Luận văn Quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học từ thực tiễn các trường đại học công lập tại Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học từ thực tiễn các trường đại học công lập tại Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN ĐÌNH SINH QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ CHẤT LƯỢNG GIÁO DỤC ĐẠI HỌC TỪ THỰC TIỄN CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG LẬP TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN ĐÌNH SINH QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ CHẤT LƯỢNG GIÁO DỤC ĐẠI HỌC TỪ THỰC TIỄN CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG LẬP TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành : Luật hiến pháp và luật hành chính Mã số: 8 38 01 02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN MINH MẪN HÀ NỘI - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu kết quả nêu trong luận văn là trung thực. Các tài liệu tham khảo có nguồn gốc trích dẫn rõ ràng. Tác giả luận văn Nguyễn Đình Sinh
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: LÝ LUẬN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ CHẤT LƯỢNG GIÁO DỤC ĐẠI HỌC 8 1.1. Giáo dục đại học và chất lượng giáo dục đại học 8 1.2. Quản lý nhà nước và quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học 20 1.3. Kinh nghiệm quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học trên thế giới và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam 28 Chương 2: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ CHẤT LƯỢNG GIÁO DỤC ĐẠI HỌC CÔNG LẬP TẠI TP. HỒ CHÍ MINH 35 2.1. Thực trạng quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh 35 2.2. Đánh giá chung hoạt động quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh 52 Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ CHẤT LƯỢNG GIÁO DỤC ĐẠI HỌC 59 3.1. Quan điểm, định hướng và mục tiêu phát triển giáo dục đại học công lập 59 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học công lập 60 3.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nưóc về chất lượng giáo dục đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh 66 KẾT LUẬN 68 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CNH – HĐH : Công nghiệp hóa – hiện đại hóa CSVC : Cơ sở vật chất GV : Giảng viên KT – XH : Kinh tế – Xã hội KHCN : Khoa học Công nghệ NSNN : Ngân sách nhà nước SV : Sinh viên TP. Hồ Chí Minh : Thành phố Hồ Chí Minh. UBND : Ủy ban nhân dân
6. DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Các chỉ tiêu sử dụng cho đánh giá và xếp hạng đại học do các nhóm truyền thông thực hiện 30
7. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong công cuộc đổi mới, được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, sự nghiệp giáo dục Việt Nam nói chung, giáo dục đại học nói riêng đã phát triển không ngừng và đạt được những thành tựu đáng ghi nhận. Giáo dục đại học cùng với hệ thống giáo dục cả nước, đã góp phần vào việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, thúc đẩy tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế, cơ cấu phân công lao động. Nhưng nhìn chung, chất lượng giáo dục ở nước ta còn thấp, chưa đáp ứng được yêu của đất nước trong quá trình hội nhập và phát triển. Chiến lược phát triển giáo dục nước ta trong giai đoạn 2011–2020 đã chỉ rõ: “Tập trung vào quản lý chất lượng giáo dục: chuẩn hóa đầu ra và các điều kiện đảm bảo chất lượng trên cơ sở ứng dụng các thành tựu mới về khoa học giáo dục, khoa học công nghệ và khoa học quản lý” [25]. Bên cạnh đó sự phát triển và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao là một đột phá chiến lược, là yếu tố quyết định quá trình cơ cấu lại nền kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng và là lợi thế cạnh tranh dài hạn, bảo đảm KT – XH phát triển nhanh, hiệu quả, bền vững. Thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, pháp luật của Nhà nước về