Luận văn Quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

Nội dung text: Luận văn Quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN THỊ MẪN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG ĐÁ MỸ NGHỆ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG Chuyên ngành : Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số : 60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. VŨ CÔNG GIAO Đà Nẵng - 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Học viên xin cam đoan luận văn “Quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” trên địa bàn quận Ngũ Hành Sơn, thành phố Đà Nẵng là công trình nghiên cứu khoa học, độc lập của tôi được thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Vũ Công Giao. Các số liệu, những kết luận nghiên cứu được trình bày trong luận văn này hoàn toàn trung thực. Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Học viên Trần Thị Mẫn
3. LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và hoàn thiện Luận văn Thạc sỹ tại Học viện Khoa học xã hội, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ của UBND quận Ngũ Hành Sơn, Phòng Kinh tế, Phòng Tài nguyên - Môi trường, Phòng Nội vụ quận Ngũ Hành Sơn, Ban quản lý Khu du lịch thắng cảnh Ngũ Hành Sơn, Ban quản lý Làng nghề đá mỹ nghệ Non Nước, các cơ sở sản xuất đá mỹ nghệ Nguyễn Hùng, Xuất Ánh, Nhựt, các nghệ nhân làng nghề, Học viện khoa học xã hội - cơ sở Đà Nẵng, quý thầy cô, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã tạo điều kiện về thời gian, kinh phí, hướng dẫn nội dung, cung cấp tài liệu và thông tin cần thiết. Tôi xin chân thành cảm ơn đến tập thể cán bộ, giảng viên Học viện Khoa học xã hội đã tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập chương trình Thạc sỹ khóa V, đợt 2 năm 2014 - chuyên ngành Luật Hiến pháp và Luật Hành chính. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS Vũ Công Giao đã tận tình hướng dẫn và có những đóng góp vô cùng quý báu để tôi hoàn thành Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn tới người thân, bạn bè đồng nghiệp đã cổ vũ tinh thần và giúp đỡ để tôi hoàn thành Luận văn này. Tôi xin cám ơn các thầy, cô trong Hội đồng Bảo vệ Luận văn thạc sĩ đã đóng góp những ý kiến bổ ích để giúp tôi hoàn thiện tốt hơn Luận văn của mình. Học viên Trần Thị Mẫn
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN, PHÁP LÝ VỀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG Ở NƯỚC TA HIỆN NAY 7 1.1. Làng nghề truyền thống 7 1.2. Quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống 12 1.3. Pháp luật hiện hành về quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống ở nước ta 17 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG ĐÁ MỸ NGHỆ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 24 2.1. Tổng quan tình hình làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ trên địa bàn thành phố Đà Nẵng 24 2.2. Thực trạng công tác quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ của chính quyền thành phố Đà Nẵng 33 2.3. Đánh giá chung và những kinh nghiệm rút ra từ thực tiễn quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ của chính quyền thành phố Đà Nẵng 52 CHƯƠNG 3. QUAN ĐIỂM, GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG ĐÁ MỸ NGHỆ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 62 3.1. Các quan điểm 62 3.2. Các giải pháp 63 KẾT LUẬN 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
5. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa dB decibel ĐKKD Đăng ký kinh doanh GDTX-HN Giáo dục thường xuyên và Hướng nghiệp ha héc - ta HĐND Hội đồng nhân dân HTX Hợp tác xã km kilomet LĐ-TB&XH Lao động -Thương binh và Xã hội NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn QLNN Quản lý nhà nước SXKD Sản xuất kinh doanh TCCP Tiêu chuẩn Chính phủ TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam TN-MT Tài nguyên và Môi trường TSS tổng chất rắn lơ lửng trong nước UBND Ủy ban nhân dân USD Đô la Mỹ VH-TT&DL Văn hóa-Thể thao và Du lịch WTO Tổ chức Thương mại thế giới
