Luận văn Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Hậu Giang

Nội dung text: Luận văn Quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Hậu Giang

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ NGỌC GIÀU QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI TỪ THỰC TIỄN TỈNH HẬU GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ NGỌC GIÀU QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI TỪ THỰC TIỄN TỈNH HẬU GIANG Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. LÊ THỊ HƯƠNG HÀ NỘI - 2017
3. MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI 7 1.1. Quan niệm quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 7 1.2. Cấu thành quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 23 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng và các điều kiện bảo đảm quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 29 Chương 2: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI Ở TỈNH HẬU GIANG VÀ CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI TỪ THỰC TIỄN TỈNH HẬU GIANG 38 2.1. Tình hình hôn nhân có yếu tố nước ngoài và thực trạng quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài ở tỉnh Hậu Giang 38 2.2. Các giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Hậu Giang 56 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 73
4. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Bảng thống kê số lượng kết hôn có yếu tố nước ngoài (từ năm 2011 - 2015) 40 Bảng 2.2: Biểu đồ kết hôn và ghi chú kết hôn qua các năm (2011 - 2015) 41 Bảng 2.3: Biểu đồ thống kê số lượng (phụ nữ) Việt Nam kết hôn với người nước ngoài. 42
5. LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở Việt Nam trước đây hôn nhân có yếu tố nước ngoài là một loại quan hệ không phổ biến. Tuy nhiên, trong những năm gần đây do chính sách mở rộng hội nhập quốc tế của Đảng và nhà nước ta đã làm cho đời sống của nhân dân được cải thiện đáng kể. Cùng với sự phát triển của quá trình giao lưu quốc tế, các quan hệ về hôn nhân và gia đình giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài cũng phát sinh ngày càng nhiều. Vì vậy, hôn nhân có yếu tố nước ngoài không còn là hiện tượng hiếm hoi trong đời sống xã hội. Cùng với những biến động nhanh chóng của nền kinh tế thị trường, các quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài không chỉ tăng nhanh về số lượng mà ngày càng trở nên đa dạng, phức tạp và bộc lộ những hiện tượng tiêu cực. Trong đó có hiện tượng kết hôn giả với Việt kiều nhằm hợp thức hóa việc xuất cảnh và định cư ở nước ngoài. Bên cạnh đó, hiện tượng phụ nữ Việt Nam kết hôn với người nước ngoài vì nhiều mục đích khác nhau đang là vấn đề bức xúc trong dư luận xã hội. Trong hơn hai mươi năm trở lại đây, hôn nhân giữa phụ nữ Việt Nam với người nước ngoài ngày càng phổ biến. Thậm chí có nơi, có lúc hôn nhân có yếu tố nước ngoài đã trở thành một hiện tượng hay “trào lưu” ở khắp nơi trong cả nước. Chính vì thế, việc điều chỉnh quan hệ này trở thành một yêu cầu cấp bách, quan trọng nhằm làm ổn định và phát triển giao lưu dân sự quốc tế, đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân các nước có liên quan. Để kịp thời điều chỉnh được các quan hệ hôn nhân và gia đình nói chung, quan hệ kết hôn giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài nói riêng. Cần có các biện pháp quản lý một cách cụ thể nhằm ổn định và duy trì sự phát triển của quan hệ này trong xã hội ngày nay. Hậu giang là một trong những tỉnh có tỷ lệ phụ nữ kết hôn với người người nước ngoài cao trong cả nước. Kết hôn với người nước ngoài được pháp luật Nhà nước ta công nhận và tạo mọi điều kiện pháp lý để công dân ta có khả năng kết hôn theo nguyện vọng. Vấn đề đặt ra là có không ít cô dâu Việt bị đối xử tàn tệ ở nước ngoài hoặc gặp phải nhiều tình huống “dở khóc dở cười” kéo theo nhiều vấn đề 1