phát triển giáo dục, các trường đại học công lập giữ vai trò nòng cốt, tiên phong trong hệ thống giáo dục quốc dân. Tuy nhiên, trong những năm gần đây giáo dục đại học ở Việt Nam có rất nhiều thay đổi, ngày càng có nhiều trường đại học ngoài công lập, các chương trình liên kết quốc tế và nhiều chương trình du học của nước ngoài tham gia vào thị trường cung cấp dịch vụ giáo dục đại học ở Việt Nam. Điều này, đã đặt các trường đại học của Việt Nam vào thế cạnh tranh lẫn nhau và cạnh tranh với những tổ chức cung cấp dịch vụ giáo dục đại học của nước ngoài ngày càng gay gắt. Với xu thế phát 1
8. triển mạnh nền kinh tế tri thức trên thế giới, trước sự cạnh tranh của các cơ sở giáo dục đào tạo đại học đã và đang tạo ra nhiều cơ hội và thách thức cho tất cả các trường đại học trong cả nước buộc các trường phải đổi mới chiến lược phát triển và nâng cao chất lượng giáo dục đại học với tầm nhìn xa, rộng. Đồng thời, chú trọng đến việc điều chỉnh và bổ sung một số nội dung trong công tác quản lý giáo dục đại học, chuyển từ đào tạo chủ yếu theo số lượng sang chú trọng chất lượng và hiệu quả. Đó một xu thế lớn của quản lý nhà nước trong thời đại ngày nay. Trước thực trạng về chất lượng giáo dục đại học trong cả nước nói chung, tại TP. Hồ Chí Minh nói riêng còn nhiều hạn chế, bất cập, để tìm ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về chất giáo dục đại học, tác giả chọn đề tài: “Quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục Đại học từ thực tiễn các Trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh” cho luận văn thạc sĩ ngành Luật Hiến pháp và luật hành chính. 2. Tình hình nghiên cứu Quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học không phải là vấn đề mới mà đã được nhiều người quan tâm nghiên cứu. Đến thời điểm hiện nay, có khá nhiều bài viết, công trình nghiên cứu liên quan đến quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học, trong đó, nổi bật là: - Luận án tiến sĩ chuyên ngành quản lý hành chính công của Đoàn Văn Dũng, năm 2015 với đề tài:“Quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học”, đã góp phần làm rõ hơn cơ sở lý luận và thực tiễn công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học ở Việt Nam, đồng thời đưa ra những giải pháp và kiến nghị quan trọng nhằm nâng cao công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học. - Cuốn giáo trình“Giáo dục đại học Việt Nam và Thế giới” của tác giả Trần Khánh Đức, năm 2013 đề cập đến một số cách tiếp cận trong nghiên cứu giáo dục đại học Việt Nam và Thế giới; các đặc trưng và xu thế phát triển của 2
9. hệ thống giáo dục đại học hiện đại và cung cấp một số văn bản pháp luật quan trọng về giáo dục đại học hiện hành. - Luận án tiến sĩ luật học của Nguyễn Thị Thu Hà, năm 2012 với đề tài “Nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước về giáo dục đại học”, nghiên cứu và phân tích thực trạng quản lý nhà nước về giáo dục đại học, về xây dựng văn bản quy phạm pháp luật, về tổ chức bộ máy, về tổ chức thực hiện văn bản pháp luật, về thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm pháp luật, tác giả cũng đề ra các giải pháp nhằm thúc đẩy phát triển giáo dục đại học. - Bài báo khoa học của GS.TS Nguyễn Minh Hiển, đăng trên Tạp chí Cộng sản, số 22, tháng 11/2005 với nhan đề “Phát triển giáo dục và đào tạo phục vụ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước”, tác giả đã tập trung nghiên cứu về thực trạng của giáo dục Việt Nam trên cơ sở các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước về phát triển giáo dục đại học của nước ta trong thời kỳ mới đồng thời đưa ra những giải pháp phát triển giáo dục đại học của nước ta nhằm phục vụ cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. - Luận án tiến sĩ luật học của Lê Thị Kim Dung, năm 2012 với đề tài “Hoàn thiện pháp luật về giáo dục đại học ở Việt Nam hiện nay”, đã phân tích những vấn đề lý luận và thực tiễn nhằm