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng 2.1. Thu nhập bình quân của thợ điêu khắc đá 27 2.2. Thống kê khách du lịch đến tham quan Ngũ Hành Sơn 28 2.3. Bảng thống kê chất lượng lao động của làng nghề 29 2.4. Bảng các sản phẩm đá thường làm 30 2.5. Các thiết bị máy móc chủ yếu đang sử dụng tại làng nghề 45 2.6. Bảng số lượng lao động làng nghề qua các năm 46 Số lượng quy mô cơ sở sản xuất đá và phương án bố trí 2.7. 49 vào Khu sản xuất tập trung
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Làng nghề truyền thống đang ngày càng được đề cao ở nước ta, kể từ khi những chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về đẩy mạnh khuyến khích các làng nghề gắn kết với việc phát triển kinh tế bền vững tại các địa phương. Những sản phẩm tinh xảo, độc đáo của làng nghề truyền thống ngoài việc cho chúng ta hiểu được bản sắc văn hóa, truyền thống của một vùng đất, mà còn có giá trị sử dụng, giá trị kinh tế cao. Vì vậy, việc duy trì làng nghề truyền thống cũng chính là góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam và thúc đẩy sự phát triển kinh tế của đất nước. Mặc dù vậy, các làng nghề truyền thống, bên cạnh những lợi ích lớn như đã nêu trên, cũng đang đặt ra những vấn đề như bảo vệ môi trường, sử dụng lao động chưa thành niên Những vấn đề này ảnh hưởng không chỉ đến sự phát triển bền vững của các làng nghề truyền thống mà còn đến chiến lược, chính sách phát triển kinh tế, xã hội, văn hoá nói chung của Đảng và Nhà nước ta. Để giải quyết những vấn đề này, cần có những nghiên cứu toàn diện, chuyên sâu, trong đó bao gồm các nghiên cứu thực tiễn từ cơ sở. Thành phố Đà Nẵng có quận Ngũ Hành Sơn nằm ở cửa ngõ phía Đông Nam, trải dài với 12 km bờ biển với nhiều thắng cảnh đẹp, hùng vĩ và kỳ bí. Dưới chân núi Ngũ Hành Sơn là làng nghề truyền thống điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước được hình thành cách đây hơn 400 năm với những sản phẩm đá mỹ nghệ tinh xảo nổi tiếng trong và ngoài nước, thu hút lượng du khách đáng kể đến tham quan và mua sắm hằng năm, sản phẩm được xuất khẩu đi đến nhiều nước trên thế giới. Doanh thu từ các sản phẩm đá mỹ nghệ chiếm tỷ trọng lớn trong tổng giá trị công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp của Quận Ngũ Hành Sơn, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế của quận theo đúng định hướng đã đề ra. Tuy nhiên, giống như nhiều làng nghề khác trên cả nước, làng nghề truyền thống điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước cũng đang đứng trước những vấn đề về ô nhiễm môi trường (tiếng ồn, bụi bặm, nước thải ) và sử dụng lao động dưới độ tuổi 1
8. luật định. Những vấn đề này đang ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng sản phẩm, thái độ kinh doanh, thương hiệu làng nghề và việc thực thi pháp luật về môi trường, lao động, xã hội ở địa phương. Để làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ Non Nước phát triển một cách bền vững, thực sự phát huy tiềm năng và hiệu quả, đóng góp ngày một nhiều hơn cho mục tiêu phát triển du lịch nói riêng, phát triển kinh tế - xã hội nói chung ở Đà Nẵng, cần phải có giải pháp đảm bảo việc sản xuất phải thân thiện với môi trường, văn minh thương mại, phù hợp pháp luật. Tất cả những điều này đòi hỏi phải nghiên cứu hoàn thiện khuôn khổ pháp luật về hoạt động QLNN đối với làng nghề truyền thống. Là một cán bộ đang công tác tại quận Ngũ Hành Sơn, được chứng kiến thực trạng sự phát triển của làng nghề đá mỹ nghệ ở đây, học viên quyết định chọn đề tài “Quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ, từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” để thực hiện luận văn thạc sĩ luật học của mình, với mong muốn sử dụng những kiến thức tiếp thu được trong quá trình học tập tại Học viện KHXH Việt Nam để tìm ra các giải pháp khắc phục các tồn tại, hạn chế trong hệ thống pháp luật hiện hành có liên quan, qua đó thúc đẩy các làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ ở nước ta ngày càng phát triển theo hướng bền vững, phù hợp với định hướng của Đảng và Nhà nước cũng như xu hướng chung trên thế giới. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề QLNN đối với làng nghề truyền thống đã được nhiều tác giả nước ta nghiên cứu. Trong phạm vi khảo sát của tác giả, có một số công trình tiêu biểu về lĩnh vực này bao gồm: - Cuốn sách chuyên khảo của tác giả Bùi Văn Vượng “Làng nghề thủ công truyền thống Việt Nam”, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2002. Đây là công trình giới thiệu một cách tổng quan về các làng nghề truyền thống ở Việt Nam, với nhiều thông tin có giá trị tham khảo cao. - Cuốn sách chuyên khảo của tác giả Trần Minh Yến “Làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa”, NXB Khoa học xã hội, Hà 2
9. Nội, 2004. Đây cũng là công trình nghiên cứu mang tính tổng quan, song tập trung nhấn mạnh vị trí, tầm quan trọng của làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa của đất nước ta hiện nay. - Bài tham luận của tác giả Liên Minh “Một số vấn đề bảo tồn và phát triển làng nghề’ được trình bày tại Hội thảo “Nghề và làng nghề thủ công truyền thống - Tiềm năng và định hướng phát triển” tổ chức tại tỉnh Thừa Thiên - Huế vào tháng 6/2009. Trong bài tham luận này, tác giả đã đưa ra những nhận định và đề xuất về việc bảo tồn và phát triển làng nghề thủ công truyền thống ở Việt Nam. - Báo cáo tổng quan Đề tài khoa học cấp Bộ “Tiềm năng về làng nghề du lịch và sự cần thiết phải phát triển mô hình làng nghề du lịch tại một số tỉnh đồng bằng Bắc Bộ” do Giáo sư - Tiến sĩ Hoàng Văn Châu là chủ nhiệm, bảo vệ năm 2006. Báo cáo này đã phân tích và đề xuất các quan điểm, giải pháp phát triển làng nghề du lịch ở nước ta trong thời kỳ mới. - Công trình nghiên cứu của tác giả Đỗ Thị Yên (Trường Đại học Kinh tế) về “Phát triển làng nghề huyện Hoa Lư tỉnh Ninh Bình - Trường hợp làng nghề Đá mỹ nghệ ở xã Ninh Vân” (2011). Nghiên cứu này đã phân tích, đánh giá thực trạng phát triển làng nghề ở huyện Hoa Lư tỉnh Ninh Bình, từ đó đề xuất một số quan điểm và giải pháp nhằm phát triển làng nghề ở địa phương này trong thời gian tới. - Ở Đà Nẵng, có công trình “Nghiên cứu xây dựng Lễ hội Thạch nghệ Tổ sư làng nghề đá mỹ nghệ Non Nước quận Ngũ Hành Sơn, thành phố Đà Nẵng” (2015) của nhóm tác giả Phùng Văn Thành, Hồ Thị Thanh Thúy và Lưu Vạn Tâm Anh. Nghiên cứu này đề xuất một số giải pháp đổi mới tổ chức Lễ hội Thạch nghệ Tổ sư ở Làng nghề đá mỹ nghệ Non Nước, qua đó phát huy những giá trị văn hóa, tín ngưỡng đặc sắc của vùng miền, ngăn ngừa sự mai một các giá trị văn hóa, làm phong phú hình thức du lịch của địa phương qua việc thu hút du khách đến tham quan vào mùa Lễ hội. Những công trình nghiên cứu nêu trên đã cung cấp một lượng kiến thức, thông tin lớn về làng nghề truyền thống ở trên cả nước và ở thành phố Đà Nẵng. Đây là những tư liệu tham khảo rất hữu ích cho tác giả trong quá trình thực hiện 3
10. luận văn này. Mặc dù vậy, các công trình nghiên cứu nêu trên mới chỉ đề cập đến làng nghề truyền thống nói chung, chưa tập trung phân tích làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ. Các vấn đề được phân tích chủ yếu về văn hoá làng nghề, còn việc QLNN về làng nghề khá mờ nhạt. Đặc biệt, chưa có công trình nào tập trung nghiên cứu về QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ tại quận Ngũ Hành Sơn thành phố Đà Nẵng. Vì vậy, luận văn này vẫn có tính cấp thiết, có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục tiêu của luận văn là phân tích thực trạng QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ Non Nước ở quận Ngũ Hành Sơn, thành phố Đà Nẵng, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả QLNN đối với Làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ ở Đà Nẵng nói riêng, ở trên cả nước nói chung . 