Luận văn Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Long An

Nội dung text: Luận văn Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Long An

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Nguyễn Thị Hồng Cúc QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI TỪ THỰC TIỄN TỈNH LONG AN LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Nguyễn Thị Hồng Cúc QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI TỪ THỰC TIỄN TỈNH LONG AN Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 8380102 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. THÁI THỊ TUYẾT DUNG HÀ NỘI - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các tài liệu, số liệu trong luận văn là trung thực và chính xác, những kết quả nghiên cứu của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác nếu có sự gian dối, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Hồng Cúc
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT HĐTTTP Hiệp định tương trợ tư pháp. PBGDPL Phổ biến giáo dục pháp luật. MGKH Môi giới kết hôn. Nxb Nhà xuất bản. UBND Ủy ban nhân dân.
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ CỦA QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI 8 1.1. Những vấn đề lý thuyết về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 8 1.2. Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 22 1.3. Vai trò của quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 29 1.4. Các yếu tố tác động đến quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 30 Chương 2: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI TẠI TỈNH LONG AN 35 2.1. Các yếu tố đặc thù của tỉnh Long An có ảnh hưởng đến quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 35 2.2. Tình hình quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài trên địa bàn tỉnh Long An. 37 2.3. Đánh giá về công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài trên địa bàn tỉnh Long An. 47 Chương 3: HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI Ở NƯỚC TA HIỆN NAY 60 3.1. Quan điểm và định hướng quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 60 3.2. Các giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 63 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Gia đình - hạt nhân cốt lõi của xã hội, là cái nôi nuôi dưỡng con người, là môi trường quan trọng để hình thành và giáo dục nhân cách, góp phần vào việc xây dựng và bảo vệ tổ quốc, gia đình tốt thì xã hội mới tốt, xã hội tốt thì gia đình lại càng tốt hơn, sự tác động và chi phối lẫn nhau giữa gia đình và xã hội được khẳng định rõ nét trong hôn nhân bởi lẽ, nền tảng vững chắc để xây dựng gia đình chủ yếu là xuất phát từ quan hệ hôn nhân. Ngày nay, trong xu thế hội nhập - quốc tế hoá ngày càng được mở rộng thì hòa vào sự phát triển của nền kinh tế, quan hệ hôn nhân cũng được hình thành dưới nhiều góc độ khác nhau của xã hội, dựa trên những nguyên tắc nhất định trong đó có quan hệ hôn nhân giữa các cá nhân có quốc tịch khác nhau hoặc cư trú tại các nước khác nhau (quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài). Đây là một quan hệ phức tạp và khá nhạy cảm bởi nó liên quan đến pháp luật của nhiều quốc gia và chính sách đối ngoại giữa các quốc gia nên việc quản lý rất được coi trọng. Do tính chất phức tạp vốn có của quan hệ này, nhà nước đã kịp thời thừa nhận và bảo vệ thông qua hình thức ban hành các văn bản quy phạm pháp luật để điều chỉnh, cụ thể là Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014; Nghị định số 126/2014/NĐ-CP ngày 31/12/2014 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Hôn nhân và gia đình (Nghị định số 126/2014/NĐ-CP). Về mặt trình tự, thủ tục có Luật Hộ tịch năm 2014, Nghị định số 123/2015/NĐ-CP ngày 15/11/12015 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Hộ tịch (Nghị định số 123/2015/NĐ-CP); Thông tư số 15/2015/TT-BTP ngày 16/11/2015 quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Hộ tịch và Nghị định số 123/2015/NĐ-CP (Thông tư số 15/2015/TT-BTP). Các văn bản trên 1