đánh giá thực trạng hệ thống pháp luật về giáo dục đại học, xác định phương hướng và nội dung hoàn thiện pháp luật về giáo dục đại học ở Việt Nam hiện nay từ đó đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về giáo dục đại học ở Việt Nam hiện nay. - Luận văn thạc sĩ ngành Lý luận lịch sử nhà nước và pháp luật của Hoàng Thị Tú Oanh, năm 2007 với đề tài “Quản lý nhà nước về giáo dục và đào tạo - Thực trạng và giải pháp”, nghiên cứu thực trạng của giáo dục đào tạo và quản lý nhà nước về giáo dục đào tạo để thấy được các ưu điểm và khuyết điểm của giáo dục đào tạo nước ta, tác giả đã đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả trong quản lý nhà nước về giáo dục đào tạo. 3
10. - Luận văn thạc sĩ luật học của Vũ Đình Lê, năm 2016 với đề tài“Quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh”, nghiên cứu về công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học tại TP. Hồ Chí Minh và đề ra một số giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về giáo dục đại học ở nước ta hiện nay. Ngoài các công trình tiêu biểu đã liệt kê trên, tác giả còn tham khảo nhiều công trình, các bài báo, báo cáo tổng kết của Bộ, ngành, địa phương và một số văn bản pháp luật của Nhà nước liên quan lĩnh vực giáo dục đại học. Có thể khẳng định, các công trình nghiên cứu trên rất có giá trị lớn về lý luận và thực tiễn trong công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục ở nước ta. Các tác giả đã nêu những lý luận cơ bản nhất, đánh giá được một số thực trạng chất lượng giáo dục đại học ở nước ta trong thời gian qua, từ đó đưa ra những giải pháp, kiến nghị rất quan trọng về tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học. Tuy nhiên các công trình nêu trên chủ yếu nghiên cứu quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học trên bình diện rộng, chưa tập trung nghiên cứu chuyên sâu công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học nhất là đối với các trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh. Với vai trò là Trung tâm Kinh tế - Văn hóa - Giáo dục lớn của cả nước, TP. Hồ Chí Minh tập trung rất nhiều trường đại học, cần phải có nhiều hơn nữa các công trình nghiên cứu về quản lý chất lượng giáo dục đại học nhất là đối với các trường đại học công lập, nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thị trường lao động trong quá trình cạnh tranh và hội nhập. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở hệ thống quá trình phát triển, đặc điểm và thực trạng của các trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh, kinh nghiệm quản lý của một số quốc gia trên thế giới về giáo dục đại học, từ đó định hướng và đưa ra một số 4
11. giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học trong giai đoạn hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Với kết cấu gồm 3 chương, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn bao gồm: Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn trong công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học ở Việt Nam hiện nay. Phân tích, đánh giá thực trạng công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học từ thực tiễn các trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh, qua đó đánh giá những mặt làm được và chưa làm được, tìm ra nguyên nhân dẫn đến những hạn chế trong hoạt động quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học. Định hướng và đề xuất giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học của nước ta trong giai đoạn hiện nay. 4. Đối đượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học của các trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học là vấn đề tương đối rộng, bao gồm quản lý chất lượng cả trình độ cao đẳng, đại học và sau đại học. Trong giới hạn của một luận văn thạc sĩ, tác giả tập trung nghiên cứu hoạt động quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học hệ chính quy với những nội dung chính: chiến lược và chính sách phát triển giáo dục đại học; việc ban hành và tổ chức thực hiện văn bản pháp luật trong quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học; về công tác tổ chức bộ máy quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học; công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm trong thực hiện pháp luật về chất lượng giáo dục đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh. 5