6. phức tạp nảy sinh, đòi hỏi sự quản lý chặt chẽ của nhà nước nhằm bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của các bên khi tham gia vào quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Nhằm kiểm tra và đánh giá lại công tác quản lý nhà nước liên quan đến lĩnh vực này trong thời gian qua có những ưu điểm và hạn chế gì để từng bước khắc phục và hoàn thiện chỉnh chu hơn trong những năm tiếp theo. Quan tâm đến vấn đề này, tác giả muốn tìm hiểu “Quản lý Nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Hậu Giang” làm đề tài luận văn tốt nghiệp. Đồng thời, tìm ra các giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài cho tỉnh nhà. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài được quy định trong nhiều văn bản quy phạm pháp luật và cũng được triển khai sau rộng đến vơi người dân nhưng hiệu quả mang lại chưa cao. Trên cơ sở kế thừa một số công trình nghiên cứu và các bài báo của các tác giả như: “Phụ nữ kết hôn với người nước ngoài ở tỉnh Hậu giang. Thực trạng và giải pháp” tác giả: Phòng Quản lý xuất nhập cảnh- Công an tỉnh Hậu Giang; Luận văn thạc sĩ “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về kết hôn giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài theo quy định của pháp luật Việt Nam trong xu thế hội nhập” tác giả Nguyễn Cao Hiến; Tham luận (trong dự án) “Hỗ trợ hôn nhân Hàn Quốc trên địa bàn Hậu Giang” tác giả Nguyễn Hồng Hải - Phó trưởng phòng Phòng Quản lý xuất nhập cảnh (Công an tỉnh Hậu Giang); Bài viết “Quản lý Nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài” tác giả Dương Tiến Dũng - Phòng Hành chính tư pháp (Sở Tư pháp tỉnh Vĩnh Phúc); Chuyên đề “Tình hình kết hôn có yếu tố nước ngoài tại khu vực phía Nam- Thực trạng và giải pháp” Cục Công tác phía Nam - Bộ Tư pháp; Chuyên đề “Tình hình quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại tỉnh Bà Rịa- Vũng Tàu” Sở Tư pháp tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu; Tham luận “Thực trạng cấp giấy xác nhận tình trạng hôn nhân cho công dân Việt Nam đăng ký kết hôn với người nước ngoài trên địa bàn tỉnh Hậu Giang” Sở Tư pháp tỉnh Hậu Giang; Tham luận “Công tác phối hợp giữa Sở Tư pháp và Công an tỉnh trong việc xác minh hồ sơ đăng ký kết hôn có yếu tố nước 2
7. ngoài tại tỉnh Tây Ninh” Sở Tư pháp tỉnh Tây Ninh; Chuyên đề “Công tác tham mưu của Sở Tư pháp giúp Ủy ban nhân dân tỉnh trong quản lý nhà nước về đăng ký kết hôn có yếu tố nước ngoài tại tỉnh Đồng Tháp” Sở Tư pháp tỉnh Đồng Tháp; Tham luận “Thực trạng phụ nữ kết hôn với người nước ngoài tại tỉnh Sóc Trăng và một số giải pháp” Sở Tư pháp tỉnh Sóc Trăng; Chuyên đề “Hoạt động tư vấn trước khi kết hôn, định hướng, giới thiệu kiến thức cơ bản khi ra nước ngoài sinh sống, hỗ trợ hoàn thiện thủ tục pháp lý cho phụ nữ kết hôn với người nước ngoài tại Thành phố Cần Thơ” Hội Liên hiệp phụ nữ thành phố Cần Thơ; Tham luận “Công tác nâng cao chất lượng, đổi mới hoạt động của Trung tâm tư vấn, hỗ trợ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài tại tỉnh An Giang” Hội Liên hiệp phụ nữ tỉnh An Giang và một số sách, báo có nội dung liên quan đến công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Trên cơ sở kế thừa và phát huy một số các công trình nghiên cứu (kể trên) tác giả tiếp cận theo 02 hướng như sau: (1) Kế thừa một số giải pháp căn bản để hoàn thiện và đảm bảo thực hiện tốt công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại tỉnh Hậu Giang; (2) Tập trung nghiên cứu và tìm hiểu khái niệm, đặc điểm, chủ thể, nội dung của việc quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Đồng thời, nêu lên thực tiễn công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài của tỉnh Hậu Giang. Từ đó, có những đề xuất và giải pháp nhằm hoàn thiện để đảm bảo thực hiện tốt công tác quản lý nhà nước nước liên quan đến lĩnh vực này theo quy định của pháp luật hiện hành. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là qua quá trình nghiên cứu các quy định của pháp luật quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Hậu Giang từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và một số giải pháp khác nhằm nâng cao hơn nữa hoạt động quản lý hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, Luận văn cần phải giải quyết được những nhiệm vụ cụ thể sau: 3