7. đã góp phần hoàn thiện những quy định pháp luật trong việc điều chỉnh các quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài, đáp ứng được nhu cầu phát triển của xã hội và tạo điều kiện cho mọi công dân thực hiện quyền tự do và kết hôn. Tuy nhiên, như một quy luật của sự phát triển xã hội, các quy định hiện hành không thể dự liệu điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh ngày một đa dạng, phong phú. Đặc biệt, sau khi Luật Hộ tịch năm 2014 được ban hành, việc giải quyết các vấn đề liên quan đến hôn nhân có yếu tố nước ngoài được chuyển giao thẩm quyền cho UBND cấp huyện thực hiện cùng với những quy định đơn giản hóa về mặt thủ tục nhưng lại thiếu những biện pháp quản lý hiệu quả đã gây ra nhiều khó khăn, bất cập trong quá trình thực hiện. Chính vì vậy yêu cầu đặt ra là cần có biện pháp quản lý một cách chặt chẽ để tạo điều kiện cho các quan hệ này phát triển một cách lành mạnh, tránh những rủi ro không đáng có khi công dân Việt Nam tham gia các quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Tỉnh Long An nằm ở vị trí cửa ngõ, nơi kết nối giữa TP. Hồ Chí Minh, trung tâm kinh tế lớn nhất Việt Nam với các tỉnh miền Tây Nam Bộ, phía Đông có cảng biển ra cửa sông Soài Rạp, cách biển đông 15 km, phía Tây có các cửa khẩu sang Campuchia, một vị trí rất thuận lợi cho việc tiếp cận đầu tư của các nước trong khu vực, Long An cũng là một trong những tỉnh có tỷ lệ kết hôn có yếu tố nước ngoài cao trong cả nước, công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài được đặc biệt quan tâm. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều bất cập đặt ra so với nhu cầu thực tiễn, đòi hỏi công tác quản lý cần có sự đổi mới. Từ thực tiễn nêu trên, tác giả chọn đề tài “Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Long An” làm luận văn tốt nghiệp của mình. 2
8. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Ở Việt Nam vấn đề quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài mặc dù được một số nhà nghiên cứu quan tâm nhưng các công trình nghiên cứu có tính chất chuyên khảo về vấn đề này vẫn còn rất khiêm tốn, vấn đề quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài chỉ là một phần trong các công trình nghiên cứu như chuyên đề, luận văn thạc sĩ và một số bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí chuyên ngành có thể kể đến như sau: Bài: “Vấn đề quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài”, tác giả Thái Công Khanh, Tạp chí Tòa án nhân dân số 04/2000; Bài: “Nâng cao năng lực đội ngũ công chức Tư pháp - Hộ tịch trong giai đoạn hiện nay”, tác giả Trần Văn Quảng, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật tháng 9 năm 2006; Bài: “Một số vướng mắc trong việc đăng ký kết hôn có yếu tố nước ngoài ở Đồng Nai và một số giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi”, tác giả Văn Hồng Tiến, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật tháng 10/2017; Chuyên đề: “Tình hình kết hôn có yếu tố nước ngoài tại khu vực phía Nam - Thực trạng và giải pháp” Cục Công tác phía Nam - Bộ Tư pháp; Số chuyên đề về “Công chứng, Hộ tịch và Quốc tịch”, phần 2 Hộ tịch và Quốc tịch, Bộ Tư pháp, Hà Nội, 2007; Chuyên đề: “Tình hình thực trạng quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu”, Sở Tư pháp tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu (2014); Luận văn thạc sĩ: “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về kết hôn giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài theo quy định của pháp luật Việt Nam trong xu hướng hội nhập” tác giả Nguyễn Cao Hiến; Luận văn thạc sĩ: “Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Cà Mau”, Tác giả Lê Minh Hiền; 3