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu trên, các nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn là: - Nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận, pháp lý về QLNN đối với làng nghề truyền thống nói chung, làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ nói riêng ở nước ta. - Khảo sát, phân tích thực trạng QLNN đối với làng nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước, thành phố Đà Nẵng, chỉ ra những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân. - Đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm xây dựng làng nghề đá mỹ nghệ Non nước phát triển bền vững, tôn vinh các giá trị truyền thống, mang bản sắc vùng miền, thân thiện với môi trường và văn minh trong thương mại. - Đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm khắc phục những tồn tại, hạn chế, phát huy những cách làm tốt để tăng cường QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ ở Đà Nẵng và ở các địa phương khác. 4
11. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Là những vấn đề lý luận, pháp lý và thực tiễn liên quan đến QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ, từ thực tiễn ở Ngũ Hành Sơn, thành phố Đà Nẵng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận, pháp lý và thực tiễn liên quan đến QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ, không đi sâu nghiên cúu các vấn đề khác như truyền thống, văn hoá, cấu trúc, tổ chức của các làng nghề này. Về không gian, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu thực trạng QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ Non Nước ở quận Ngũ Hành Sơn thành phố Đà Nẵng, không mở rộng đến các làng nghề dạng này ở các địa phương khác. Về thời gian, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu thực trạng QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ Non Nước ở quận Ngũ Hành Sơn thành phố Đà Nẵng trong vòng 10 năm trở lại đây (2005-2015). 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận: Luận văn vận dụng các phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng, Nhà nước ta về QLNN đối với làng nghề truyền thống. 5.2. Phương pháp nghiên cứu: Luận văn kết hợp sử dụng các phương pháp nghiên cứu phổ biến của khoa học xã hội để giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra. Cụ thể: - Các phương pháp tổng hợp, phân tích các công trình nghiên cứu hiện có và các tài liệu khác để làm sáng tỏ những vấn đề lý luận, pháp lý và thực tiễn liên quan đến QLNN với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ ở nước ta hiện nay (ở Chương 1). - Các phương pháp tổng hợp, thống kê, phân tích, so sánh các tài liệu, báo cáo chuyên môn của chính quyền địa phương và phương pháp quan sát thực tế để đánh giá thực trạng QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ Non Nước ở 5
12. quận Ngũ Hành Sơn thành phố Đà Nẵng (ở Chương 2). - Các phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh để đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm tăng cường QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ ở Đà Nẵng và ở các địa phương khác của nước ta trong thời gian tới (ở Chương 3). 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn là công trình nghiên cứu đầu tiên về QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ ở Đà Nẵng được thực hiện từ trước tới nay. Luận văn cũng là một trong số rất ít công trình nghiên cứu chuyên sâu và toàn diện về QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ ở nước ta. Vì vậy, luận văn cung cấp nhiều kiến thức, thông tin, luận điểm và đề xuất mới có giá trị tham khảo với việc nâng cao hiệu quả QLNN đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ ở Đà Nẵng và ở các địa phương khác của nước ta trong thời gian tới. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn có thể được sử dụng là nguồn tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy, nghiên cứu chuyên ngành luật hiến pháp và luật hành chính ở Học viện Khoa học xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam và các cơ sở đào tạo khác của nước ta. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: - Chương 1: Những vấn đề lý luận, pháp lý về quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống ở nước ta hiện nay - Chương 2: Thực trạng quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ trên địa bàn thành phố Đà Nẵng - Chương 3: Quan điểm, giải pháp tăng cường quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng. 6
13. CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN, PHÁP LÝ VỀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG Ở NƯỚC TA HIỆN NAY 1.1. Làng nghề truyền thống 1.1.1. Khái niệm, phân loại và đặc điểm của làng nghề truyền thống 1.1.1.1. Khái niệm làng nghề truyền thống Có nhiều định nghĩa về làng nghề, trong đó tiêu biểu như sau: “Làng nghề là một đơn vị hành chính cổ xưa mà cũng có nghĩa là một nơi quần cư đông người, sinh hoạt có tổ chức, có kỷ cương tập quán riêng theo nghĩa rộng. Làng nghề không những là một làng sống chuyên nghề mà cũng có hàm ý là những người cùng nghề sống hợp quần thể để phát triển công ăn việc làm. Cơ sở vững chắc của các làng nghề là sự vừa làm ăn tập thể, vừa phát triển kinh tế, vừa giữ gìn bản sắc dân tộc và các cá biệt của địa phương” [53, tr.32]. “Làng nghề là một thực thể vật chất và tinh thần được tồn tại cố định về mặt địa lý, ổn định về nghề nghiệp hay một nhóm các nghề có mối liên hệ mật thiết với nhau để làm ra một sản phẩm, có bề dày lịch sử và được tồn tại lưu truyền trong dân gian” [21, tr.45]. “Làng nghề là một thiết chế kinh tế - xã hội ở nông thôn, được cấu thành bởi hai yếu tố là làng và nghề, tồn tại trong một không gian địa lý nhất định trong đó bao gồm nhiều hộ gia đình sinh sống bằng nghề thủ công là chính, giữa họ có mối liên kết về kinh tế, xã hội và văn hóa” [52, tr.21]. “Làng nghề truyền thống là làng nghề cổ truyền làm nghề thủ công. Ở đấy không nhất thiết tất cả các dân làng đều sản xuất hàng thủ công. Người thợ thủ công nhiều trường hợp cũng đồng thời làm nghề nông. Nhưng yêu cầu chuyên môn hóa cao đã tạo ra những người thợ chuyên sản xuất hàng truyền thống ngay tại quê mình” [50, tr.10]. Về mặt pháp lý, Thông tư số 116/2006/TT-BNN ngày 18/12/2006 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn hướng dẫn thực hiện một số nội dung của 7
14. Nghị định số 66/2006/NĐ-CP ngày 07/7/2006 của Chính phủ về phát triển ngành nghề nông thôn quy định nội dung và các tiêu chí công nhận nghề truyền thống, làng nghề, làng nghề truyền thống, theo đó: Nghề truyền thống là nghề được hình thành từ lâu đời, tạo ra những sản phẩm độc đáo, có tính chất riêng biệt, được lưu truyền và phát triển đến ngày nay hoặc đang có nguy cơ bị mai một hoặc thất truyền. Làng nghề là một hoặc nhiều cụm dân cư cấp thôn, ấp, bản, làng, buôn, phum, sóc hoặc các điểm dân cư tương tự trên địa bàn một xã, thị trấn, có các hoạt động ngành nghề nông thôn, sản xuất ra một hoặc nhiều loại sản phẩm khác nhau. Làng nghề truyền thống là làng có nghề truyền thống được hình thành từ lâu đời tại địa phương từ trên 50 năm tính đến thời điểm đề nghị công nhận. Làng nghề truyền thống phải có đủ các tiêu chí của làng nghề, đồng thời phải có ít nhất một nghề truyền thống tạo ra những sản phẩm mang bản sắc văn hoá dân tộc; nghề gắn với tên tuổi của một hay nhiều nghệ nhân hoặc tên tuổi của làng nghề. Từ những phân tích trên, trong phạm vi luận văn này, khái niệm làng nghề truyền thống được hiểu là một đơn vị thôn làng đã và đang làm ra một hoặc một số loại sản phẩm tiêu dùng hay nghệ thuật bằng những phương pháp truyền thống từ lâu đời và nguyên liệu đặc thù ở địa phương, được pháp luật công nhận có đủ các tiêu chí của một làng nghề truyền thống. 