8. - Làm rõ một số vấn đề lý luận về quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài như: khái niệm, đặc điểm, mục tiêu, vai trò và cấu thành quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài; - Phân tích thực trạng công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài ở tỉnh Hậu Giang. Đồng thời đánh giá thực trạng công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài của tỉnh. Từ đó, đề xuất những giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Hậu Giang. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Đánh giá và phân tích thực trạng quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài của tỉnh Hậu Giang. Qua đây, sẽ nêu lên những ưu điểm và những hạn chế của công tác quản lý. Giúp các cơ quan chức năng, đơn vị, tổ chức có liên quan đến công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từng bước nâng cao hiệu quả quản lý. Mặt khác, khắc phục những hạn chế của quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài nhằm thực hiện tốt hơn nhiệm vụ chính trị của đơn vị mình. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là một số vấn đề lý luận quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài như: Hàn Quốc, Singapo; các quy định của Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014; pháp luật hôn nhân và gia đình của Việt Nam cũng như một số nước trên thế giới về vấn đề này; công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài trong những năm gần đây và thực trạng pháp luật điều chỉnh và các thiết chế đảm bảo thực thi việc quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận văn: trong khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, luận văn tập trung vào một số vấn đề sau: - Những quy định của pháp luật quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Trong đó, tập trung chủ yếu vào công tác quản lý nhà nước và các giải pháp 4
9. hoàn thiện quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Hậu Giang. - Các quy định của pháp luật liên quan đến việc quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài như: Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014; Bộ luật dân sự năm 2015 và các văn bản pháp luật khác liên quan. Trong đó, luận văn tập trung nghiên cứu: Quan niệm quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài; Cấu thành quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài; Xem xét các yếu tố ảnh hưởng và các điều kiện bảo đảm quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Bên cạnh đó, luận văn còn khái quát tình hình quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài của tỉnh Hậu Giang và các giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở kết hợp các phương pháp chủ yếu như phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật; phương pháp phân tích luật học; phương pháp phân tích - so sánh; phương pháp tổng hợp (trên cơ sở phân tích, so sánh và tham khảo pháp luật nước ngoài); phương pháp trích dẫn, phương pháp thống kê, phương pháp chuyên gia v.v Trên cơ sở phương pháp phân tích, tổng hợp, đánh giá về cơ sở lý luận và thực tiễn của pháp luật quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Đặc biệt đánh giá, phân tích thực trạng pháp luật Việt Nam điều chỉnh công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài đã lựa chọn, tác giả rút ra những ưu điểm, hạn chế trong việc thi hành pháp luật, từ đó đề ra các giải pháp cụ thể nhằm sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện pháp luật. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Với tính cách là một trong những công trình khoa học (thuộc chuyên ngành luật Hiến pháp - Hành chính) nghiên cứu một cách có hệ thống các vấn đề về cơ sở lý luận và thực tiễn của pháp luật điều chỉnh công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài, kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ mang lại những đóng góp như sau: 5