12. Không gian: Các trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh. Thời gian: Luận văn chủ yếu nghiên cứu thực trạng hoạt động quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học ở một số trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 2012 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn vận dụng nhiều cách tiếp cận khác nhau gắn với chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước, tư tưởng Hồ Chí Minh về quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đây là phương pháp quan trọng trong quá trình nghiên cứu. Trên cơ sở các dữ liệu, thông tin thu thập được, tác giả sẽ phân tích, đánh giá để làm sáng tỏ nội dung vấn đề. Từ đó, có những đề xuất phù hợp với lý luận và thực tiễn về công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học. Phương pháp thu thập thông tin: Đây là phương pháp được sử dụng để thu thập và khai thác thông tin từ các nguồn có sẵn liên quan đến đề tài nghiên cứu, bao gồm chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, các văn bản của Bộ, ngành, các công trình nghiên cứu, giáo trình, sách, báo trên các tạp chí, các báo cáo tại các hội nghị, hội thảo, các tài liệu của tổ chức, cá nhân liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến đề tài. Phương pháp so sánh: Phương pháp này được sử dụng để so sánh các quan điểm, các văn bản quy phạm pháp luật với thực tiễn áp dụng ở TP. Hồ Chí Minh cũng như cả nước, từ đó có cái nhìn đúng đắn, khách quan về các nội dung được nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Về lý luận, luận văn góp phần làm rõ hơn về cơ sở lý luận và pháp lý của quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học công lập tại TP. Hồ Chí 6
13. Minh, rút ra bài học kinh nghiệm từ thực tiễn công tác quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục tại các trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh. Về ý nghĩa thực tiễn, luận văn cung cấp những căn cứ thực tiễn và đề xuất những giải pháp có giá trị tham khảo cho các nhà quản lý, hoạch định chính sách phát triển giáo dục đại học tại TP. Hồ Chí Minh nói riêng, cả nước nói chung và cho những người làm nghiên cứu về giáo đục đại học. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm có 03 chương Chương 1: Một số vấn đề lý luận liên quan đến quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học. Chương 2: Thực trạng quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục các trường đại học công lập tại TP. Hồ Chí Minh. Chương 3: Định hướng và giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về chất lượng giáo dục đại học. 7
14. Chương 1 LÝ LUẬN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ CHẤT LƯỢNG GIÁO DỤC ĐẠI HỌC 1.1. Giáo dục đại học và chất lượng giáo dục đại học 1.1.1. Khái niệm giáo dục đại học Giáo dục đại học là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học khác nhau, đặc biệt là khoa học quản lý giáo dục. Trên thế giới hiện nay có rất nhiều quan điểm khác nhau về “giáo dục đại học”. Theo Ronald Barnett (1992), có 4 khái niệm thông dụng nhất về giáo dục đại học: i) Giáo dục đại học là một dây chuyền sản xuất mà đầu ra là nguồn nhân lực đạt chuẩn; ii) Giáo dục đại học là đào tạo để trở thành nhà nghiên cứu; iii) Giáo dục đại học là quản lý việc tổ chức giảng dạy một cách hiệu quả; iv) Giáo dục đại học là mở rộng cơ hội trong cuộc sống cho người học [34]. Có thể nhận thấy bốn khái niệm về giáo dục đại học của Ronald Barnett có tính liên hoàn; chúng liên