9. Các bài viết, các công trình nghiên cứu nên trên đã giúp cho tác giả có cách nhìn tổng quan về hôn nhân có yếu tố nước ngoài cũng như cung cấp cho tác giả nhiều tư liệu và các luận điểm khoa học quan trọng, giúp cho tác giả trong việc kế thừa và phát triển đề tài này. Tuy nhiên, các bài viết, các công trình nghiên cứu này đã không còn tính thời sự, phần lớn nội dung của các bài viết chỉ dừng lại ở việc định hướng hoàn thiện một cách chung chung mà không đi sâu vào phân tích các vấn đề có tính hệ thống về mặt lý luận và chỉ ra từng hạn chế, để từ đó đưa ra hướng hoàn thiện cụ thể. Bên cạnh đó, đến nay chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu trực tiếp lĩnh vực quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài trên địa bàn tỉnh Long An. Do đó, đề tài nghiên cứu “Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài trên địa bàn tỉnh Long An” sẽ giúp có cái nhìn tổng quát hơn, toàn diện hơn về công tác quản lý nhà nước lĩnh vực hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm rõ các vấn đề lý luận, các quy định của pháp luật và thực trạng quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại tỉnh Long An, từ đó đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt mục đích nghiên cứu trên, luận văn có các nhiệm vụ cụ thể sau: - Đưa ra cơ sở lý luận và pháp lý về hôn nhân có yếu tố nước ngoài trên cơ sở phân tích khái niệm, đặc điểm và các quy định pháp luật về hôn nhân có yếu tố nước ngoài; làm rõ nội hàm khái niệm quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài và các yếu tố tác động đến quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 4
10. - Khảo sát thực tiễn quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài trên địa bàn tỉnh Long An, sau đó đánh giá những kết quả đạt được, những khiếm khuyết, hạn chế cần khắc phục và nguyên nhân của những khiếm khuyết, hạn chế. - Đề xuất các kiến nghị hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những vấn đề lý luận, những Điều ước quốc tế, những quy định của pháp luật Việt Nam cũng như một số nước trên thế giới về hôn nhân có yếu tố nước ngoài và thực trạng quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài trên địa bàn tỉnh Long An. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài là một đề tài rộng, phức tạp, liên quan đến hệ thống pháp luật của nhiều quốc gia, trong khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, tác giả sẽ chỉ tập trung đi sâu nghiên cứu vấn đề kết hôn, về mặt không gian là trên địa bàn tỉnh Long An, thời gian từ đầu năm 2013 đến hết năm 2017. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Cơ sở lý luận của luận văn là những luận điểm quản lý hành chính nhà nước Việt Nam về hôn nhân có yếu tố nước ngoài đồng thời có tham khảo và kế thừa có chọn lọc một số công trình nghiên cứu của các nhà khoa học. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin ngoài ra đề tài còn sử dụng một số phương pháp sau: 5
11. - Phương pháp lịch sử: Phương pháp này được áp dụng khi nghiên cứu đề tài nhằm làm rõ sự phát triển có tính kế thừa của pháp luật trong việc điều chỉnh các quan hệ liên quan đến vấn đề quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam. - Phương pháp phân tích: Các vấn đề mà đề tài đặt ra sẽ được mổ xẻ về mặt lý luận để thấy rõ tính khoa học của việc điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài trong phạm vi quốc gia và trong phạm vi quốc tế. - Phương pháp so sánh: Được sử dụng để đánh giá các quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành so với các quy định trước đó và quy định pháp luật của một số nước trên thế giới đặc biệt phương pháp này sẽ được áp dụng khi nghiên cứu về nội dung của các quy định pháp luật so với những vấn đề lý luận nhằm rút ra những điểm đã và chưa phù hợp trong quy định của pháp luật so với lý luận, với mục đích hoàn thiện các quy định pháp luật đó. - Phương pháp tổng hợp: Áp dụng phương pháp tổng hợp nhằm rút ra những vấn đề cơ bản về mặt lý