Luận văn Quản lý nhà nước về báo chí – xuất bản từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam

Nội dung text: Luận văn Quản lý nhà nước về báo chí – xuất bản từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI THÁI VŨ MINH HIẾU QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ BÁO CHÍ – XUẤT BẢN TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG NAM Chuyên ngành: Luật Hiến Pháp và Luật Hành Chính Mã số: 60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. LÊ THỊ HƯƠNG HÀ NỘI, năm 2016
2. LỜI CAM ĐOAN - Nội dung luận văn là do tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn trực tiếp của cô giáo PGS.TS. Lê Thị Hương. - Mọi tài liệu tham khảo dùng trong luận văn đều được trích dẫn rõ ràng và trung thực tên tác giả, tên công trình, thời gian, địa điểm công bố. - Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực. - Tôi xin cam đoan và chịu hoàn toàn trách nhiệm về đề tài của mình. Học viên Thái Vũ Minh Hiếu
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ BÁO CHÍ - XUẤT BẢN 7 1.1. Khái quát về báo chí - xuất bản 7 1.2. Khái niệm, nguyên tắc, nội dung, công cụ và vai trò của quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản 13 1.3. Các yếu tố bảo đảm quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản 24 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ BÁO CHÍ, XUẤT BẢN TẠI TỈNH QUẢNG NAM 32 2.1. Kết quả quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản tại tỉnh Quảng Nam 32 2.2. Hoạt động quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản tại tỉnh Quảng Nam 43 2.3. Kết quả đạt được và hạn chế trong quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản ở tỉnh Quảng Nam 48 CHƯƠNG 3. QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ BÁO CHÍ - XUẤT BẢN TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG NAM 59 3.1. Quan điểm tăng cường quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản 59 3.2. Giải pháp tăng cường quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản 62 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CNTT-TT : Công nghệ thông tin và truyền thông ĐCSVN : Đảng Cộng sản Việt Nam HĐND : Hội đồng nhân dân KTXH : Kinh tế xã hội NXB : Nhà Xuất bản PT-TH : Phát thanh - Truyền hình TTĐT : Thông tin điện tử TTĐTTH : Thông tin điện tử tổng hợp TT&TT : Thông tin và truyền thông TTĐC : Truyền thông đại chúng TT-TH : Truyền thanh – Truyền hình Tr. : Trang TW : Trung ương UBND : Ủy ban nhân dân WWW : Word Wide Web
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Báo chí - xuất bản là lĩnh vực có vai trò đặc biệt quan trọng trong công tác tư tưởng, lý luận. Nghị quyết Trung ương 5 khóa X của Ban chấp hành Trung ương Đảng đã nêu rõ công tác tư tưởng, lý luận và báo chí là một bộ phận cấu thành đặc biệt quan trọng trong toàn bộ hoạt động của Đảng; là lĩnh vực trọng yếu để xây dựng, bồi đắp nền tảng chính trị của chế độ, tuyên truyền, giáo dục, động viên và tổ chức nhân dân thực hiện các nhiệm vụ cách mạng, khẳng định và nâng cao vai trò tiên phong của Đảng về chính trị, lý luận, trí tuệ, văn hoá và đạo đức; thể hiện vai trò đi trước, mở đường trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Với vai trò đặc biệt quan trọng như vậy, sau hơn 25 năm đổi mới đất nước, nền báo chí cách mạng Việt Nam đã không ngừng phát triển và đạt được những thành tựu quan trọng. Báo chí đã bám sát đời sống xã hội, cung cấp những thông tin đa chiều, sâu sắc, thực hiện tốt hơn vai trò là cơ quan ngôn luận của Đảng, Nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội và là diễn đàn của nhân dân. Bên cạnh đó, lĩnh vực xuất bản có những chuyển biến tích cực và ngày càng thích ứng với cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Cơ sở vật chất, năng lực xuất bản ngày càng được tăng cường, chất lượng xuất bản phẩm được nâng lên đáp ứng tốt hơn nhu cầu về xuất bản phẩm của xã hội, góp phấn tích cực vào công tác tuyên truyền tư tưởng của Đảng, cung cấp một khối lượng kiến thức, thông tin to lớn về nhiều lĩnh vực cho nhân dân, góp phần nâng cao dân trí, làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần cho toàn xã hội. Tuy nhiên, vẫn còn một số trường hợp như xuất bản những cuốn sách có nội dung xấu, sai phạm về chính trị, mê tín dị đoan; tình trạng xâm hại quyền tác giả, sách lậu vẫn còn hết sức bức xúc. Trong liên kết xuất bản, một số nhà xuất bản còn thiếu chặt chẽ, không quản lý tốt nội dung sách liên kết. Nghị quyết Nghị quyết Trung ương 5 khóa X của Ban chấp hành Trung ương Đảng nhấn mạnh: Báo chí là tiếng nói của Đảng, Nhà nước, của tổ chức chính trị - 1