quan và tích hợp với nhau để tạo ra bức tranh toàn cảnh về tính chất riêng biệt của giáo dục đại học (higher education); khiến cho nó xứng đáng được gọi là “đại” (học). Từ đó, chúng ta có thể nhận ra ba chức năng cơ bản cấu thành giáo dục đại học, đó là giảng dạy, nghiên cứu và chuyển giao ứng dụng. Trong Từ điển giáo dục học, thì giáo dục đại học được hiểu là “bậc học đào tạo trình độ học vấn chuyên môn cao, có mục tiêu đào tạo người học có phẩm chất chính trị, đạo đức, có ý thức phục vụ nhân dân, có kiến thức và năng lực thực hành nghề nghiệp tương ứng với trình độ đào tạo, có sức khỏe đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [16, tr.122]. Trên cơ sở nghiên cứu, tìm hiểu về Luật giáo dục năm 2005 (sửa đổi bổ sung năm 2009) và Luật giáo dục đại học năm 2012, có thể nhận thấy giáo dục đại học đào tạo ở nhiều cấp độ khác nhau bao gồm: đào tạo trình độ cao đẳng, trình độ đại học, trình độ thạc sĩ và trình độ độ tiến sĩ. Mỗi trình độ đào 8
15. tạo của giáo dục đại học sẽ giúp cho người học có được kiến thức chuyên môn và kỹ năng thực hành tương ứng để giải quyết những vấn đề thực tế thuộc chuyên ngành được đào tạo. Như vậy, giáo dục đại học là hoạt động giáo dục ở bậc cao, là sự tiếp nối của giáo dục phổ thông và nội hàm của khái niệm này rất rộng, nó bao gồm giáo dục ở các trình độ cao đẳng, đại học và sau đại học tuy nhiên giáo dục đại học luôn giành được nhiều sự quan tâm nhất khi người ta bàn tới giáo dục đại học. 1.1.2. Khái niệm chất lượng giáo dục đại học 1.1.2.1. Khái niệm chất lượng Chất lượng là một phạm trù phức tạp và có nhiều định nghĩa khác nhau. Việc định nghĩa khái niệm này trong giáo dục đại học là việc làm thiết thực nhằm giúp các trường đại học có cơ sở để thiết lập các chuẩn mực chất lượng và đề xuất các giải pháp đảm bảo và nâng cao chất lượng của nhà trường. Dưới đây là một số quan niệm về chất lượng. Cách tiếp cận truyền thống về chất lượng, một sản phẩm có chất lượng là sản phẩm được làm ra một cách hoàn thiện, bằng các vật liệu quý hiếm và đắt tiền. Nó nổi tiếng và tôn vinh thêm cho người sở hữu nó. Trong giáo dục đại học nó có thể tương đồng với các trường đại học như Oxford và Cambridge. Tuy nhiên khái niệm về chất lượng như vậy khó có thể dùng để đánh giá chất lượng trong toàn bộ hệ thống giáo dục đại học. Nếu mỗi trường đại học được đánh giá bằng các tiêu chuẩn như đã sử dụng cho trường đại học Oxford và Cambridge thì đa số các trường sẽ bị quy là có chất lượng kém. Do đó, không thể lấy trường đại học nổi tiếng như Oxford và Cambridge làm các tiêu chuẩn đánh giá chất lượng. Cách tiếp cận chất lượng từ góc độ tiêu chuẩn hay các thông số kỹ thuật, chất lượng là sự phù hợp với các tiêu chuẩn (thông số kỹ thuật), quan niệm 9
16. này có nguồn gốc từ ý niệm kiểm soát chất lượng trong các ngành sản xuất và dịch vụ. Trong bối cảnh này tiêu chuẩn được xem là công cụ đo lường, hoặc bộ thước đo - một phương tiện trung gian để miêu tả những đặc tính cần có của một sản phẩm hay dịch vụ. Chất lượng của sản phẩm hay dịch vụ được đo bằng sự phù hợp của nó với các thông số hay tiêu chuẩn được quy định trước đó. Trong giáo dục đại học, cách tiếp cận này tạo cơ hội cho các trường đại học muốn nâng cao chất lượng đào tạo có thể đề ra các tiêu chuẩn nhất định về các lĩnh vực trong quá trình đào tạo và NCKH của trường mình và phấn đấu theo các chuẩn đó. Nhược điểm của cách tiếp cận này là nó không nêu rõ các tiêu chuẩn này được xây dựng trên cơ sở nào. Hơn nữa thuật ngữ tiêu chuẩn cho ta ý niệm về một hình mẫu tĩnh tại, nghĩa là một khi các thông số kỹ thuật đã được xác định thì không phải xem xét lại chúng nữa. Trong khi khoa học, kỹ thuật và công nghệ đang có những bước tiến mới, tri thức loài người ngày càng phong phú thì “tiêu chuẩn” của giáo dục đại học không thể là một khái niệm tĩnh. Từ điển Bách khoa Việt Nam (2002), tập I, định nghĩa: “Chất lượng là mức độ của một tập hợp các đặc tính vốn có đáp ứng các yêu cầu. Yêu cầu ở đây được hiểu là nhu cầu hay là mong đợi đã được công bố hoặc ngầm hiểu của các bên quan tâm như các tổ chức và khách hàng” [13, tr. 174]. Như vậy, trong mỗi lĩnh vực khác nhau, với mục đích khác nhau nên có nhiều quan điểm về chất lượng khác nhau nhưng có một định nghĩa về chất lượng được thừa nhận ở phạm vi quốc tế, đó là định nghĩa của Tổ chức Tiêu chuẩn hoá Quốc tế được thể hiện rõ trong điều 3.1.1 của tiêu chuẩn ISO 9000:2005 định nghĩa chất lượng, đó là: "Mức độ đáp ứng các yêu cầu của một tập hợp có đặc tính vốn có". 10