10. Thứ nhất, trên cơ sở nghiên cứu, phân tích các khái niệm có liên quan tác giả đã đưa ra khái niệm về hôn nhân có yếu ngoài và khái niệm quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Việc đưa ra các khái niệm này trong tình hình hiện nay là cần thiết, góp phần quan trọng vào công tác nghiên cứu và giảng dạy về pháp luật nói chung, pháp luật hôn nhân và gia đình nói riêng, củng cố cho nền khoa học pháp lý nước ta. Thứ hai, luận văn phân tích, đánh giá một cách khoa học những quy định của pháp luật công tác quản lý hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Đặc biệt, là vấn đề quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài của tỉnh Hậu Giang trong những năm gần đây (từ năm 2011 đến năm 2015). Thứ ba, luận văn đã xác định những bất cập trong các quy định của pháp luật trong quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài cần phải hoàn thiện, những vướng mắc trong việc thực thi pháp luật cần phải khắc phục và xác định rõ nguyên nhân của thực trạng đó. Thứ tư, kết quả nghiên cứu mới của luận văn sẽ là nguồn tư liệu mang tính lý luận và thực tiễn sâu sắc để các cơ quan nhà nước có thẩm quyền có thể tham khảo góp phần hoàn thiện một số quy định của pháp luật có liên quan đến công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Đồng thời, những kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được dùng làm tư liệu học tập, tài liệu tham khảo, nghiên cứu tại các cơ sở đào tạo luật hoặc cơ quan, tổ chức, cá nhân quan tâm đến công tác quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu Luận văn còn có 02 chương: Chương 1.Nnhững vấn đề lý luận quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài Chương 2. Thực trạng quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài ở tỉnh hậu giang và các giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn tỉnh Hậu Giang 6
11. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ HÔN NHÂN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI 1.1. Quan niệm quản lý nhà nước về hôn nhân có yếu tố nước ngoài 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm hôn nhân có yếu tố nước ngoài 1.1.1.1. Khái niệm hôn nhân có yếu tố nước ngoài Hôn nhân trước hết là một hiện tượng xã hội, là sự liên kết giữa đàn ông và đàn bà. Trong xã hội có giai cấp, hôn nhân mang tính giai cấp. Dưới chế độ xã hội chủ nghĩa, hôn nhân là sự liên kết giữa người đàn ông và người đàn bà được pháp luật thừa nhận để xây dựng gia đình và chung sống với nhau suốt đời. Sự liên kết đó phát sinh, hình thành do việc kết hôn và được biểu hiện ở một quan hệ xã hội gắn liền với nhân thân, đó là quan hệ vợ chồng. Quan hệ này là quan hệ giữa những người khác giới tính, thực chất và ý nghĩa của nó thể hiện trọng việc sinh đẻ, nuôi nấng và giáo dục con cái, đáp ứng lẫn nhau những nhu cầu tinh thần và vật chất trong đời sống hàng ngày. Vai trò và ý nghĩa này của hôn nhân đều có trong xã hội. Hơn nữa ở xã hội nào mà các quan hệ hôn nhân được coi là quan hệ pháp luật thì sự liên kết giữa người đàn ông và người đàn bà là hình thức các quan hệ đó mang ý nghĩa như một sự kiện pháp lý làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ nhất định cho các bên vợ và chồng. Trong mỗi giai đoạn phát triển của lịch sử, giai cấp thống trị bằng pháp luật điều chỉnh các quan hệ hôn nhân cho phù hợp với ý chí, nguyện vọng của mình, phục vụ lợi ích giai cấp của mình. Rõ ràng hôn nhân là một hiện tượng xã hội mang tính giai cấp. Ở xã hội nào thì có hình thái hôn nhân đó và tương ứng với nó là chế độ hôn nhân nhất định như ở xã hội phong kiến có hôn nhân phong kiến, ở xã hội tư bản có hôn nhân tư sản, ở xã hội chủ nghĩa có hôn nhân xã hội chủ nghĩa [26]. Theo quy định của pháp luật hiện hành tại khoản 1 Điều 3 Luật hôn nhân và gia đình năm 2014 quy định: “Hôn nhân là quan hệ giữa vợ và chồng sau khi kết hôn”. Theo cách hiểu này, hôn nhân là quan hệ giữa vợ và chồng được xác lập từ thời điểm kết hôn đến truớc khi chấm dứt quan hệ hôn nhân. Hành vi kết hôn là hành 7
