Luận văn Phổ biến, giáo dục pháp luật từ thực tiễn tỉnh Đồng Tháp

Nội dung text: Luận văn Phổ biến, giáo dục pháp luật từ thực tiễn tỉnh Đồng Tháp

1. NGUYỄN THANH XUÂN VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THANH XUÂN  LUẬT HIẾN PHÁP VÀ HIẾN LUẬT HÀNH CHÍNH LUẬT PHỔ BIẾN, GIÁO DỤC PHÁP LUẬT TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG THÁP LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC  KHÓA VI ĐỢT 1 VI ĐỢT KHÓA - 2015 HÀ NỘI - 2017 HÀ NỘI - nă m
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THANH XUÂN PHỔ BIẾN, GIÁO DỤC PHÁP LUẬT TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG THÁP Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS . VŨ CÔNG GIAO HÀ NỘI - 2017
3. LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình tham gia khóa học cao học và để hoàn thành được luận văn tốt nghiệp này, đầu tiên tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban Giám đốc Học viện Khoa học xã hội, cơ sở học viện Khoa học xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh và các quý thầy, cô Học viện Khoa học xã hội đã tận tâm truyền đạt những kiến thức, kinh nghiệm bổ ích, thiết thực và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu khoa học tại Học viện. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Vũ Công Giao, một người thầy đầy nhiệt quyết, trách nhiệm đã tận tâm hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và viết luận văn. Đồng thời tôi cũng xin chân thành gửi lời cảm ơn đến những cơ quan, đơn vị: Văn phòng Uỷ ban nhân dân tỉnh Đồng Tháp, Sở Tư pháp tỉnh Đồng Tháp, Công an tỉnh Đồng Tháp, Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước tỉnh Đồng Tháp đã hỗ trợ cung cấp số liệu, thông tin và tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Và cuối cùng xin chân thành cảm ơn cơ quan nơi tôi công tác, đồng nghiệp, bạn bè, gia đình đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Đồng Tháp, tháng 5 năm 2017 NGUYỄN THANH XUÂN
4. LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Vũ Công Giao. Các nhận định, số liệu, trích dẫn được nêu trong luận văn là kết quả nghiên cứu nghiêm túc dựa trên sự tìm tòi, học tập, nghiên cứu các tài liệu khoa học đã được công bố, đảm bảo tính khách quan, trung thực. Những nội dung trong luận văn có trích dẫn tài liệu tham khảo đều được dẫn nguồn đầy đủ và chính xác. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác có liên quan với nội dung của luận văn. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung của luận văn. TÁC GIẢ LUẬN VĂN NGUYỄN THANH XUÂN
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHỔ BIẾN, GIÁO DỤC PHÁP LUẬT Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 7 1.1. Khái niệm phổ biến, giáo dục pháp luật 7 1.2. Đặc điểm, mục đích, vai trò của phổ biến, giáo dục pháp luật 11 1.3. Mối quan hệ giữa giáo dục pháp luật với giáo dục chính trị tư tưởng, giáo dục đạo đức và các dạng giáo dục khác 18 1.4. Quan điểm của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước Việt Nam về phổ biến, giáo dục pháp luật 22 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC PHỔ BIẾN, GIÁO DỤC PHÁP LUẬT Ở TỈNH ĐỒNG THÁP GIAI ĐOẠN 2011-2015 VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 26 2.1. Bối cảnh địa phương ảnh hưởng đến công tác phổ biến, giáo dục pháp luật 26 2.2. Hệ thống cơ quan, tổ chức thực hiện công tác phổ biến, giáo dục pháp luật ở tỉnh Đồng Tháp 28 2.3. Thực trạng và kết quả đạt được trong công tác phổ biến, giáo dục pháp luật trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp giai đoạn 2011 – 2015 33 2.4. Những hạn chế trong công tác phổ biến, giáo dục pháp luật trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp giai đoạn 2011 – 2015 48 2.5. Nguyên nhân của kết quả đạt được và những hạn chế 53 Chƣơng 3: QUAN ĐIỂM, GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CÔNG TÁC PHỔ BIẾN, GIÁO DỤC PHÁP LUẬT TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG THÁP 61 3.1. Quan điểm nâng cao hiệu quả công tác phổ biến, giáo dục pháp luật từ thực tiễn tỉnh Đồng Tháp 61 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả công tác phổ biến, giáo dục pháp luật từ thực tiễn tỉnh Đồng Tháp 66 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 78
6. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT HĐND: Hội đồng nhân dân PBGDPL: Phổ biến, giáo dục pháp luật TGPL: Trợ giúp pháp lý UBMTTQVN: Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam UBND: Uỷ ban nhân dân XHCN: Xã hội chủ nghĩa
7. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng thống kê tình hình đội ngũ công chức tư 2.1 pháp thực hiện công tác PBGDPL tỉnh Đồng 30 Tháp giai đoạn 2011 – 2015 Bảng thống kê tình hình đội ngũ báo cáo viên 2.2 pháp luật cấp tỉnh và huyện, tuyên truyền viên 31 pháp luật cấp xã giai đoạn 2011 – 2015 Bảng thống kê công tác PBGDPL dưới hình 2.3 38 thức tuyên truyền miệng giai đoạn 2011 – 2015 Bảng thống kê công tác PBGDPL thông qua hệ 2.4 thống truyền thanh cơ sở, trên các phương tiện 39 thông tin đại chúng giai đoạn 2011 – 2015 Bảng thống kê công tác PBGDPL qua tư vấn 2.5 pháp luật, trợ giúp pháp lý giai đoạn 2011 – 42 2015 Bảng thống kê số quyết định xử phạt vi phạm 2.6 hành chính được ban hành trên địa bàn tỉnh 58 Đồng Tháp giai đoạn 2011 – 2015
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Một trong những đặc điểm cơ bản của Nhà nước pháp quyền là yếu tố thượng tôn pháp luật. Đối với Việt Nam, pháp luật giữ một vị thế vô cùng quan trọng trong việc duy trì trật tự, kỷ cương và xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN. Để pháp luật được tôn trọng và thực thi, cần thiết phải tuyên truyền, phổ biến cho toàn thể nhân dân. Có thể nói công tác PBGDPL là khâu đầu tiên của quá trình thi hành pháp luật, vì thế cũng có vai trò hết sức quan trọng trong việc tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Xuất phát từ vai trò, ý nghĩa quan trọng của công tác PBGDPL, trong những năm qua, Đảng và Nhà nước ta luôn quan tâm đến công tác này. Nghị quyết Đại hội lần thứ VIII của Đảng đã khẳng định: “Triển khai mạnh mẽ công tác tuyên truyền và giáo dục pháp luật; huy động lực lượng của các đoàn thể chính trị, xã hội, nghề nghiệp, các phương tiện thông tin đại chúng tham gia các đợt vận động thiết lập trật tự, kỷ cương và các hoạt động thường xuyên xây dựng nếp sống và làm việc theo pháp luật trong cơ quan nhà nước và trong xã hội” [24, tr.442]. Nghị quyết số 08–NQ/TW ngày 02 tháng 01 năm 2002 của Bộ Chính trị về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới chỉ rõ, cần: “Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, PBGDPL với nhiều hình thức phong phú, sinh động, đặc biệt là thông qua các phiên toà xét xử lưu động và bằng những phán quyết công minh để tuyên truyền, nâng cao ý thức pháp luật cho cán bộ và nhân dân” [8, tr.1]. Đặc biệt, Chỉ thị số 32-CT/TW ngày 09/12/2003 của Ban Bí thư Trung ương Đảng về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong công tác PBGDPL, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật của cán bộ, nhân dân đã khẳng định: “PBGDPL là một bộ phận của 1
9. công tác giáo dục chính trị, tư tưởng, là nhiệm vụ của toàn bộ hệ thống chính trị đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng” [2, tr.2]. Gần đây nhất, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Đảng ta đã nhấn mạnh nhiệm vụ: Phát huy dân chủ đi đôi với giữ vững kỷ luật, kỷ cương, tăng cường pháp chế, quản lý xã hội bằng pháp luật, tuyên truyền giáo dục toàn dân, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật” [24, tr.492]. Thực hiện chủ trương trên của Đảng và Nhà nước, trong những năm qua công tác PBGDPL đã được các cấp ủy Đảng, chính quyền tỉnh Đồng Tháp rất quan tâm tổ chức thực hiện dưới nhiều hình thức phong phú, phương pháp phù hợp, vì vậy đã thu được một số kết quả bước đầu đáng ghi nhận, từng bước nâng cao ý thức pháp luật trong cán bộ và nhân dân, đưa pháp luật vào các hoạt động quản lý nhà nước và đời sống xã hội. Mặc dù vậy, công tác PBGDPL trên địa bàn tỉnh vẫn còn bộc lộ không ít khó khăn, hạn chế ở nhiều mặt. Chất lượng và hiệu quả PBGDPL của tỉnh còn chưa cao. Thực trạng đó đòi hỏi phải có những nghiên cứu chuyên sâu để tìm ra giải pháp khắc phục. Là một cán bộ của tỉnh Đồng Tháp trực tiếp làm công tác PBGDPL trên địa bàn tỉnh, với mong muốn góp phần thúc đẩy hiệu quả hoạt động quan trọng này ở quê hương, học viên đã lựa chọn đề tài: “Phổ biến, giáo dục pháp luật từ thực tiễn tỉnh Đồng Tháp” để thực hiện luận văn tốt nghiệp thạc sĩ chuyên ngành Luật Hiến pháp và Luật Hành chính. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề PBGDPL ở nước ta trong thời gian qua đã được nhiều cơ quan, tổ chức và cá nhân nghiên cứu, tìm hiểu và công bố kết quả dưới nhiều hình thức như sách, bài viết trên tạp chí, luận án, luận văn, khóa luận tốt nghiệp. Một số công trình nghiên cứu tiêu biểu có thể kể như: Luận án tiến sĩ của tác giả Trần Ngọc Đường: “Giáo dục ý thức pháp luật với việc tăng cường pháp 2