6. xã hội và là diễn đàn của nhân dân, đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng, sự quản lý của Nhà nước và hoạt động trong khuôn khổ pháp luật; phải bảo đảm tính tư tưởng, tính chân thật, tính nhân dân, tính chiến đấu và tính đa dạng của hoạt động báo chí. Chính vì vậy, tăng cường công tác quản lý báo chí - xuất bản trong bối cảnh đất nước ta bước vào giai đoạn phát triển mới, với những nhiệm vụ cách mạng mới, là yêu cầu hết sức cấp thiết. Với yêu cầu cấp thiết đó, Đảng và Nhà nước ta đã ban hành nhiều Chỉ thị, Quyết định, Thông báo, Thông tri, Kế hoạch nhằm chỉ đạo tăng cường công tác quản lý báo chí - xuất bản, với các nguyên tắc: tăng cường hơn nữa sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước với công tác báo chí - xuất bản; phát triển đi đôi với quản lý tốt; nâng cao vai trò cơ quan tham mưu của Đảng, các cấp chính quyền, các cơ quan quản lý nhà nước, các cơ quan chủ quản trong việc lãnh đạo, chỉ đạo quản lý báo chí - xuất bản; xử lý nghiêm minh các sai phạm; rà soát, sửa đổi, bổ sung những quy định của pháp luật về báo chí - xuất bản, làm tốt công tác tư tưởng và giữ vững trận địa tư tưởng trong bối cảnh tình hình bên ngoài và trong nước có những diễn biến mới, phức tạp. Đây chính là động lực để kỳ họp thứ 11, Quốc hội khóa XIII thông qua Luật Báo chí ngày 05/4/2016. Điều này cho thấy, Nhà nước ta đã thể hiện sự cố gắng trong quá trình quản lý hoạt động báo chí phù hợp với điều kiện, tình hình mới. Tuy nhiên, khi mà sự phát triển không đi cùng với việc nâng cao năng lực quản lý phù hợp đã làm cho hoạt động báo chí bộc lộ nhiều bất cập, thiếu ổn định. Đó chính là xu hướng thương mại, xa rời tôn chỉ mục đích, đối tượng phục vụ; làm lộ bí mật, an ninh quốc gia; nhiều tờ báo chạy theo thị hiếu tầm thường, đăng bài ảnh dung tục, thiếu văn hóa, đi ngược lại thuần phong mỹ tục; nhiều địa phương vì lý do này hoặc lý do khác đã gây cản trở hoạt động của phóng viên, cung cấp thông tin sai lệch Trong khi đó, dưới góc độ nhà nước thì các công cụ quản lý về báo chí và xuất bản chủ yếu là chưa hoàn thiện, không phù hợp với thực tiễn phát triển sinh động trong lĩnh vực báo chí - xuất bản thời gian gần đây. Thông tin trên báo chí vi phạm 2
7. các quy định của Luật Báo chí vẫn chưa được khắc phục có hiệu quả, một số thông tin gây hậu quả nghiêm trọng đã tạo ra tâm trạng bất ổn trong nhân dân, ảnh hưởng rất lớn đến sản xuất và tiêu dùng. Việc thông tin thiếu chính xác, sai sự thật nhưng không cải chính hoặc cải chính không thỏa đáng vẫn là điều gây phản ứng lớn trong xã hội, biểu hiện của tư tưởng cửa quyền trong thông tin báo chí. Tất cả đã đặt ra nhu cầu cần phải có những giải pháp hữu hiệu để tăng cường quản lý nhà nước cả về phương diện pháp lý lẫn thực tiễn. Đó là lý do để tác giả chọn đề tài “Quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam” để nghiên cứu làm luận văn tốt nghiệp Cao học Luật, chuyên ngành Luật Hiến pháp và luật Hành chính. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong những năm qua, ở nước ta đã có một số công trình nghiên cứu khoa học tiếp cận vấn đề quản lý nhà nước trong lĩnh vực báo chí - xuất bản ở các góc độ khác nhau. Tuy nhiên số lượng còn ít, chưa khái quát các góc cạnh của hoạt động quản lý xuất bản và gần như mới xuất hiện trong những năm gần đây. Có thể kể ra một số công trình như: Đổi mới và hoàn thiện pháp luật xuất bản theo định hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền (1997) của TS. Vũ Mạnh Chu. Trong tác phẩm này, tác giả Vũ Mạnh Chu đã đề cập đến đặc trưng và nội dung của quản lý nhà nước bằng pháp luật đối với hoạt động xuất bản trong cơ chế thị trường. Tác giả cũng đã nêu phương hướng và một số giải pháp cơ bản nhằm đổi mới và hoàn thiện pháp luật trong quản lý nhà nước về xuất bản làm tăng hiệu quả chính trị, kinh tế, xã hội trong hoạt động này. Đến nay, nhiều vấn đề của công trình trên thực tế không còn phù hợp với nhiệm vụ phát triển của xuất bản trong tình hình mới. Đề tài khoa học cấp bộ “Nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với lĩnh vực báo chí - xuất bản ở nước ta” (nghiệm thu tháng 10-2002) do TS. Lê Thanh Bình làm Chủ nhiệm đề tài đã khái quát được một số vấn đề lý luận truyền thông đại chúng, phân tích một số điểm chủ yếu về quản lý nhà nước, khoa học quản lý đối với các tổ chức báo chí - xuất bản. Đồng thời, từ những khiếm khuyết trong 3
8. quản lý nhà nước đối với công tác này, tác giả rút ra những thành tựu, bài học và một số giải pháp khắc phục. Đề tài độc lập cấp Nhà nước Xuất bản Việt nam trong bối cảnh kinh tế thị trường và hội nhập Quốc tế do PGS,TS Nguyễn Hồng Vinh Chủ nhiệm đề tài (nghiệm thu năm 2011) xác định những vấn đề lý luận của xuất bản Việt Nam trong bối cảnh kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế; đánh giá thực trạng xuất bản xuất bản Việt Nam trên các lĩnh vực: hoạt động xuất bản; công tác chỉ đạo, quản lý của các cơ quan đảng và cơ quan quản lý nhà nước; hoạt động đào tạo nguồn nhân lực; Xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn cho hoạt động xuất bản Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế. Đề tài Hoạt động xuất bản trong cơ chế thị trường ở nước ta hiện nay; thực trạng và giải pháp, do PGS.TS Trần Văn Hải làm Chủ nhiệm (nghiệm thu năm 1998). Đề tài Phát triển đồng bộ và hiện đại hóa ngành xuất bản phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước do ThS. Trần Đăng Hanh làm Chủ nhiệm (nghiệm thu năm 1999); Đề tài Đổi mới cơ chế quản lý doanh nghiệp nhà nước trong lĩnh vực xuất bản, do TS . Đoàn Phúc Thanh làm chủ nhiệm (nghiệm thu năm 2002). Đề tài Giải pháp nâng cao chất lượng hiệu quả công tác xuất bản, phát hành sách lý luận chính trị do TS . Nguyễn Duy Hùng làm Chủ nhiệm (nghiệm thu năm 2009) và một số bài viết, báo cáo khoa học, những chuyên khảo đăng tải trong các kỷ yếu của Cục Xuất bản như: Hoạt động xuất bản trong cơ chế thị trường; 50 năm ngành xuất bản, phát hành sách Việt Nam (1952-2002) của Ban Tư tưởng văn hoá Trung ương, Bộ Văn hoá-Thông tin, Tiếp tục đổi mới và tăng cường lãnh đạo quản lý công tác báo chí - xuất bản, Kỷ yếu Hội nghị công tác báo chí - xuất bản toàn quốc tháng 10-2001. Trên các ấn phẩm như Tạp chí Quản lý nhà nước, Tạp chí Công an nhân dân, Tạp chí Xuất bản Việt Nam, Tạp chí Sách và đời sống, Tạp chí Người đọc sách ( nay là Tạp chí Nhịp cầu tri thức) cũng dăng tải nhiều bài viết có đề cập đến nội dung quản lý nhà nước về xuất bản. Ngoài những công trình nghiên cứu khoa học kể trên, còn có một số luận văn có 4
9. đề tài liên quan đến những giải pháp tổng thể về quản lý nhà nước trên lĩnh vực xuất bản, trong đó đề cập đến nội dung về xử phạt hành chính đối với những vi phạm hành chính trong hoạt động xuất bản, đó là các đề tài: "Giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước về xuất bản ở nước ta hiện nay” của tác giả Phạm Quốc Chính (2006), Luận văn Thạc sỹ Quản lý Hành chính công, Học viện Hành chính Quốc gia, Hà Nội; “Quản lý nhà nước về xuất bản ở Việt Nam hiện nay” của tác giả Vũ Quế Anh (2011), Luận văn Thạc sỹ Quản lý Hành chính công, Học viện Hành chính, Hà Nội. Song, các công trình trên mới chỉ giải quyết được một số vấn đề cấp bách trong xuất bản nói chung, mới chỉ nghiên cứu từng mảng, từng vấn đề; chưa cập nhật tình hình mới nhất, chưa nêu được các nội dung quản lý nhà nước về xuất bản một cách sâu sắc, toàn diện, có hệ thống và đưa ra các giải pháp mang tính lý luận và thực