1.1.1.2. Phân loại và đặc điểm của làng nghề truyền thống ở Việt Nam Những cứ liệu lịch sử đã chứng minh các làng nghề Việt Nam đã ra đời từ hàng ngàn năm trước đây. Cùng với sự phát triển của nền văn minh nông nghiệp, nhiều nghề thủ công cũng đã ra đời tại các vùng nông thôn Việt Nam, ban đầu là những công việc phụ tranh thủ làm lúc nông nhàn, để chế tác những vật dụng cần thiết trong sinh hoạt, dần dần phát triển lên thành nhu cầu trao đổi hàng hóa và tìm kiếm thu nhập ngoài nghề nông, từ đó hình thành và phát triển nên các làng nghề truyến thống. Dù nhiều làng nghề đã biến mất cùng với thời gian, nhưng hiện nay, các con số thống kê cho thấy, Việt Nam có khoảng 5.096 làng nghề và làng có nghề, có 8
15. 1.748 làng nghề đầy đủ các tiêu chí theo quy định của Chính phủ, theo đó các làng nghề thường phát triển các nhóm nghề chính như: sơn mài, gốm sứ, vàng bạc, thêu ren, mây tre đan, cói, dệt, giấy, tranh dân gian, gỗ, điêu khắc đá [54, tr.29] Theo chất liệu tạo ra sản phẩm thì các làng nghề được chia ra làm 14 nhóm: Đá mỹ nghệ; Đồ gỗ (đồ mộc dân dụng, gỗ mỹ nghệ, điêu khắc gỗ, làm trống); Mây tre đan, kể cả các sản phẩm đan lát, bện thủ công (kể cả bàn ghế, nón lá); Cói; Gốm sứ; Sơn mài, khảm trai; Thêu ren, Dệt (vải, khăn tay, áo, khăn quàng, kể cả dệt thổ cẩm; Cây cảnh (trồng và kinh doanh); Giấy thủ công; Tranh nghệ thuật (bằng hoa khô, tre hun khói, lá khô, ốc ), hoa các loại bằng vải, lụa, giấy; Trò chơi dân gian (sản xuất và biểu diễn và biểu diễn rỗi cạn, rối nước, tò he); Sản phẩm kim khí (đồ đồng, sắt, nhôm ); Chế biến nông sản và thực phẩm (các loại nước chấm, bún bánh, miến dong, rượu, trà, mạch nha, mật ) [58, tr.49]. Tuy nhiên, theo Hiệp hội Làng nghề Việt Nam thì làng nghề được chia ra làm 16 nhóm như sau: Điêu khắc, chạm khắc gỗ; Thủ công mỹ nghệ; Mây tre đan; Gốm, sứ, pha lê; Dâu tằm; Làm giấy; Làm trống; Chế biến thực phẩm; Thêu, dệt, lụa; Đánh bắt, chế biến hải sản; Đúc đồng, chạm bạc; Đóng, sửa chữa tàu thuyền; Sản xuất hàng dân dụng; Hoa, cây cảnh; Làm chiếu; Sơn mài. Việc phân nhóm như trên chỉ là quy ước, bởi cho đến nay chưa có nghiên cứu đầy đủ về phương pháp luận phân nhóm làng nghề. Và mặc dù được phân nhóm, song các làng nghề truyền thống thường có những đặc điểm chung như sau: Thứ nhất, đặc điểm nổi bật nhất của các làng nghề truyền thống là tồn tại ở nông thôn, gắn bó chặt chẽ với nông nghiệp. Các làng nghề xuất hiện trong từng làng - xã ở nông thôn, sau đo các ngành nghề thủ công nghiệp được tách dần nhưng không rời khỏi nông thôn, sản xuất nông nghiệp và sản xuất- kinh doanh thủ công nghiệp trong các làng nghề đan xen lẫn nhau. Người thợ thủ công trước hết và đồng thời là người nông dân. Thứ hai, công nghệ kỹ thuật sản xuất sản phẩm trong các làng nghề, đặc biệt là các làng nghề truyền thống thường rất thô sơ, lạc hậu, sử dụng kỹ thuật thủ công là chủ yếu, công cụ lao động trong các làng nghề đa số là công cụ thủ công, công 9
16. nghệ sản xuất mang tính đơn chiếc, nhiều loại sản phẩm có công nghệ - kỹ thuật cũng không thể bằng đôi tay khéo léo của người thợ, mặc dù hiện nay đã có sự cơ khí hóa và điện khí hóa nhiều khâu trong sản xuất, song cũng chỉ có một số nghề có khả năng cơ giới hóa được một số công đoạn trong quá trình sản xuất sản phẩm. Thứ ba, đại bộ phận nguyên vật liệu của các làng nghề thường là tại chỗ. Hầu hết các làng nghề truyền thống được hình thành xuất phát từ sự sẵn có của nguồn nguyên liệu sẵn có tại chỗ trên địa bàn, cũng có thể có một số nguyên liệu phải nhập từ vùng khác hoặc từ nước ngoài. Thứ tư, phần đông lao động trong các làng nghề là lao động thủ công, nhờ vào kỹ thuật khéo léo, tinh xảo của đôi bàn tay, vào đầu óc thẩm mỹ và sáng tạo của người thợ, của các nghệ nhân. Trước kia, do trình độ khoa học và công nghệ chưa phát triển nên hầu hết các công đoạn trong quy trình sản xuất đều là thủ công, giản đơn. Ngày nay, cùng với sự phát triển của khoa học- công nghệ, việc ứng dụng khoa học - công nghệ mới vào với nhiều công đoạn trong sản