dung Quản lý văn hóa là quản lý toàn bộ nền văn hóa từ vĩ mô tới vi mô. Quản lý đảm bảo cơ bản trên bình diện tổng thể các chuẩn mực pháp lý và đạo lý, xây dựng hoàn thiện hệ thống pháp luật và thiết chế văn hóa, tạo môi trường lành mạnh trong quá trình sáng tạo, lưu giữ, bảo quản, dịch vụ, truyền bá, tiếp nhận và thưởng thức, đánh giá các quá trình văn hóa. Theo Vũ Thị Phương Hậu thì nội dung quản lý nhà nước về văn hóa ở nước ta tập trung vào các vấn đề sau: “Lập kế hoạch xây dựng và phát triển văn hóa: Lập kế hoạch xây dựng và phát triển văn hóa trong từng giai đoạn để thực hiện đường lối và định hướng phát triển của Đảng đối với văn hóa. Thể chế văn hóa bao gồm hai loại hệ thống chuẩn mực: Chuẩn mực luật pháp và chuẩn mực phong tục tập quán” [25, tr.15] 13
19. Ở Việt Nam, Điều 60 Hiến pháp sửa đổi năm 2013 quy định: “Nhà nước, xã hội chăm lo xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, Nhà nước, xã hội phát triển văn học, nghệ thuật nhằm đáp ứng nhu cầu tinh thần đa dạng và lành mạnh của Nhân dân; phát triển các phương tiện thông tin đại chúng nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin của Nhân dân, phục vụ sự nghiệp xâydựng và bảo vệ Tổ quốc; Nhà nước, xã hội tạo môi trường xây dựng gia đình Việt Nam ấm no, tiến bộ, hạnh phúc; xây dựng con người Việt Nam có sức khỏe, văn hóa, giàu lòng yêu nước, có tinh thần đoàn kết, ý thức làm chủ, trách nhiệm công dân” [37]. Nhà nước còn ban hành các đạo luật riêng đối với một số hoạt động văn hóa như: Luật Báo chí, Luật Xuất bản, Luật Di sản Văn hóa, Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Điện ảnh, Luật Quảng cáo, Căn cứ vào các đạo luật và các văn bản pháp quy đã ban hành, có 12 lĩnh vực hoạt động văn hóa cần được quản lý như: báo chí, xuất bản, internet, quảng cáo, điện ảnh, nghệ thuật biểu diễn, mỹ thuật, thư viện, bảo tồn, bảo tàng, văn hóa thông tin cơ sở, văn hóa các dân tộc thiểu số; quyền tác giả, nhận bút, xuất nhập khẩu văn hóa phẩm; tổ chức bộ máy quản lý văn hóa; đào tạo, thanh tra, kiểm tra. Các văn bản pháp luật tạo ra một hành lang pháp lý cho các hoạt động văn hóa, đặc biệt có ý nghĩa khi chúng ta đang tiến hành chủ trương xã hội hóa các hoạt động văn hóa trong nền kinh tế thị trường. Hướng dẫn việc triển khai kế hoạch và các hoạt động văn hóa, tổ chức kiểm tra, giám sát các hoạt động văn hóa: Cùng với việc tăng cường kiểm tra, giám sát của Nhà nước đối với các hoạt động văn hóa, là những nhiệm vụ quan trọng của quản lý nhà nước đối với văn hóa. Đổi mới cơ chế, kiểm tra, giám sát hoạt động văn hóa và các dịch vụ văn hóa theo 3 hướng: hoàn thiện và bổ sung các văn bản pháp quy; kiện toàn đội ngũ cán bộ thanh tra, giám sát của ngành từ Trung ương tới cơ sở; tổ chức và sắp xếp lại các cơ quan quản lý nhà nước cũng như các cơ quan sản xuất và cung ứng dịch vụ văn hóa, xác định vai trò chủ đạo của doanh nghiệp nhà nước. 14
20. Xây dựng và sử dụng nguồn lực, kinh phí cho các hoạt động văn hóa: Đây là một nhiệm vụ cụ thể nhưng có vị trí vô cùng quan trọng trong chức năng quản lý nhà nước. Tăng cường ngân sách cho phát triển văn hóa đang là khuynh hướng chung của các nước trên thế giới. Việc đầu tư và sử dụng các nguồn lực phải trên cơ sở các mô hình hoạt động văn hóa cụ thể. Đồng thời, kiện toàn tổ chức bộ máy quản lý nhà nước về văn hóa: Trên thế giới có nhiều cách cấu tạo bộ máy quản lư văn hóa khác nhau và có những phân cấp quản lý khác nhau. Do đối tượng của chính sách văn hóa không phải chỉ là những hoạt động riêng của bộ mang tên “Văn hóa” nên có những mô hình về bộ máy quản lý văn hóa không giống nhau. Đối với ngành văn hóa thông tin ở nước ta hiện nay, hoạt động quản lý văn hóa được tiến hành căn cứ vào các mảng cơ bản như: Lĩnh vực thuộc tổ chức bộ máy quản lý văn hóa, quản lý nhà nước về văn hóa nghệ thuật, về văn hóa thông tin, về văn hóa xã hội, di sản văn hóa, xuất nhập khẩu văn hóa, công tác thanh tra, kiểm tra, quản lý công tác đào tạo Công tác quản lý chủ yếu được thực hiện theo quy trình đi từ Trung ương đến cơ sở theo sơ đồ sau: - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Từ tháng 07/2013, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 76/2013/NĐ-CP quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Theo đó Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch là cơ quan của Chính phủ, thực hiện chức năng quản lư nhà nước về văn hóa, gia đình, TDTT và du lịch trong phạm vi cả nước, quản lý nhà nước các dịch vụ công thuộc lĩnh vực văn hóa, gia đình, TDTT và du lịch theo quy định của pháp luật Riêng về lĩnh vực quảng cáo, Bộ thống nhất quản lý về quảng cáo như cấp, đổi, sửa đổi, bổ sung, thu hồi giấy phép đặt chi nhánh của tổ chức, cá nhân hoạt động quảng cáo trên các phương tiện (trừ báo chí, mạng thông tin máy tính và xuất bản phẩm) Cũng theo Nghị định số 76/2013/NĐ-CP thì Bộ VHTT&DL có các nhiệm vụ sau: 15