tiễn về vấn đề này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở lý luận và thực tiễn quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản tại tỉnh Quảng Nam, luận văn đề xuất những phương hướng, giải pháp cơ bản nhằm tăng cường quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản ở Việt Nam hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xây dựng và làm sáng tỏ những vấn đề lý luận cơ bản về hoạt động báo chí - xuất bản và quản lý nhà nước đối với hoạt động báo chí - xuất bản. - Đánh giá thực trạng quản lý nhà nước đối với hoạt động báo chí - xuất bản ở tỉnh Quảng Nam; chỉ rõ ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân. - Từ cơ sở trên, đề ra những biện pháp mang tính khả thi nhằm tăng cường quản lý nhà nước đối với hoạt động báo chí - xuất bản ở Việt Nam hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Là những vấn đề lý luận và thực tiễn về quản lý nhà nước đối với hoạt động báo chí - xuất bản. 5
10. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Quản lý nhà nước đối với hoạt động báo chí - xuất bản ở Quảng Nam từ năm 2012 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn được thực hiện trên cơ sở quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin cũng như quan điểm của Đảng và pháp luật của Nhà nước Việt Nam về hoạt động báo chí - xuất bản trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Ngoài ra, tác giả cũng sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu cụ thể như phương pháp hệ thống hóa, phân tích, so sánh để thực hiện đề tài. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn của việc quản lý nhà nước đối với lĩnh vực báo chí - xuất bản, chỉ rõ những kết quả đạt được và những hạn chế, thiếu sót cũng như nguyên nhân của hạn chế, thiếu sót đó. Trên cơ sở đó đề xuất những phương hướng, giải pháp cơ bản nhằm tăng cường quản lý của nhà nước đối với hoạt động báo chí - xuất bản ở Việt Nam trong tình hình hiện nay. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và giảng dạy tại các cơ sở đào tạo Luật và quản lý nhà nước. Đồng thời cũng là nguồn tư liệu tham khảo và là ý tưởng đề xuất đối với các cơ quan, tổ chức hoạt động liên quan đến lĩnh vực này. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, danh mục hình vẽ, danh mục bảng biểu, tài liệu tham khảo, phụ lục, phần chính của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp lý của quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản Chương 2: Thực trạng quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản tại tỉnh Quảng Nam Chương 3: Quan điểm và giải pháp tăng cường quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam. 6
11. CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ BÁO CHÍ - XUẤT BẢN 1.1. Khái quát về báo chí - xuất bản 1.1.1. Khái niệm báo chí - xuất bản 1.1.1.1. Khái niệm báo chí Tư tưởng và lý luận của xã hội loài người trong lịch sử và hiện tại, cũng như công tác tư tưởng và lí luận của Đảng và Nhà nước ta luôn luôn có y nghĩa và vai trò đặc biệt quan trọng, có vai trò chi phối và định hướng quá trình phát triển của xã hội. Trong xã hội hiện đại, báo chí ngày càng thể hiện vai trò, vị thế đặc biệt quan trọng. Báo chí đã và đang đóng góp hết sức to lớn vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm sự phát triển bền vững của xã hội. Trong tình hình cuộc đấu tranh chính trị, tư tưởng ngày càng tinh vi và phức tạp, trong bối cảnh toàn cầu hóa và môi trường truyền thông số hiện nay, báo chí và truyền thông nói chung có vai trò đặc biệt quan trọng. Từ báo chí bắt đầu từ hai chữ: báo (thông tin), chí (giấy). Tên gọi có gốc thuần Việt. Trong tiếng Anh Journalism bắt nguồn từ Journal - Nhật ký, điều này cũng nói lên rằng nhà báo- ký giả, chính là những người ghi lại lịch sử trong cuộc sống hàng ngày. Nói một cách khác, các ký giả chính là những sử gia (như trong những câu chuyện lịch sử vẫn có những sử gia ghi chép lại các sự kiện trong cung đình) của cuộc sống thường nhật. Có rất nhiều câu chuyện diễn ra mỗi ngày và báo chí có nhiệm vụ ghi lại những sự kiện đó, chứng kiến, thêm lời bình.[43] Tờ báo tiếng Đức "Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien" của Johann Carolus phát hành năm 1605 ở Strassburg (nay thuộc Pháp) được thừa nhận là tờ báo giấy đầu tiên. Tờ nhật báo tiếng Anh đầu tiên, Daily Courant, phát hành từ năm 1702 đến 1735. Trường học đầu tiên về ngành báo chí, Missouri School of Journalism, thành lập năm 1908 tại Hoa Kỳ bởi Walter Williams. [40] 7