luận. Việc làm này nhằm tìm ra những ưu điểm và hạn chế trong việc quy định về nội dung quy phạm pháp luật điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ là nguồn tư liệu để các cơ quan nhà nước có thẩm quyền tham khảo, góp phần hoàn thiện một số quy định pháp luật có liên quan đến công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Đồng thời, những kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được dùng làm tư liệu học tập, tài liệu tham khảo nghiên cứu đối với các cơ quan, tổ chức, cá nhân quan tâm đến công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 6
12. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận và pháp lý của quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Chương 2. Thực trạng quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại tỉnh Long An. Chương 3. Hoàn thiện quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài ở nước ta hiện nay. 7
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ CỦA QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI 1.1. Những vấn đề lý thuyết về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm hôn nhân có yếu tố nước ngoài 1.1.1.1. Khái niệm hôn nhân có yếu tố nước ngoài Hôn nhân là một hiện tượng xã hội đặc biệt, trong đó các bên chủ thể gắn kết với nhau với mục đích tạo dựng một tế bào của xã hội là gia đình. Hôn nhân thường là kết quả của tình yêu và dựa trên sự tự nguyện của các bên chủ thể nhằm xây dựng một mối quan hệ bền vững. Hôn nhân là quan hệ gắn liền với nhân thân của mỗi bên chủ thể. Mục đích của các bên trong quan hệ hôn nhân là nhằm thỏa mãn nhu cầu tình cảm và tương trợ lẫn nhau về những nhu cầu vật chất trong đời sống hàng ngày. Hôn nhân nếu hiểu theo nghĩa thông thường là việc trai lấy vợ, gái lấy chồng, trai gái lấy nhau làm vợ chồng, khi đến một độ tuổi nhất định thì hai bên nam nữ sẽ thiếp lập quan hệ vợ chồng với nhau nhằm chia sẻ tình cảm, gánh vác công việc, sinh con và nuôi dạy con. Hiểu một cách đầy đủ, toàn diện thì hôn nhân là sự liên kết giữa một người nam và một người nữ, trên nguyên tắc hoàn toàn tự nguyện, bình đẳng, tuân thủ đầy đủ các quy định của pháp luật nhằm cùng nhau xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc và bền vững [22, tr. 11]. Trong một số văn bản khác lại có những cách hiểu khác nhau về hôn nhân như: Theo từ điển Tiếng việt của Trung tâm từ điển - Nhà xuất bản Lao động năm 2006 thì khái niệm hôn nhân được hiểu là: “Việc nam nữ chính thức lấy nhau làm vợ chồng” [40]. 8
14. Từ điển Giải thích Thuật ngữ Luật học của Trường Đại học Luật Hà Nội thì cho rằng“Hôn nhân là sự liên kết pháp lý giữa người nam với người nữ dựa trên nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng theo điều kiện và trình tự luật định, nhằm chung sống với nhau suốt đời và xây dựng gia đình hạnh phúc và hòa thuận” [41]. Theo quan điểm triết học hôn nhân được hiểu như là một sự liên kết tự nguyện giữa những con người bình đẳng, trong đó tình yêu thương và sự kính trọng giữ vai trò quyết định. Theo cuốn Tìm hiểu Luật Hôn nhân và gia đình Việt Nam, Nhà xuất bản Lao động thì cho rằng “Hôn nhân là quan hệ giữa vợ và chồng sau khi đã thực hiện các quy định của pháp luật về kết hôn, nhằm chung sống với nhau và xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc, bền vững” [21]. Khái niệm hôn nhân mặc dù có thể có rất nhiều cách hiểu khác nhau song về cơ bản là thống nhất, theo đó bản thân tác giả thống nhất với cách hiểu “Hôn nhân là sự liên kết giữa một người nam và một người nữ, trên nguyên tắc hoàn toàn tự nguyện, bình đẳng, tuân thủ đầy đủ các quy định của pháp luật nhằm cùng nhau xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc và bền vững”. Sự liên kết giữa một nam, một nữ để dành cho nhau sự giúp đỡ, sự hỗ trợ cần thiết, để tạo lập một gia đình. Tuy nhiên, ở một số nước hôn nhân có thể xác lập giữa một người đàn ông và nhiều người đàn bà (hôn nhân đa thê), ở một vài bộ tộc sống theo nền nếp hình thành từ thời kỳ sơ khai của nền văn minh, chế độ đa phu được thừa nhận: Một người đàn bà có thể chung sống với nhiều người đàn ông cùng một lúc. Mặt khác, ở một số nước lại xuất hiện xu hướng cho rằng sự khác biệt giới tính không phải là điều kiện bắt buộc của hôn nhân: Những người cùng giới tính vẫn có thể sống với nhau và tạo thành một gia đình. Đối với xã hội phương đông, nhất là đối với xã hội Việt Nam, 9