xuất của làng nghề đã giảm bớt được lượng lao động thủ công, giản đơn. Tuy nhiên, một số loại sản phẩm còn có một số công đoạn trong quy trình sản xuất vẫn phải duy trì kỹ thuật lao động thủ công tinh xảo. Việc dạy nghề trước đây chủ yếu theo phương thức truyền nghề trong các gia đình từ đời này sang đời khác và chỉ khuôn lại trong từng làng, sau hòa bình lập lại, nhiều cơ sở quốc doanh và hợp tác xã làm nghề thủ công truyền thống ra đời, làm cho phương thức truyền nghề và dạy nghề đã có nhiều thay đổi, mang tính đa dạng va phong phú hơn. Thứ năm, sản phẩm làng nghề, đặc biệt là làng nghề mang tính đơn chiếc, có tính mỹ thuật cao, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Các sản phẩm làng nghề truyền thống vừa có giá trị sử dụng, vừa có giá trị thẩm mỹ cao, vì nhiều loại sản phẩm vừa phục vụ nhu cầu tiêu dùng, vừa là vật trang trí trong nhà, đền chùa, công sở nhà nước, các sản phẩm đều là sự kết giao giữa phương pháp thủ công tinh xảo với sự sáng tạo nghệ thuật. Sản phẩm của các làng nghề truyền thống thể hiện một cách sâu sắc các giá trị văn hóa, bảo tồn được những nét, những sắc thái độc đáo của dân tộc Việt Nam: thể hiện tư duy của người Việt, triết lý Á Đông, phong tục 10
17. tập quán, truyền thống dân tộc, phong cách sống qua nét vẽ, hình mẫu, cách trang trí và cấu trúc của sản phẩm. Chỉ có ở nghề truyền thống mới lột tả hết giá trị nhân văn, giá trị văn hóa. Những sản phẩm thủ công đều chứa đựng tình cảm, lòng yêu thiên nhiên đất nước qua bàn tay tài hoa của con người. Đây cũng chính là ưu thế của các sản phẩm truyền thống của người Việt khi mở rộng giao lưu trên thị trường quốc tế và mở rộng quan hệ văn hóa, nghệ thuật với các nước trên thế giới. Thứ sáu, thị trường tiêu thụ sản phẩm của các làng nghề hầu hết mang tính địa phương, tại chỗ và nhỏ hẹp. Sự ra đời của các làng nghề, đặc biệt là các làng nghề truyền thống, là xuất phát từ việc đáp ứng nhu cầu về hàng tiêu dùng tại chỗ của các địa phương. Ở mỗi một làng nghề hoặc một cụm làng nghề đều có các chợ dùng làm nơi trao đổi, buôn bán, tiêu thụ sản phẩm của các làng nghề. Cho đến nay, thị trường làng nghề về cơ bản vẫn là các thị trường địa phương, tỉnh hoặc liên tỉnh và một phần cho xuất khẩu. Thứ bảy, sản phẩm làng nghề có giá trị sử dụng và giá trị kinh tế: Các làng nghề truyền thống đã làm ra các sản phẩm hết sức thiết thực, hữu dụng, độc đáo, từ đồ vật dụng trong gia đình hàng ngày tới các mặt hàng tế lễ tinh xảo trong các lễ hội, chùa đình. Việc sản xuất các sản phẩm truyền thống đã mang lại các giá trị kinh tế cao đến rất cao cho các hộ gia đình trong làng nghề, đời sống vật chất của những người sống bằng nghề ngày càng được cải thiện và nâng cao. Sản phẩm truyền thống không chỉ đem lại giá trị kinh tế trong nước mà còn đem lại giá trị ngoại tệ khi được xuất khẩu ra nước ngoài. Thứ tám, hình thức tổ chức sản xuất trong các làng nghề chủ yếu là ở quy mô nhỏ như hộ gia đình, một số đã có sự phát triển thành tổ chức hợp tác và doanh nghiệp tư nhân. 1.1.2. Khái niệm, đặc điểm của làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ Từ những khái niệm làng nghề và làng nghề truyền thống nêu trên, có thể khái quát khái niệm làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ như sau: Làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ là một đơn vị thôn làng đã và đang làm ra một hoặc một số loại sản phẩm bằng các loại đá quý có giá trị sử dụng và giá trị 11