12. Tại Việt Nam, Gia Định báo là tờ báo tiếng Việt đầu tiên, phát hành từ năm 1865 đến 1910 tại Sài Gòn. Theo triết học cổ Hy Lạp: “Chữ báo chí xuất phát từ chữ information có nghĩa là thông tin, thông báo, báo tin và được hiểu như việc tạo ra hình thái giúp cho sự hiểu biết của con người về thế giới xung quanh đang tồn tại bằng việc lấy hiện thực khách quan để phản ánh một cách liên tục, xuyên suốt trong quan hệ chặt chẽ giữa nhà báo - tác phẩm - công chúng”. [29] Những định nghĩa được đưa ra như một sự cố gắng để khẳng định nội hàm cơ bản của báo chí. Tuy nhiên, trong một phạm vi nhất định, đây là những định nghĩa khá rộng và chưa biểu thị hết các loại hình báo chí đang hiện diện trong xã hội và các loại hình ấy được hiểu như thế nào, diễn đạt ra sao. Truyền thông có thể được hiểu là quá trình liên tục trao đổi thông tin, tư tưởng, tình cảm, chia sẻ kỹ năng và kinh nghiêm giữa hai hoặc nhiều người với nhau, nhằm thay đổi nhận thưc, thái độ và hành vi phù hợp với nhu cầu phát triển. Báo chí là môt bộ phận của truyền thông đại chúng, nhưng là bộ phận chiếm vị trí trung tâm, vai trò nền tảng và có khả năng quyết định tính chất, khuynh hướng, chi phối năng lực và hiệu quả tác động của TTĐC. Do đó, trong nhiều trường hợp, có thể dùng báo chí để chỉ truyền thông đại chúng; và ngược lại, nói đến TTĐC - trước hết phải nói đến báo chí. Nhìn từ quan điểm hệ thống báo chí là phương tiện thông tin đại chúng, là phương tiện giải trí, là công cụ góp phần xây dựng nhà nước pháp quyền. Báo chí là một hệ thống trong xã hội (có nguyên tắc, chuẩn mực riêng) quy định về đạo đức nghề nghiệp của báo chí. 1.1.1.2. Khái niệm xuất bản Từ điển tiếng Việt, của Viện Khoa học xã hội Việt Nam, năm 1992 có đưa ra khái niệm: ''Xuất bản là in ra thành sách báo, tranh ảnh để phát hành”[35]. Theo đó, sản phẩm chủ yếu của xuất bản là sách, thông qua việc phổ biến những tác phẩm chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội, khoa học, công nghệ, văn học, nghệ thuật đến nhiều người, nhằm giới thiệu những di sản văn hoá dân tộc, tinh hoa 8
13. văn hoá thế giới; góp phần nâng cao dân trí, đáp ứng nhu cầu đời sống tinh thần của nhân dân, mở rộng giao lưu văn hoá với các nước. Tuy nhiên, khái niệm này chưa nêu bật được vai trò, ý nghĩa, tầm quan trọng, cũng như sự ảnh hưởng của xuất bản đối với đời sống xã hội. Có một cách hiểu khác, hoạt động xuất bản là một quá trình lao động sản xuất trong xã hội, vừa thuộc lĩnh vực tư tưởng văn hoá vừa thuộc lĩnh vực kinh tế, gồm 03 lĩnh vực: tổ chức bản thảo và biên tập, in, phát hành; 03 lĩnh vực này có những đặc thù hoạt động riêng, độc lập nhau, nhưng lại gắn kết hữu cơ với nhau. Xuất bản là hoạt động tổ chức nội dung, hình thức, in ấn và phổ biến các ý tưởng dưới dạng văn bản như sách, báo, tạp chí, hay hiện đại hơn là những cuốn sách điện tử ghi trong đĩa CD, trên mạng Internet để đông đảo công chúng có thể tiếp cận được. Cũng như mọi hoạt động văn hóa, mục tiêu cao cả của công tác xuất bản là hướng tới hoàn thiện con người, tạo nền tảng tinh thần và động lực cho sự phát triển xã hội. Xuất bản còn là công cụ truyền bá thông tin tri thức, thông tin công nghệ, làm cho các công nghệ sản xuất hiện đại, tiên tiến được chuyển giao rộng rãi, góp phần thúc đẩy kinh tế phát triển; thành tựu khoa học kỹ thuật, thành tựu công nghệ hiện đại thông qua con đường xuất bản đã trở thành lực lượng sản xuất cụ thể. 1.1.2. Đặc điểm của báo chí - xuất bản Hoạt động báo chí - xuất bản mang đặc điểm truyền thông: Báo chí, xuất là sản phẩm văn