15. tình yêu giữa những người cùng giới tính được coi là biểu hiện của một tình trạng bệnh tật và hôn nhân giữa những người cùng giới tính là một giao dịch không chỉ nằm ngoài vòng pháp luật mà còn nằm ngoài khuôn khổ đạo đức pháp lý. Ở nước ta, chỉ thừa nhận hôn nhân khác giới, một vợ, một chồng được quy định tại Khoản 1 Điều 3 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014: “Hôn nhân là quan hệ giữa vợ và chồng sau khi kết hôn”. Ngày nay, cùng với tác động mạnh mẽ của toàn cầu hóa đến sản xuất, kinh tế, thương mại thì quan hệ hôn nhân cũng có sự biến đổi không nhỏ, sự mở rộng quan hệ hợp tác, giao lưu trên mọi lĩnh vực giữa các nước trên thế giới là cơ hội cho nhiều người nước ngoài đến Việt Nam công tác cũng như công dân Việt Nam ra nước ngoài gặp gỡ, giao lưu tìm hiểu nhau. Từ việc đi du lịch, đi du học, đi hợp tác lao động tới việc kết bạn, hẹn hò thông qua các trang mạng xã hội đã khiến cho hôn nhân có yếu tố nước ngoài ngày càng trở nên phổ biến. Tuy nhiên hiện nay, không có một văn bản nào định nghĩa thế nào là hôn nhân có yếu tố nước ngoài, các văn bản thường giải thích từ ngữ theo cụm “hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài”. Hôn nhân và gia đình về mặt lý luận là hai khái niệm độc lập, nếu hôn nhân là quan hệ giữa vợ và chồng sau khi kết hôn thì gia đình là tập hợp những người gắn bó với nhau do hôn nhân, quan hệ huyết thống hoặc quan hệ nuôi dưỡng, làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ giữa họ với nhau theo quy định pháp luật. Về nội hàm, khái niệm gia đình rộng hơn khái niệm hôn nhân, về mặt chủ thể quan hệ hôn nhân chỉ gồm quan hệ giữa vợ và chồng còn quan hệ gia đình không chỉ quan hệ giữa vợ và chồng mà còn có những người khác dựa trên quan hệ huyết thống, quan hệ nuôi dưỡng. Tuy nhiên, hai khái niệm lại này có sự gắn bó mật thiết với nhau, hôn nhân là cơ sở tạo nên gia đình do vậy ta hoàn toàn có thể xem xét khái niệm hôn nhân có yếu tố nước ngoài trong khái niệm hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài. 10
16. Theo quy định tại Khoản 25 Điều 3 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014: “Quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài là quan hệ hôn nhân và gia đình mà ít nhất một bên tham gia là người nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài; quan hệ hôn nhân và gia đình giữa các bên tham gia là công dân Việt Nam nhưng căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó theo pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài”. Từ khái niệm trên, ta có thể rút ra ba dấu hiệu để xác định một quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài đó là: Chủ thể của quan hệ hôn nhân là người nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài; Sự kiện pháp lý làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ hôn nhân phát sinh ở nước ngoài và yếu tố tài sản trong quan hệ hôn nhân ở nước ngoài. Quan hệ hôn nhân bao gồm tổng thể ba quan hệ: Quan hệ kết hôn; quan hệ vợ, chồng và quan hệ chấm dứt hôn nhân. Như đã trình bày ở lời nói đầu khi nghiên cứu quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài tác giả sẽ tập trung đi sâu nghiên cứu về quan hệ kết hôn có yếu tố nước ngoài. Từ khái niệm hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài như đã phân tích và khái niệm kết hôn quy định tại khoản 5 Điều 3 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014: "Kết hôn là việc nam nữ xác lập quan hệ vợ chồng theo quy định của pháp luật về điều kiện kết hôn và đăng ký kết hôn". Ta có thể định nghĩa kết hôn có yếu tố nước ngoài: Là việc nam, nữ xác lập quan hệ vợ chồng theo quy định của pháp luật về điều kiện kết hôn và đăng ký kết hôn, trong đó có ít nhất một bên chủ thể là người nước ngoài hoặc người Việt Nam định cư ở nước ngoài hoặc việc kết hôn được xác lập ở nước ngoài và theo pháp luật nước ngoài. Có thể hiểu, kết hôn chính là sự kiện đánh dấu sự chính thức của hôn nhân, về mặt xã hội là lễ cưới, về mặt pháp luật là việc đăng ký kết hôn khi 11
17. đáp ứng đủ các điều kiện luật định không phân biệt hôn nhân trong nước hay hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 1.1.1.2. Đặc điểm của hôn nhân có yếu tố nước ngoài Cũng như quan hệ hôn nhân trong nước, hôn nhân có yếu tố nước ngoài có các đặc điểm sau: Tính tự nguyện: Hôn nhân là quan hệ giữa cá nhân với cá nhân, do đó việc thể hiện ý chí ưng thuận giữa các bên trong hôn nhân là một trong các điều kiện căn bản để hôn nhân có hiệu lực. Việc hai người xác lập quan hệ hôn nhân một cách tự nguyện được hiểu là trường hợp xác lập quan hệ vợ chồng với nhau hoàn toàn tự do thể hiện ý chí của chính bản thân họ, xuất phát từ tình yêu chân chính không chịu sự tác động từ bất cứ một chủ thể nào khác. Kết hôn hay ly hôn là quyền chứ không phải nghĩa vụ. Tính tự nguyện trong hôn nhân được ghi nhận Khoản 1 Điều 36 của Hiến pháp năm 2014 và tại Khoản 1 Điều 2 của Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014. Dù là quan hệ hôn nhân trong nước hay quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài thì sự tự nguyện trong hôn nhân rất quan trọng bởi điều này là yếu tố quyết định sự bền vững hạnh phúc và lâu dài của cuộc hôn nhân. Tính bền vững: Điều này xuất phát từ mục đích của hôn nhân là xây dựng gia đình, ổn định và phát triển xã hội, gia đình bắt đầu từ hôn nhân, từ quan hệ vợ chồng về tình cảm mà phát sinh các quan hệ giữa cha, mẹ và con, quan hệ giữa anh, chị, em và đó cũng là những điều kiện đảm bảo cho sự liên kết hạnh phúc, bền vững trong hôn nhân, hôn nhân có bền vững thì gia đình và xã hội mới ổn định và phát triển. Tính bền vững ở đây có thể được hiểu là hôn nhân được xây dựng trên yếu tố tình cảm giữa các chủ thể không phải vì mục đích thỏa mãn nhu cầu vật chất và nhu cầu tinh thần tại một thời điểm ngắn, ngày nay nó có thể chấm dứt bằng con đường ly hôn tuy nhiên ngay tại 12
18. thời điểm xác lập quan hệ hôn nhân các chủ thể đều mong muốn duy trì cuộc hôn nhân suốt đời. Tính một vợ, một chồng: Hôn nhân một vợ, một chồng là quan hệ hôn nhân được xác lập khi đáp ứng các điều kiện theo quy định của Luật Hôn nhân và gia đình, theo đó cá nhân đã kết hôn chỉ được có một vợ hoặc một chồng. Đồng thời, trong thời kỳ hôn nhân, nam, nữ không được kết hôn hoặc chung sống như vợ chồng với người khác. Trong xu thế tiến bộ của xã hội đặc biệt là khi nam nữ ngày càng bình đẳng, sự khẳng định cá nhân con người ngày càng lớn, đạo đức mới của con người phủ nhận kiểu hôn nhân một chồng nhiều vợ, hoặc một vợ nhiều chồng như trước đây mà đòi hỏi tình yêu nam, nữ phải biểu hiện trong mối quan hệ thuỷ chung một vợ, một chồng. Hôn nhân chỉ tồn tại giữa những người khác giới tính: Xuất phát từ ý nghĩa thực chất của hôn nhân là xây dựng gia đình thể hiện trong việc sinh đẻ, nuôi dưỡng và giáo dục con cái, đáp ứng lẫn nhau những nhu cầu vật chất và tinh thần trong cuộc sống hàng ngày. Vì vậy, hôn nhân là sự liên kết giữa những người khác giới tính là một đặc điểm vừa mang tính tự nhiên vừa mang tính xã hội, để bảo đảm mục đích của hôn nhân được thực hiện, đồng thời để bảo vệ yếu tố đạo đức truyền thống và tính tự nhiên trong hôn nhân. Hôn nhân là sự liên kết theo quy định pháp luật: Với vị trí là một thiết chế xã hội, hôn nhân có vai trò là cơ sở xây dựng gia đình, tế bào của xã hội. Điều đó không chỉ có ý nghĩa riêng tư mà còn có ý nghĩa xã hội bởi vì trên cơ sở phát sinh quan hệ vợ chồng, các quan hệ thân thuộc trong gia đình và các quan hệ thích thuộc được thiết lập và làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ đạo đức, pháp lý giữa các chủ thể trong gia đình, việc phát sinh tồn tại và chấm dứt hôn nhân đều có những ảnh hưởng tích cực hoặc tiêu cực đến các quan hệ gia đình. Vì vậy, hôn nhân phải chịu sự điều chỉnh của pháp luật về 13