12. vi làm phát sinh quan hệ hôn nhân. Do đó để phát sinh quan hệ hôn nhân nam và nữ phải tuân thủ đầy đủ các quy định của pháp luật về điều kiện kết hôn và phải đăng ký kết hôn trước cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Từ khái niệm về hôn nhân chúng ta có thể thấy được những đặc trưng của hôn nhân bao gồm các nội dung như: - Hôn nhân là sự liên kết giữa một người nam và một người nữ. - Hôn nhân là sự liên kết trên cơ sở tự nguyện của hai bên nam và nữ. - Cùng nhau chung sống và xây dựng gia đình ấm no, tiến bộ và hạnh phúc. - Các bên tham gia quan hệ pháp luật hôn nhân phải tuân thủ các quy định của pháp luật. Theo Luật hôn nhân và gia đình Việt Nam đó là sự kết hợp giữa một người đàn ông và một người đàn bà trên nguyên tắc bình đẳng và hoàn toàn tự nguyện theo quy định của pháp luật nhằm chung sống với nhau suốt đời và xây dựng gia đình ấm no, tiến bộ và hạnh phúc. Với chính sách hòa bình, hữu nghị, mở rộng giao lưu và hợp tác với tất cả các nước trên thế giới. Quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài của nước ta ngày càng phát triển một cách đa dạng và phức tạp cả về bề rộng lẫn bề sâu. Việc điều chỉnh các quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài trở thành một yêu cầu cấp bách, quan trọng nhằm làm ổn định và phát triển giao lưu dân sự quốc tế, đồng thời bảo vệ được quyền, lợí ích hợp pháp của công dân nước mình và công dân của các nước có liên quan khi tham gia vào quan hệ hôn nhân ở Việt Nam, tại chương VIII Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 có quy định riêng để điều chỉnh về quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Tuy nhiên, trong Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 cũng như Luật hôn nhân và gia đình (1959,1986, 2000 và đến nay là Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014) không đưa ra khái niệm hay định nghĩa riêng về hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Mà chỉ nêu lên khái niệm về hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài. Theo quy định tại khoản 25 điều 3 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 quy định “Quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài là “Quan hệ hôn nhân và gia đình mà ít nhất một bên tham gia là người nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài; quan hệ hôn nhân và gia đình giữa các bên tham gia là công dân 8
13. Việt Nam nhưng căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó theo pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài”. Trong đó, người nước ngoài là người không có quốc tịch Việt Nam, bao gồm người có quốc tịch nước ngoài và người không quốc tịch [31]. Người Việt Nam định cư tại nước ngoài là người có quốc tịch Việt Nam và người gốc Việt Nam, đang làm ăn cư trú, sinh sống tại nước ngoài (Nghị định 138/2006/NĐ-CP). Lưu ý, theo như luật quốc tịch thì “Người gốc Việt Nam định cư ở nước ngoài là người Việt Nam đã từng có quốc tịch Việt Nam mà khi sinh ra quốc tịch của họ được xác định theo nguyên tắc huyết thống và con, cháu của họ đang cư trú, sinh sống lâu dài ở nước ngoài [33]. 