hóa tinh thần, là phương tiện lưu giữ, tích lũy, truyền bá tri thức của loài người. Báo chí, xuất là một môn khoa học và là một trong những yếu tố quan trọng trong công tác chính trị, tư tưởng, văn hóa, giáo dục và khoa học của Đảng và Nhà nước ta. Nếu không có báo chí và các xuất bản phẩm khác, văn hóa, giáo dục sẽ bị tổn hại và không thể trao truyền kiến thức, kinh nghiệm từ thế hệ này qua thế hệ khác. Do đó, báo chí, xuất mang đặc điểm truyền thông và thuộc trung tâm của mạng lưới truyền thông rộng lớn, nhất là trong thời đại bùng nổ thông tin và kinh tế tri thức như hiện nay. Hoạt động báo chí - xuất bản mang đặc điểm văn hóa tinh thần: Mục đích cao nhất của hoạt động báo chí - xuất bản là đáp ứng nhu cầu văn hóa 9
14. tinh thần. Trong đời sống văn hóa tinh thần, báo chí - xuất bản không phải đơn thuần là hoạt động sáng tác, nghiên cứu, mà nó còn thúc đẩy sự sáng tạo, góp phần nâng cao chất lượng các giá trị chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học của xã hội. Hoạt động báo chí - xuất bản vừa thực hiện các quy luật kinh tế, vừa phải tuân theo các quy luật văn hóa, tư tưởng, khoa học: Hiện nay, nước ta đang đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, nên hoạt động báo chí - xuất bản phải phục vụ cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Đảng ta luôn khẳng định mục tiêu văn hóa, tư tưởng, khoa học của hoạt động báo chí - xuất bản và coi đó là tôn chỉ, mục đích mà các nhà xuất bản và hoạt động báo chí - xuất bản phải đặt lên hàng đầu. Chính vì thế, hoạt động báo chí - xuất bản không đơn thuần chỉ là kinh doanh theo đuổi lợi nhuận, mà phải thực hiện mục tiêu văn hóa, tư tưởng, khoa học; không thể coi mục tiêu kinh doanh chỉ thuần túy là lợi nhuận, mà phải luôn luôn kết hợp hai mục tiêu: văn hóa, tư tưởng, khoa học và kinh tế. Ở đây, có thể vận dụng câu nói của C.Mác nhắc nhở những người làm công tác nghệ thuật ở lĩnh vực này: "Cố nhiên nhà văn phải kiếm tiền để sống và viết, nhưng trong bất cứ trường hợp nào anh ta cũng không được sống và viết để kiếm tiền Nhà văn không thể xem công việc của mình như là một kế sinh nhai. Đó là mục đích tự thân, nó không phải là một kế sinh nhai đối với anh ta cũng như đối với người khác, đến nỗi nhà văn phải hy sinh sự tồn tại của mình cho sự tồn tại của nó, nếu cần” [14, tr.66]. Hoạt động báo chí - xuất bản sách đang bị mặt trái của cơ chế thị trường tác động: Tình hình quốc tế hiện nay biến chuyển nhanh chóng và phức tạp, cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, kinh tế tri thức và quá trình toàn cầu hóa diễn ra mạnh mẽ, tác động sâu sắc đến sự phát triển của nhiều nước trên tất cả các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học, kỹ thuật, Nó có ảnh hưởng và tác động mạnh đến hoạt động báo chí - xuất bản ở nước ta cả mặt tích cực và tiêu cực. Thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa tiếp tục được xây dựng và hoàn thiện, các cơ chế, chính sách đang được thể chế hóa. Tuy nhiên, nhiều cơ chế, chính sách còn đang trong quá trình xây dựng và hoàn thiện và còn nhiều bất cập, chưa đáp ứng đòi 10
15. hỏi từ thực tế của hoạt động xuất bản. Đúng như Văn kiện Đại hội XI của Đảng đã chỉ ra: “Quản lý văn hóa, văn nghệ, báo chí - xuất bản còn thiếu chặt chẽ. Môi trường văn hóa bị xâm hại, lai căng, thiếu lành mạnh, trái với thuần phong mỹ tục, các tệ nạn xã hội, tội phạm và sự xâm nhập của các sản phẩm và dịch vụ độc hại làm suy đồi đạo đức, rất đáng lo ngại” [22, tr.169]. Trong điều kiện kinh tế thị trường, hoạt động báo chí - xuất bản đang bị mặt trái của cơ chế này tác động, đang nảy sinh nhiều hiện tượng tiêu cực như: khuynh hướng thương mại hóa, lai căng, chạy theo thị hiếu tầm thường, chụp giật bản thảo, sách kém chất lượng được ví như "nạn dịch", hiện tượng gian lận trong kinh doanh, trốn thuế, bán giấy phép thu phí quản lý mà không quan tâm đến nội dung, đặc biệt là tình trạng in lậu sách có chiều hướng ngày càng gia tăng, diễn biến phức. Các đặc điểm trên chính là cơ sở xác định đúng