19. điều kiện kết hôn, nghi thức kết hôn, quan hệ giữa vợ và chồng, chấm dứt hôn nhân Ngoài các đặc điểm trên hôn nhân có yếu tố nước ngoài còn có các đặc điểm riêng như: Pháp luật điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài: Quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài có chủ thể tham gia ngoài công dân Việt Nam còn có chủ thể là người nước ngoài; có căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt ở nước ngoài hoặc tài sản có liên quan ở nước ngoài nên việc điều chỉnh không chỉ phụ thuộc vào pháp luật trong nước mà còn phụ thuộc vào pháp luật nước ngoài và các Điều ước quốc tế. Yếu tố chủ thể: Có ít nhất một bên chủ thể là người nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài, “Người nước ngoài là người không có quốc tịch ở nước mà họ đang cư trú” [25, tr. 66]. Theo định nghĩa trên, người nước ngoài bao gồm người có một hoặc nhiều quốc tịch nước ngoài mà không có quốc tịch nước sở tại và người không có quốc tịch. Như vậy, cơ sở pháp lý để xác định một người có phải là người nước ngoài hay không chính là vấn đề quốc tịch, “Quốc tịch là mối quan hệ pháp lý giữa công dân với nhà nước, quan hệ này có tính bền vững, ổn định, trong đó nhà nước có quyền và nghĩa vụ với công dân và công dân cũng có quyền và nghĩa vụ đối với nhà nước” [42, tr. 103]. Ở Việt Nam, vấn đề quốc tịch được quy định trong Luật Quốc tịch năm 2008 (được sửa đổi, bổ sung năm 2014), tuy nhiên Luật Quốc tịch lại không đưa ra định nghĩa như thế nào là người nước ngoài, nhưng tại Điều 3 khi giải thích từ ngữ: Quốc tịch nước ngoài thì luật quy định “Quốc tịch nước ngoài là quốc tịch của một nước khác không phải là quốc tịch Việt Nam”. “Người không quốc tịch là người không có quốc tịch Việt Nam và cũng không có quốc tịch nước ngoài. Người nước ngoài cư trú ở Việt Nam là công dân nước ngoài và người không quốc tịch thường trú hoặc tạm trú ở Việt 14
20. Nam”. Theo nội dung quy định trên có thể thấy khái niệm người nước ngoài sẽ bao gồm người có quốc tịch nước ngoài nhưng không có quốc tịch Việt Nam và người không có quốc tịch nước ngoài và cũng đồng thời không có quốc tịch Việt Nam. Về mặt pháp lý, hai chủ thể này là khác nhau, đối với người có quốc tịch nước ngoài họ có thể có một hoặc nhiều quốc tịch nước ngoài, tức là họ có thể là công dân của một hoặc nhiều nước, họ có quyền và nghĩa vụ theo quy định của một hoặc nhiều nước còn người không có quốc tịch thì không phải là công dân của nước nào nên rõ ràng hai loại chủ thể này có sự khác nhau về quyền và nghĩa vụ nhưng đều giống nhau là họ không có quốc tịch Việt Nam nên Việt Nam sẽ đối xử với họ về cơ bản là như nhau đều là người nước ngoài và khái niệm “người nước ngoài” này được thống nhất sử dụng khi nghiên cứu tư cách chủ thể khi tham gia vào quan hệ hôn nhân có nước ngoài tại Việt Nam. Yếu tố khách thể: Là lợi ích mà các chủ thể đạt được khi tham gia vào quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài bao gồm các lợi ích về nhân thân như họ tên, quốc tịch ; các hành vi như sự quan tâm, chăm sóc, yêu thương; các lợi ích về vật chất như tài sản, các khoản cấp dưỡng, tài sản thừa kế Tuy nhiên, khi đề cập đến hôn nhân có yếu tố nước ngoài thì phần lớn “khách thể” trong quan hệ này được xác định là tài sản và tài sản này ở nước ngoài. Ví dụ: Hai vợ chồng là công dân Việt Nam đang thường trú tại Việt Nam nhưng cùng sở hữu một căn nhà tại Hoa kỳ thì căn nhà này chính là khách thể trong quan hệ hôn nhân này. Yếu tố sự kiện pháp lý làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ hôn nhân: Sự kiện pháp lý trong quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài phải là sự kiện pháp lý xảy ra ở nước ngoài, theo pháp luật nước ngoài. 15