18. nghệ thuật cao, sử dụng những phương pháp điêu khắc, chế tác đá truyền thống được các nghệ nhân của làng nghề truyền dạy qua nhiều đời và nguyên liệu đặc thù ở địa phương hoặc trong vùng, được pháp luật công nhận có đủ các tiêu chí của một làng nghề truyền thống. Cũng từ những đặc điểm của làng nghề truyền thống nói chung, có thể rút ra những đặc điểm riêng của làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ như sau: - Làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ chỉ sản xuất và kinh doanh các sản phẩm được tạo ra từ đá, có giá trị sử dụng, giá trị kinh tế và giá trị nghệ thuật cao. - Cách thức tạo ra sản phẩm của làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ chủ yếu là điêu khắc đá bằng phương pháp cổ truyền, được các nghệ nhân đúc kết, truyền bá cho các thế hệ sau theo kiểu truyền nghề trong gia đình, dòng họ. Vì vậy, mặc dù có những điểm chung, song các làng nghề đá mỹ nghệ vẫn có những bí quyết riêng trong quá trình sản xuất và đặc điểm riêng về nghệ thuật của sản phẩm. - Xuất phát từ đặc thù về nguyên liệu và cách thức chế tác sản phẩm, làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ tiềm ẩn nhiều rủi ro về tai nạn lao động, ô nhiễm môi trường hơn so với nhiều loại hình làng nghề truyền thống khác. Cụ thể, tai nạn lao động có thể phát sinh trong quá trình chế tác đá, như bị thương, bị chết do đá đè, do công cụ sản xuất gây ra, hay bị tổn thương về phổi, thị giác, thính giác do tiếp xúc với bột đá, bụi đá và tiếng động mạnh, liên tục từ việc cưa cắt, đục đẽo đá. Những rủi ro về môi trường thể hiện ở việc khai thác đá tự nhiên phá hoại cảnh quan, bụi đá gây ô nhiễm không khí, tiếng động từ chế tác đá gây ô nhiễm tiếng ồn - Làng nghề truyền thống đá mỹ nghệ thường nằm ở vùng nguyên liệu đá quý. Thông thường, đây là những vùng miền núi hoặc bán sơn địa, có khoảng cách tương đối xa các trung tâm dân cư, điều kiện đi lại tương đối khó khăn. 1.2. Quản lý nhà nước đối với làng nghề truyền thống 1.2.1. Khái niệm, đặc điểm của quản lý nhà nước 1.2.1.1. Khái niệm quản lý nhà nước Ở Việt Nam, khái niệm QLNN được hiểu theo nghĩa rộng là hoạt động toàn 12
19. bộ các cơ quan trong bộ máy nhà nước; song cơ bản, trực tiếp và tập trung nhất là các cơ quan hành chính, bao gồm Chính phủ và Uỷ ban nhân dân các cấp, nhằm để quản lý, điều hành các lĩnh vực của đời sống xã hội theo quy định của pháp luật. Một cách khái quát, có thể hiểu: QLNN là hoạt động thực thi quyền lực của bộ máy nhà nước, thể hiện ở sự tác động có tổ chức và điều chỉnh bằng quyền lực nhà nước đối với hoạt động của các chủ thể trong xã hội, để duy trì và phát triển kinh tế, giữ gìn trật tự, an toàn xã hội, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa. Hoạt động này do tất cả các cơ quan trong bộ máy nhà nước tiến hành song vai trò chính là hệ thống cơ quan hành chính từ Chính phủ ở Trung ương xuống Uỷ ban nhân dân các cấp ở địa phương. Từ khái niệm như trên, có thể xác định QLNN có các nội dung chủ yếu sau: QLNN là sự hoạt động thực thi quyền lực nhà nước, mà chủ yếu là quyền lực hành pháp: Hành pháp là một trong ba quyền của quyền lực nhà nước thống nhất mang tính quyền lực chính trị. Chính phủ với tư cách là cơ quan hành pháp cao nhất (cơ quan chấp hành của Quốc hội) thực hiện quyền hành pháp cao nhất đối với toàn dân, toàn xã hội. Tuy nhiên Chính phủ thực hiện chức năng của mình thông qua hệ thống thể chế hành chính của nền hành chính nhà nước cao nhất. Hành pháp là quyền lực chính trị; QLNN là thực thi quyền hành pháp, nó phục tùng và phục vụ quyền hành pháp nhưng bản thân nó không phải là quyền lực chính trị. QLNN là sự tác động có tổ chức và điều chỉnh: Trong QLNN, chức năng tổ chức là quan trọng nhất vì không có tổ chức thì không thể quản lý được. Nhà nước phải tổ chức như thế nào để mọi người đều có vị trí tích cực đối với xã hội, góp phần tạo ra lợi ích cho xã hội. Điều chỉnh là quy định về mặt pháp lý thể hiện bằng các quyết định quản lý về quy tắc, tiêu chuẩn, biện pháp nhằm tạo ra sự phù hợp giữa chủ thể và khách thể quản lý, tạo sự cân bằng, cân đối giữa các mặt hoạt động của quá trình xã hội và hành vi hoạt động của con người. QLNN là sự tác động bằng quyền lực nhà nước: Sự tác động bằng quyền lực nhà nước là sự tác động bằng pháp luật theo nguyên tắc pháp chế. Quyền lực nhà nước mang tính mệnh lệnh đơn phương và tính tổ chức rất cao. Pháp luật phải được 13