mục tiêu và nhiệm vụ, giúp hoạt động báo chí - xuất bản nước ta sẽ hoạt động theo đúng định hướng tiên tiến và hiện đại, góp phần đắc lực cho công cuộc đổi mới, cho sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, phục vụ có hiệu quả cho công tác chính trị, tư tưởng, văn hóa, khoa học của Đảng và Nhà nước trong giai đoạn mới của cách mạng nước ta. 1.1.3. Vai trò của báo chí - xuất bản trong đời sống xã hội Dù ở bất cứ chế độ nào thì báo chí - xuất bản vẫn là công cụ của một giai cấp, trong cuộc đấu tranh để xác lập hình thái kinh tế - xã hội, bao gồm cơ sở kinh tế và kiến trúc thượng tầng, phù hợp với lợi ích cơ bản, lâu dài của nó. Hiểu theo nghĩa hẹp, hoạt động báo chí nhằm mục tiêu góp phần làm cho hệ tư tưởng của giai cấp đang đóng vai trò quyết định chiều hướng phát triển của lịch sử, trở thành hệ tư tưởng chủ đạo trong xã hội. Ở nước ta, báo chí - xuất bản là công cụ chính trị của Đảng, của Nhà nước, của các tổ chức, đoàn thể xã hội, là diễn đàn của nhân dân khi khẳng định về chức năng và vai trò của báo chí trong Luật Báo 2016 như sau: “Báo chí ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là phương tiện thông tin thiết yếu đối với đời sống xã hội; là cơ quan ngôn luận của cơ quan Đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã 11
16. hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp; là diễn đàn của Nhân dân”. Báo chí còn là hình thức tuyên truyền tập thể, cổ động tập thể, tổ chức tập thể; điều này càng phù hợp với thời đại bùng nổ thông tin hiện nay. Báo chí thể hiện vai trò trong đời sống xã hội như sau: Ở nước ta, báo chí - xuất bản chính là phương tiện dùng để “Tuyên truyền, phổ biến, góp phần xây dựng và bảo vệ đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, thành tựu của đất nước và thế giới theo tôn chỉ, Mục đích của cơ quan báo chí; góp phần ổn định chính trị, phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao dân trí, đáp ứng nhu cầu văn hóa lành mạnh của Nhân dân, bảo vệ và phát huy truyền thống tốt đẹp của dân tộc, xây dựng và phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, đồng thời báo chí còn có vai trò “Phản ánh và hướng dẫn dư luận xã hội; làm diễn đàn thực hiện quyền tự do ngôn luận của Nhân dân”. Báo chí - xuất bản góp phần tạo nên những phát triển về mặt kinh tế, hướng dẫn việc áp dụng khoa học kỹ thuật và công nghệ mới, giới thiệu những mô hình, điển hình tiên tiến trong sản xuất và kinh doanh. Báo chí - xuất bản làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần của xã hội là một trong những vai trò mang tính khách quan của báo chí. Đảng ta luôn đánh giá cao vị trí, vai trò của hoạt động báo chí, xuất bản. Đây là một lực lượng chủ lực và tiên phong trong công tác tư tưởng, tuyên truyền lý luận của Đảng. Trải qua 60 năm xây dựng và phát triển ngành Xuất bản - In- Phát hành sách đã đạt được những thành tựu to lớn và quan trọng, khẳng định vị trí,vai trò của mình trong lĩnh vực tư tưởng – văn hóa của Đảng và trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; đóng góp tích cực vào thành tựu chung của sự nghiệp đổi mới, giữ vững định hướng chính trị và ổn định xã hội. Đồng thời, hoạt động xuất bản đã khẳng định được vai trò đặc biệt quan trọng trong việc xây dựng xã hội Việt Nam phát triển bền vững; góp phần đào tạo, xây dựng và nuôi dưỡng tinh thần, phẩm chất, đạo đức con người Việt Nam thời kỳ mới. Nội dung xuất bản phẩm đáp ứng ngày càng tốt hơn đời sống tinh thần của xã hội, góp phần tích cực vào nâng 12
17. cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài cho đất nước. Ngành in đã trở thành một trong những ngành công nghiệp sản xuất hiện đại. Công tác phát hành sách được đổi mới để phù hợp với cơ chế thị trường định hướng XHCN, mở rộng các quan hệ đa phương, khai thác nhiều nguồn hàng khác nhau nhằm mục tiêu đưa được nhiều sách hay, sách tốt đến tay bạn đọc. Đội ngũ những người làm công tác xuất bản, in, phát hành sách ngày càng phát triển cả về số lượng và chất lượng, vững vàng về chính trị, chuyên sâu về nghiệp vụ. Số đầu sách xuất bản hàng năm được đầu tư xuất bản ngày một tăng, đáp ứng được yêu cầu sử dụng ngày một đa dạng của mọi đối tượng bạn đọc và từng bước xuất khẩu ra nước ngoài. 1.2. Khái niệm, nguyên tắc, nội dung, công cụ và vai trò của quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản 1.2.1. Khái niệm quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản Quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản là quá trình tác động, điều chỉnh của Nhà nước đối với hoạt động báo chí - xuất bản, để hoạt động này diễn ra theo đúng qui định của pháp luật. Hay nói cách khác, quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản là thực hiện ý chí quyền lực của nhà nước trong hoạt động báo chí - xuất bản. Bằng hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, Nhà nước vừa thể hiện ý chí của mình đối với hoạt động báo chí - xuất bản vừa tạo lập một hành lang pháp lý để các chủ thể tham gia hoạt động báo chí - xuất bản tự do hoạt động trong khuôn khổ pháp luật cho phép và phục vụ tốt những mục tiêu của xã hội. Nhà nước quản lý và sử dụng hoạt động báo chí - xuất bản như một công cụ phục vụ cho mục tiêu quản lý xã hội ở lĩnh vực văn hóa tư tưởng. Hướng hoạt động báo chí - xuất bản thực hiện tốt chức năng thông tin tuyên truyền đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước; phục vụ sự nghiệp xây dựng, phát triển đất nước và xây dựng con người mới. Thông qua công cụ quản lý, Nhà nước hỗ trợ cho hoạt động báo chí - xuất bản như: giảm hoặc miễn thuế, đặt hàng, trợ cước phát hành, trợ giá xuất bản để tạo điều kiện cho hoạt động xuất bản phát triển toàn diện phục vụ có hiệu quả các chính sách xã hội, giảm dần sự khác biệt về mức hưởng thụ văn hoá giữa các vùng miền. 13
18. Nhà nước kịp thời can thiệp vào những xu hướng tiêu cực của hoạt động báo chí - xuất bản, như: xu hướng thương mại hoá, chạy theo thị hiếu tầm thường; xử lý các vi phạm nhằm làm cho hoạt động báo chí - xuất bản đúng định hướng chính trị, đúng đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước. Quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản là nói đến những hoạt động của bộ máy nhà nước nhằm bảo đảm cho hoạt động báo chí - xuất bản được ổn định và phù hợp với xu thế phát triển chung của xã hội. Quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản cũng như bất kỳ một dạng quản lý xã hội nào khác, là dạng quản lý công vụ quốc gia của bộ máy nhà nước – là công việc của bộ máy hành pháp. Nó là sự tác động có tổ chức và được điều chỉnh bằng pháp luật, trên cư sở quyền lực nhà nước đối với các quá trình xã hội và hoạt động báo chí do các cơ quan có thẩm quyền trong hệ thống hành pháp từ trung ương đến cơ sở tiến hành để thực hiện chức năng nhiệm vụ của nhà nước, phát triển các mối quan hệ xã hội, thỏa mãn nhu cầu tự do báo chí - xuất bản của công dân. Chủ thể của quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản là Nhà nước mà chủ yếu đó là các cơ quan nhà nước trong bộ máy nhà nước hay các cá nhân quản lý chuyên ngành về hoạt động báo chí - xuất bản được nhà nước trao quyền về quản lý nhà nướ c về báo chí - xuất bản . Ở Trung ương, cơ quan có chức năng quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản là Chính phủ và Bộ Thông tin và Truyền thông. Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản trên phạm vi cả nước bằng việc ban hành các văn bản pháp luật liên quan đến báo chí - xuất bản. Bộ Thông tin và Truyền thông là cơ quan của Chính phủ, thực hiện chức năng quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản. Ở địa phương, trách nhiệm quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản thuộc về UBND các cấp tỉnh theo sự phân cấp của Chính phủ. Khách thể của quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản là trật tự quản lý trong quá trình truyền đạt, tiếp nhận và trao đổi thông tin nhằm thiết lập các mối quan hệ giữa con người với con người. Đối tượng của quản lý nhà nước về báo chí - xuất bản là tất cả những tổ chức, 14