21. - Sự kiện pháp lý làm phát sinh quan hệ hôn nhân: Là trường hợp việc kết hôn tiến hành ở nước ngoài, yếu tố này được áp dụng trong trường hợp các bên có cùng quốc tịch nhưng kết hôn trước cơ quan có thẩm quyền của nước mà các bên không mang quốc tịch. Ví dụ: Hai công dân Việt Nam kết hôn tại cơ quan có thẩm quyền của nước ngoài thì pháp luật được áp dụng để giải quyết các vấn đề pháp lý liên quan như điều kiện kết hôn và nghi thức kết hôn của các bên sẽ là pháp luật Việt Nam và pháp luật nước ngoài, thông thường pháp luật Việt Nam sẽ điều chỉnh điều kiện kết hôn của công dân Việt Nam dựa trên dấu hiệu quốc tịch của họ, còn pháp luật nước ngoài sẽ điều chỉnh nghi thức kết hôn của hôn nhân này. - Sự kiện pháp lý làm thay đổi quan hệ hôn nhân: Đó là trường hợp ly thân được pháp luật một số nước công nhận dựa trên phán quyết của tòa án hay việc thỏa thuận phân chia tài sản của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân được công chứng, chứng thực hợp lệ, quan hệ hôn nhân trong trường hợp này chưa chấm dứt nhưng quan hệ vợ chồng thì đã bị thay đổi, các bên thực tế không còn coi nhau như vợ chồng nhưng chưa muốn ly hôn. - Sự kiện pháp lý làm chấm dứt quan hệ hôn nhân: Thông thường hôn nhân chấm dứt bằng hai con đường một là khi vợ, chồng chết hoặc bị tuyên bố là đã chết và con đường thứ hai là ly hôn, sự kiện pháp lý làm chấm dứt quan hệ hôn nhân trong trường hợp này là sự kiện ly hôn hoặc quyết định tuyên bố một người đã chết ở nước ngoài. 1.1.2. Quy định pháp luật về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 1.1.2.1. Các Điều ước quốc tế mà Việt Nam ký kết có liên quan đến hôn nhân có yếu tố nước ngoài Trong lĩnh vực hôn nhân có yếu tố nước ngoài hầu hết các nước đều tham gia ký kết các Điều ước quốc tế song phương với từng nước hữu quan 16
22. để giải quyết các vấn đề liên quan đến việc giải quyết quan hệ hôn nhân, nội dung của các Điều ước quốc tế về hôn nhân có yếu tố nước ngoài thường không quy định cụ thể việc điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài mà chỉ quy định nguyên tắc chọn pháp luật áp dụng, nói một cách khác các quy phạm được quy định trong các Điều ước quốc tế về hôn nhân thường là các quy phạm xung đột. Đây là loại quy phạm đặc biệt của Tư pháp quốc tế, tức là quy phạm này không trực tiếp xác định quyền và nghĩa vụ của chủ thể tham gia mà chỉ đưa ra hệ thống pháp luật nào sẽ được áp dụng để điều chỉnh. Trong quan hệ quốc tế, ngay từ những năm 1980 Việt Nam đã ký kết nhiều Điều ước quốc tế trong đó quy định điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài, đó là các HĐTTTP. Trong các HĐTTTP, Việt Nam đã thỏa thuận với các nước về nguyên tắc, cách thức hỗ trợ nhau trong hoạt động tư pháp như: Tống đạt giấy tờ, điều tra thu thập các chứng cứ, tiến hành khám xét, thu giữ tang vật, chuyển giao vật chứng, giám định, lấy lời khai của các bên đương sự, công nhận và thi hành các bản án do tòa án của các nước tham gia ký kết tuyên Đặc biệt là trong lĩnh vực dân sự, thương mại và hôn nhân gia đình, các HĐTTTP quy định nguyên tắc chọn pháp luật áp dụng để giải quyết quyền và nghĩa vụ của các bên chủ thể. HĐTTTP đầu tiên mà Việt Nam ký kết với nước ngoài là HĐTTTP giữa Việt Nam với Cộng hòa dân chủ Đức (Cũ) được ký kết vào 15/12/1980, tuy Hiệp định này đã hết hiệu lực vào ngày 3/10/1990 nhưng nó vẫn được coi là Điều ước quốc tế tay đôi đầu tiên của Việt Nam quy định việc điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Sau khi ký HĐTTTP với Cộng hòa dân chủ Đức (Cũ), Việt Nam đã tiến hành ký nhiều HĐTTTP với các nước như: 17