17. 1.1.2.2. Khái niệm chất lượng giáo dục đại học Chất lượng giáo dục đại học là một vấn đề lớn và nhận được rất nhiều quan tâm, chính nhận được sự quan tâm nên có rất nhiều quan niệm khác nhau về chất lượng giáo dục đại học. Theo hai tác giả Harvey và Green (1993), trên thế giới có sáu quan niệm về chất lượng giáo dục đại học: chất lượng là sự vượt trội; chất lượng là sự hoàn hảo nhất quán; chất lượng là sự phù hợp với mục tiêu; chất lượng được đánh giá bằng chi phí tài chính; chất lượng được phản ánh ở giá trị chuyển đổi, tạo ra giá trị gia tăng [33]. Các tác giả đã hệ thống hóa các quan niệm về giáo dục đại học tuy nhiên bản thân của từng quan niệm vẫn còn nhiều cách hiểu khác nhau và rất khó để chúng ta có thể đưa ra một thước đo để đánh giá, đo lường. Giáo dục đại học có vai trò quan trọng trong hệ thống giáo dục quốc dân ở mỗi quốc gia. Do đó, vấn đề chất lượng giáo dục đại học được nhiều quốc gia quan tâm, nghiên cứu như ở Anh, Úc, Việt Nam. Ở Anh, các khái niệm “chất lượng” và “đáng giá đồng tiền” đã trở thành những điểm trọng tâm của giáo dục đại học. Các khái niệm này và các nguyên tắc chất lượng được thể hiện rất rõ trong các mục tiêu giáo dục đại học của Chính phủ. Bộ Thương mại và công nghiệp Anh quốc định nghĩa chất lượng trong quyển “Quản lý chất lượng tổng thể” như sau: “Chất lượng đơn giản là đáp ứng được các yêu cầu của khách hàng”. Ở Úc, một trong những định nghĩa về chất lượng giáo dục đại học được nhiều người đồng ý nhất là: “một đánh giá về mức độ mục tiêu đạt được và các giá trị, sự xứng đáng với mức độ đạt được đó (chất lượng) là sự đánh giá về mức độ đạt được của các đặc điểm mong muốn từ các hoạt động và kết quả có được theo một số chuẩn mực và đối chiếu với một số các tiêu chí hay mục tiêu cụ thể nào đó”. 11
18. Ở Việt Nam, quan niệm về chất lượng giáo dục đại học được nhiều nhà nghiên cứu đề cập trong các ấn phẩm của mình. Tác giả Trần Khánh Đức quan niệm chất lượng giáo dục đại học thể hiện ở việc đảm bảo đáp ứng các tiêu chuẩn đặt ra đối với SV tốt nghiệp đại học. Đó là “việc đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn: đạo đức, kiến thức, năng lực, kỹ năng, khả năng, sức khoẻ, chỉ số IQ, EQ” [10, tr.35]. Các tiêu chuẩn này được thể hiện ở những chỉ số khác nhau. Đạo đức được thể hiện qua các tiêu chí: trách nhiệm xã hội, các giá trị văn hoá - đạo đức như sự khoan dung, trách nhiệm, ý thức công dân ; kiến thức thể hiện ở sự hiểu biết về cơ sở khoa học chung và chuyên ngành; năng lực thể hiện ở khả năng thu thập và đánh giá, lựa chọn và xử lý thông tin, năng lực phê phán và biện chứng, năng lực học tập suốt đời; kỹ năng được thể hiện ở khả năng vận dụng tri thức; khả năng giao tiếp, tư duy tích lũy tri thức Tuy nhiên, cách tiếp cận chất lượng giáo dục đại học này đi sâu vào tiêu chí đánh giá hơn là phản ánh quan niệm, cách nhìn của tác giả về chất lượng giáo dục đại học. Theo tác giả Nguyễn Đức Chính (2002), hiện nay trên thế giới có sáu quan điểm về chất lượng giáo dục đại học như sau [6]. Một là, chất lượng được đánh giá qua “đầu vào”: Theo quan điểm này, một trường đại học có chất lượng cao nếu tuyển được nhiều SV giỏi, có đội ngũ GV có uy tín, có CSVC tốt và trang thiết bị hiện đại Tuy nhiên, theo quan điểm này, sẽ khó giải thích trường hợp một trường đại học có chất lượng đầu vào tốt nhưng chất lượng đầu ra hạn chế ngược lại, một trường có chất lượng đầu vào khiêm tốn nhưng đã đào tạo cho xã hội những SV tốt. Hai là, chất lượng được đánh giá ở “đầu ra”: Trường đại học có chất lượng cao nếu đào tạo được nhiều SV tốt nghiệp xuất sắc, thực hiện được nhiều công trình khoa học có giá trị, Trên thực tế, quan điểm này chưa hoàn toàn phù hợp vì một trường có khả năng tiếp nhận các SV xuất sắc, không có 12