1.1.1.2. Đặc điểm của hôn nhân có yếu tố nước ngoài Cũng như quan hệ hôn nhân trong nước, quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài cũng có những đặc điểm tương tự, ngoài những đặc điểm chung thì quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài còn mang những đặc điểm riêng của nó. Đối tượng điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài: Việc điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài không chỉ phụ thuộc vào pháp luật trong nước mà còn phụ thuộc vào pháp luật nước ngoài, các điều ước quốc tế và tập quán quốc tế. Các nước trên thế giới có nhiều quan điểm khác nhau về “ yếu tố nước ngoài ” trong quan hệ hôn nhân ở Việt Nam ‘‘yếu tố nước ngoài” được quy định tại khoản 25 Điều 3 Luật hôn nhân và gia đình năm 2014. Trong luật có nêu rõ quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài là quan hệ kết hôn và ly hôn: + Giữa công dân Việt Nam và người nước ngoài; + Giữa người nước ngoài với nhau thường trú tại Việt Nam; + Giữa công dân Việt Nam với nhau mà căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó theo pháp luật nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài. Như vậy, theo các quy định trên, quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài có thể hiểu là quan hệ hôn nhân có những đặc điểm cơ bản sau: 9
14. Yếu tố chủ thể: Cơ sở pháp lý quan trọng để xác định tư cách chủ thể trong quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài là vấn đề của các bên khi tham gia vào quan hệ này. Quốc tịch được hiểu là sự lệ thuộc của cá nhân vào một nhà nước nhất định và đây cũng là cơ sở pháp lý để cá nhân được hưởng quyền và phải thực hiện những nghĩa vụ nhất định đối với nhà nước mà họ mang quốc tịch. Khi công dân Việt Nam tham gia vào quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài thì đòi hỏi công dân đó phải có năng lực chủ thể, tức là cá nhân đó phải có năng lực pháp luật và năng lực hành vi. Năng lực chủ thể là đặc trưng không thể thiếu được khi chủ thể muốn tham gia vào quan hệ pháp luật. Vấn đề năng lực chủ thể, trong lĩnh vực hôn nhân có yếu tố nước ngoài của công dân Việt Nam trước tiên được xác định trên cơ sở của pháp luật Việt Nam, cụ thể là được quy định trong Bộ luật Dân sự Việt Nam năm 2015. Ngoài công dân Việt Nam là chủ thể cơ bản trong quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài thì người nước ngoài cũng là một chủ thể quan trọng trong quan hệ nay. Theo quy định của pháp luật hiện hành thì người nước ngoài là người không có quốc tịch Việt Nam, bao gồm công dân nước ngoài và người không quốc tịch. Để được tham gia vào quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài theo quy định của pháp luật Việt Nam thì người nước ngoài đó cũng phải có năng lực pháp luật và năng lực hành vi mà việc xác định năng lực chủ thể này trước tiên là phụ thuộc vào pháp luật mà họ mang quốc tịch. Trường hợp, người nước ngoài là người không có quốc tịch thì việc xác định năng lực này phụ thuộc vào pháp luật nước mà người đó cư trú và cũng theo các quy định của pháp luật dân sự Việt Nam thì cho rằng người nước ngoài có năng lực pháp luật dân sự tại Việt Nam như công dân Việt Nam trừ trường hợp pháp luật có quy định khác [30]. Ngoài năng lực pháp luật ra thì người nước ngoài muốn tham gia vào quan hệ hôn nhân thì họ cần phải có năng lực hành vi. Theo quy định của Bộ luật Dân sự năm 2015 cho thấy, pháp luật Việt Nam đã sử dụng chủ yếu nguyên tắc Luật Quốc tịch để xác định năng lực hành vi của người nước ngoài. Tuy nhiên, 10
15. trong một số trường hợp năng lực hành vi dân sự của người nước ngoài còn được xác định theo pháp luật dân sự Việt Nam. Yếu tố khách thể: Là lợi ích các bên mong muốn đạt được khi tham gia vào quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài. Bao gồm: Quốc tịch, tài sản, quyền làm cha, mẹ, Tuy nhiên, khi đề cập đến hôn nhân có yếu tố nước ngoài thì phần lớn “khách thể” trong quan hệ này được xác định là tài sản. Tài sản là khách thể của quan hệ hôn nhân thường xảy ra khi có tranh chấp phát sinh giữa các thành viên trong gia đình có cùng quốc tịch nhưng tài sản lại nằm ở nước ngoài. Khi nói đến tài sản có yếu tố nước ngoài người ta thường chú ý đến quy chế pháp lý của tài sản, quyền của các thành viên trong gia đình và của người thứ ba liên quan đến tài sản cụ thể. Ngoài tài sản và quyền tài sản là khách thể của quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài thì quyền nhân thân cũng là khách thể của quan hệ này. Trong quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài tình cảm là yếu tố gắn kết các thành viên là một yếu tố rất quan trọng và trong nhiều trường hợp nó là căn cứ cho việc xác lập, thay đổi hay chấm dứt quan hệ hôn nhân. Sự kiện pháp lý: Sự kiện pháp lý trong quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài phải là sự kiện pháp lý xảy ra ở nước ngoài. Nó có thể là sự kiện, hành vi phù hợp với pháp luật Việt Nam hoặc pháp luật nước ngoài. Căn cứ theo các biện pháp tác động đến các quan hệ xã hội, sự kiện pháp lý được chia thành sự kiện làm xác lập (phát sinh), thay đổi và chấm dứt quan hệ hôn nhân. - Sự kiện pháp lý làm xác lập (phát sinh) quan hệ hôn nhân Trong trường hợp việc kết hôn được tiến hành ở nước ngoài và các bên có cùng quốc tịch với nhau. Ví dụ: công dân Việt Nam kết hôn với nhau tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền nước ngoài thì pháp luật được áp dụng để giải quyết như điều kiện kết hôn và nghi thức kết hôn của các bên là pháp luật Việt Nam và pháp luật nước ngoài. Thường thì, pháp luật Việt Nam sẽ điều chỉnh về điều kiện kết hôn đối với công dân Việt Nam, còn pháp luật nước ngoài sẽ điều chỉnh về nghi thức kết hôn trên cơ sở áp dụng nguyên tắc chọn luật nơi tiến hành kết hôn. Hôn nhân này được coi là hợp pháp khi các bên chủ thể có đủ điều kiện kết hôn theo 11
16. theo quy định của pháp luật mà mình mang quốc tịch. Bên cạnh đó, nghi thức kết hôn của hôn nhân còn phải phù hợp với pháp luật nơi tiến hành kết hôn. Như vậy, sự kiện pháp lý làm phát sinh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài đòi hỏi phải chọn luật giải quỵết. - Sự kiện pháp lý làm thay đổi quan hệ hôn nhân Trong thực tiễn, có nhiều trường hợp các chủ thể trong quan hệ hôn nhân không còn coi nhau như vợ chồng nhưng chưa muốn ly hôn với nhau. Trong trường hợp này một số nước công nhân ly thân, pháp luật cho các bên ly thân với nhau nhưng dựa trên phán quyết của tòa án. Việc tòa án tuyên một quyết định cho các bên ly thân được coi là sự kiện pháp lý làm thay đổi quan hệ hôn nhân. Quan hệ hôn nhân trong trường hợp này chưa bị chấm dứt nhưng quan hệ vợ chồng thì đã bị thay đổi. Sự thay đổi này thể hiện trong quan hệ nhân thân và quan hệ tài sản của vợ chồng được điều chỉnh bởi quyết định của tòa án. Một khi sự kiện pháp lý làm thay đổi quan hệ hôn nhân xảy ra ở nước ngoài thì vấn đề chọn luật áp dụng sẽ được đặt ra. - Sự kiện pháp lý làm chấm dứt quan hệ hôn nhân. Pháp luật thường đề cập đến sự kện pháp lý này là sự kiện ly hôn. Trong trường hợp các bên tiến hành ly hôn ở nước ngoài thì luật áp dụng là luật của nước mà các bên đó mang quốc tịch và pháp luật của nước nơi tiến hành ly hôn trong trường hợp này việc chọn luật áp dụng lại được đặt ra. Ví dụ: Năm 2010 anh Kimsiwon (Hàn Quốc) kết hôn với chị Nguyễn Thị Nữ (Việt Nam). Trong quá trình chung sống do bất đồng quan điểm anh và chị quyết định ly hôn. Thì ly hôn là sự kiện làm chấm dứt quan hệ hôn nhân (vợ - chồng) giữa anh Kimsiwon và chị Nguyễn Thị Nữ. Sự phát sinh, thay đổi hay chấm dứt quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài giữa các bên chủ thể khi tham gia vào quan hệ này cần phải có quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền công nhận sự kiện hoặc hành vi đó, việc xác định đúng thời điểm mà sự kiện pháp lý làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài có vai trò rất quan trọng, trong việc cơ quan nhà nước có 12