19. nghĩa là SV của họ sẽ tốt nghiệp loại xuất sắc. Hơn thế nữa cách đánh giá đầu ra của các trường rất khác nhau, do đó không có gì ngạc nhiên khi nhà tuyển dụng lựa chọn SV tốt nghiệp loại trung bình của trường này nhưng không lựa chọn SV tốt nghiệp loại xuất sắc của trường kia. Ba là, chất lượng được đánh giá bằng “giá trị gia tăng”: Trường đại học có chất lượng cao nếu tạo được sự khác biệt lớn trong sự phát triển về trí tuệ và cá nhân SV sau quá trình đào tạo tại trường. Điểm hạn chế của quan điểm này là khó có thể thiết kế một thước đo phù hợp để đánh giá chất lượng “đầu vào” và “đầu ra” để tìm ra được hiệu số của chúng và đánh giá chất lượng của trường đó. Bốn là, chất lượng được đánh giá bằng “giá trị học thuật”: Trường đại học có chất lượng cao nếu có được đội ngũ cán bộ giảng dạy, các nhà khoa học có uy tín lớn. Tuy nhiên điểm yếu của quan điểm này là liệu có thể đánh giá được năng lực chất xám của đội ngũ cán bộ giảng dạy, nghiên cứu khi có xu hướng chuyên ngành hóa ngày càng sâu, phương pháp ngày càng đa dạng. Năm là, chất lượng được đánh giá bằng “văn hoá tổ chức riêng”: Trường đại học có chất lượng cao nếu có được một truyền thống tốt đẹp về hoạt động không ngừng nâng cao chất lượng đào tạo. Quan điểm này được mượn từ lĩnh vực công nghiệp và thương mại nên khi áp dụng trong lĩnh vực giáo dục đại học cần phải được nghiên cứu, đánh giá. Sáu là, chất lượng được đánh giá bằng “kiểm toán”: Trường đại học có chất lượng cao nếu kết quả kiểm toán chất lượng cho thấy nhà trường có thu thập một cách đầy đủ và chính xác các thông tin cần thiết và các quyết định được đưa ra dựa vào nguồn thông tin đó là hợp lý và hiệu quả, đảm bảo được các yêu cầu về chất lượng. Điểm yếu của quan điểm này là không có cơ sở chắc chắn rằng các quyết định này là tối ưu. 13
20. Trong văn bản Quy định về tiêu chuẩn đánh giá chất lượng giáo dục trường đại học, Bộ Giáo dục & Đào tạo đưa ra khái niệm “Chất lượng của cơ sở giáo dục đại học là sự đáp ứng mục tiêu do cơ sở giáo dục đề ra, đảm bảo các yêu cầu về mục tiêu giáo dục của Luật giáo dục đại học, phù hợp với yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và cả nước” [1]. Từ những phân tích, luận giải ở trên, có thể quan niệm: “Chất lượng giáo dục đại học là tổng thể những kiến thức, kỹ năng, thái độ được tạo nên thông qua đào tạo đại học, phù hợp với yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và của quốc gia ở mỗi thời kỳ, đảm bảo và đáp ứng được sự kỳ vọng, mong đợi của đối tượng liên quan, cộng đồng xã hội về tâm lực, trí lực, thể lực của nguồn nhân lực đại học” [12, tr. 50]. 1.1.3. Vai trò và các yếu tố cấu thành chất lượng giáo dục đại học Việc đảm bảo và nâng cao chất lượng giáo dục đại học nói chung và đại học công lập nói riêng giữ vai trò quan trọng trong phát triển giáo dục đại học của mỗi quốc gia, góp phần tất yếu vào sự phát triển KT – XH của đất nước. Một cơ sở giáo dục đại học có chất lượng không chỉ tạo được uy tín với xã hội, là địa chỉ tin cậy để người học tin tưởng lựa chọn mà còn tạo ra khả năng cạnh tranh để thúc đẩy giáo dục đại học phát triển. Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề này, Nhà nước đã chú trọng đến việc nâng cao chất lượng giáo dục đại học thường xuyên và liên tục nên “Chất lượng giáo dục đại học ở một số ngành, lĩnh vực, cơ sở giáo dục đại học có những chuyển biến tích cực, từng bước đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội.” [4] Khi nghiên cứu về chất lượng giáo dục đại học ở trong nước và trên thế giới, có rất nhiều mô hình và cách tiếp cận khác nhau đối với những yếu tố cấu thành chất lượng giáo dục đại học. Tuy nhiên, cho dù góc độ tiếp cận có 14
21. khác nhau nhưng nhìn chung các nhà nghiên cứu đều nhấn mạnh đến những yếu tố cơ bản cấu thành chất lượng giáo dục đại học, đó là: Thứ nhất, yếu tố quản lý đào tạo. Các chính sách quản lý, phát triển giáo dục đại học có ảnh hưởng trực tiếp đến sự vận hành của nền giáo dục. Quản lý nhà nước về giáo dục đại học với cách tiếp cận phù hợp, thiết lập cơ chế quản lý chất lượng hiệu quả tạo điều kiện cho các cơ sở giáo dục đại học phát huy năng lực đào tạo, tạo nền tảng để bảo đảm chất lượng giáo dục đại học. Thứ hai, yếu tố giảng viên. Chất lượng người thầy có vai trò quan trọng trong xây dựng chất lượng giáo dục đại học. Cho dù hệ thống giáo dục và phương thức giáo dục đã thay đổi nhiều so với trước đây thì chúng ta cũng vẫn phải thừa nhận rằng thầy giỏi sẽ tạo ra trò hay. Chính vì vậy, số lượng, chất lượng GV sẽ tác động mạnh, thường xuyên và lâu dài đến chất lượng giáo dục đại học. Sự thiếu hụt đội ngũ GV cả về số lượng lẫn chất lượng sẽ kéo theo sự sụt giảm, ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng cho dù các yếu tố khác có được đảm bảo. Thứ ba, yếu tố nội dung chương trình, phương pháp đào tạo. Đây là yếu tố quyết định chất lượng của quá trình đào tạo. Sự phù hợp hay không phù hợp của nội dung, chương trình, phương pháp đào tạo sẽ ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục đại học. Với nội dung, chương trình đào tạo lạc hậu, không phù hợp với thực tiễn sẽ tạo ra một đội ngũ lao động tri thức yếu kém, không có khả năng thích ứng các yêu cầu của công việc được phân công, nghĩa là chất lượng giáo dục đại học không đáp ứng được yêu cầu của thị trường lao động, nhất là thị trường lao động trong bối cảnh toàn cầu hoá. Ngược lại nội dung, chương trình đào tạo tốt sẽ cho ra đời những SV chất lượng, năng động, có kiến thức thực tế, có các kỹ năng mềm cần thiết đáp ứng được yêu cầu công việc của thị trường lao động. 15
22. Thứ tư, yếu tố CSVC và đầu tư tài chính. Việc đảm bảo tốt CSVC sẽ góp bảo đảm và nâng cao chất lượng giáo dục đại học. Nguồn ngân sách đầu tư tài chính thấp sẽ gây nhiều khó khăn trong việc nâng cao chất lượng giáo dục đại học. Định mức phân bổ tài chính theo đầu SV hay theo chất lượng, kết quả đào tạo cũng tác động lớn đến định hướng quản lý chất lượng ở mỗi cơ sở giáo dục đại học. Thứ năm, yếu tố đội ngũ những người làm công tác quản lý giáo dục. Những người làm công tác quản lý (Ban Giám hiệu, Trưởng, phó các đơn vị) là những người hoạch định chiến lược giáo dục của các trường. Nếu đội ngũ này không đủ năng lực thì khó có khả năng đưa ra những kế hoạch chiến lược phù hợp với yêu cầu phát triển của của xã hội, khi đó chất lượng giáo dục đại học sẽ khó có cơ hội thay đổi theo chiều hướng phát triển tích cực. Thứ sáu, yếu tố nghiên cứu khoa học. NCKH được xem là thước đo để đánh giá và nâng cao chất lượng giáo dục đại học. Sự gắn kết giữa nghiên cứu và đào tạo, một mặt góp phần nâng cao chất lượng đội ngũ GV, mặt khác, kết quả nghiên cứu tạo ra nền tảng quan trọng cho việc đổi mới nội dung, chương trình đào tạo, những nhân tố góp phần nâng cao chất lượng giáo dục đại học. 1.1.4. Tiêu chí đánh giá chất lượng giáo dục đại học 1.1.4.1. Khái niệm tiêu chí đánh giá chất lượng giáo dục đại học Tiêu chí là tính chất, dấu hiệu được sử dụng làm căn cứ để đánh giá, phân loại các sự vật, hiện tượng với nhau. Các tiêu chí khác nhau thì sự đánh giá, phân loại cũng cho kết quả khác nhau. Bản thân giữa chúng luôn tồn tại các mối liên hệ với nhau và tùy thuộc vào các mối liên hệ này mà sự kết hợp giữa chúng sẽ hình thành tiêu chí ở cấp độ cao hơn. Theo Từ điển Tiếng Việt, tiêu chí được giải nghĩa là “tính chất, dấu hiệu làm căn cứ để nhận biết, xếp loại một sự vật, một khái niệm” [18, tr.1227]. 16