17. thẩm quyền chọn luật để áp dụng để giải quyết xung đột phát sinh giữa các bên và trong từng trường hợp cụ thể. Phương pháp điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài: Phương pháp điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài là phương pháp xung đột và phương pháp thực chất: - Phương pháp xung đột: Là phương pháp điều chỉnh dựa vào các quy tắc được ấn định để áp dụng pháp luật của một nước được chỉ định nhằm giải quyết quan hệ hôn nhân và gia đình yếu tố nước ngoài phát sinh thông qua các quy phạm xung đột. Các quy phạm xung đột thực chất không trực tiếp điều chỉnh quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài sẽ được điều chỉnh như thế nào, mà chỉ quy định pháp luật nước sẽ được áp dụng để điều chỉnh quan hệ cụ thể đó. Vì thế, quy phạm xung đột là quy phạm pháp luật dẫn chiếu để cơ quan nhà nước có thẩm quyền lựa chọn được hệ thống pháp luật phù hợp trong việc áp dụng để điều chỉnh các quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài như Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 quy định trong việc kết hôn giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài, mỗi bên phải tuân theo pháp luật của nước mình về điều kiện kết hôn; nếu việc kết hôn được tiến hành tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền của Việt Nam thì người nước ngoài còn phải tuân theo các quy định của Luật này về điều kiện kết hôn. Từ những quy định trong điều luật này cho thấy, trong trường hợp này pháp luật không quy định quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia vào quan hệ hôn nhân mà chỉ quy định việc chọn luật áp dụng mà thôi, mỗi bên trong quan hệ hôn nhân phải chịu sự điều chỉnh của pháp luật nước mình mang quốc tịch về điều kiện kết hôn. Tóm lại, phương pháp xung đột chỉ gián tiếp điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài thông qua việc dẫn chiếu đến hệ thống pháp luật áp dụng, còn việc điều chỉnh quyền và nghĩa vụ của các bên chủ thể thì hoàn toàn phụ thuộc vào pháp luật của nước được dẫn chiếu đến. 13
18. Quy phạm xung đột khác với các quy phạm pháp luật thông thường, quy phạm pháp luật thông thường thường được cấu tạo từ ba bộ phận là giả định, quy định, chế tài. Còn quy phạm xung đột thường được cấu thành bởi hai bộ phận là phạm vi (tương tự phần giả định) và hệ thuộc (tương tự phần quy định) không có quy phạm xung đột nào có quy định chế tài cả. Xét về mặt kỹ thuật xây dựng quy phạm, quy phạm xung đột được chia thành hai loại: quy phạm xung đột một bên và quy phạm xung đột hai bên. Ngoài cách phân loại trên, quy phạm xung đột còn được chia thành quy phạm xung đột trong nước và quy phạm xung đột trong điều ước quốc tế hoặc phân loại quy phạm xung theo các nhóm quan hệ xã hội mà nó điều chỉnh hoặc phân loại theo tính chất của quy phạm xung đột. Ngày nay, các nước thường dùng một số hệ luật cơ bản sau để giải quyết xung đột pháp luật trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài như: Luật Quốc tịch; Luật nơi có tài sản; Luật nơi thực hiện hành vi và Luật tòa án. Trong một quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài cụ thể việc chọn luật áp dụng, tạo điều kiện để cơ quan nhà nước có thẩm quyền ra giải pháp tối ưu để điều chỉnh quan hệ này. Quy phạm xung đột được ghi nhận trước hết đối với pháp luật trong nước. Hiện nay ở Việt Nam quy phạm xung đột được quy định trong Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 và một số văn bản khác. Ngoài ra các quy phạm này còn được ghi nhận trong các hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam đã ký kết với các nước. - Phương pháp thực chất: Là phương pháp điều chỉnh dựa vào việc nhất thể hóa các quy phạm luật thực chất, cách thức giải quyết quan hệ dân sự theo nghĩa rộng có yếu tố nước ngoài trong pháp luật của từng nước, định rõ quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong quan hệ dưới dạng định ra các quy phạm luật thực chất thống nhất. Quy phạm thực chất là quy phạm quy định quyền và nghĩa vụ của các chủ thể. Quy phạm thực chất được giải quyết quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài trong các trường hợp sau: Thứ nhất, quy phạm thực chất được áp dụng để điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài như trong quan hệ hôn nhân và gia đình với công dân Việt Nam, 14