10. chế XHCN” (năm 1988); Luận án phó tiến sĩ của tác giả Dương Thị Thanh Mai “Giáo dục pháp luật qua hoạt động tư pháp ở Việt Nam” (năm 1996); Luận án tiến sĩ của tác giả Vũ Thị Hoài Phương: “Giáo dục pháp luật trong các doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam hiện nay” (năm 2008); luận văn thạc sĩ “Hoạt động phổ biến pháp luật trong cộng đồng dân cư từ thực tiễn địa bàn thành phố Hà Nội” của tác giả Nguyễn Minh Thanh (năm 2012); luận văn thạc sĩ “PBGDPL cho cán bộ, công chức, viên chức từ thực tiễn tỉnh Lạng Sơn” của Nguyễn Thị Thúy Hằng (năm 2013) Những công trình nghiên cứu nêu trên cung cấp một lượng kiến thức, thông tin lớn về chủ đề của luận văn, là nguồn tài liệu tham khảo quý báu cho việc thực hiện luận văn này. Tuy nhiên, cho đến nay, vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào khảo sát toàn diện, chuyên sâu về hoạt động PBGDPL ở tỉnh Đồng Tháp, đặc biệt khi Luật PBGDPL và Luật TGPL mới được Quốc hội thông qua. Vì vậy, đề tài nghiên cứu này là vẫn có tính cấp thiết, có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, pháp luật và hoạt động PBGDPL ở tỉnh Đồng Tháp, luận văn nêu ra những nhận xét, đánh giá và đề xuất các quan điểm, giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động PBGDPL trên cả nước nói chung và ở tỉnh Đồng Tháp nói riêng trong thời gian tới. 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Phù hợp với mục đích trên, đề tài đặt ra các nhiệm vụ cần nghiên cứu đó là: Thứ nhất, nghiên cứu làm sáng tỏ các vấn đề lý luận cơ bản về PBGDPL ở nước ta hiện nay. 3
11. Thứ hai, phân tích đánh giá thực trạng PBGDPL tại tỉnh Đồng Tháp, xác định các yếu tố ảnh hưởng và hiệu quả thực hiện công tác PBGDPL trong khoảng 05 năm gần đây, chỉ ra nguyên nhân của những ưu điểm, hạn chế và xác định những kinh nghiệm từ thực tiễn công tác phổ biến, giáo dục tại tỉnh Đồng Tháp. Thứ ba, trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn, đề xuất các quan điểm và giải pháp nâng cao hiệu quả công tác PBGDPL ở Việt Nam nói chung và trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp nói riêng trong thời gian tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là thực trạng thực hiện hoạt động PBGDPL ở tỉnh Đồng Tháp và những yếu tố tác động đến thực trạng đó, bao gồm khuôn khổ pháp luật hiện hành, việc tổ chức thực thi của chính quyền địa phương. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Về không gian, gắn với tiêu đề, luận văn chỉ tập trung nghiên cứu thực trạng thực hiện hoạt động PBGDPL ở tỉnh Đồng Tháp, không mở rộng sang các địa phương khác của nước ta. Về thời gian, đề tài chỉ giới hạn nghiên cứu thực trạng thực hiện hoạt động PBGDPL ở tỉnh Đồng Tháp trong khoảng 05 năm gần đây (2011 - 2015). Về nội dung, đề tài chỉ tập trung phân tích các vấn đề liên quan đến PBGDPL, không mở rộng sang các vấn đề pháp lý – xã hội khác. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn vận dụng các phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng, Nhà nước Việt Nam về PBGDPL. 4
12. Luận văn kết hợp sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau đây để giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra: - Các phương pháp tổng hợp, phân tích các công trình nghiên cứu hiện có và các tài liệu khác để làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về PBGDPL ở nước ta hiện nay (ở Chương 1). - Các phương pháp tổng hợp, thống kê, phân tích, so sánh các tài liệu, báo cáo chuyên môn của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ở địa phương và phương pháp quan sát thực tế để đánh giá thực trạng PBGDPL ở tỉnh Đồng Tháp trong 05 năm gần đây (ở Chương 2). - Các phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh để đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm ngăn ngừa những vi phạm, nâng cao hiệu quả PBGDPL ở tỉnh Đồng Tháp nói riêng và ở nước ta nói chung trong thời gian tới (ở Chương 3). 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn là công trình nghiên cứu đầu tiên khảo sát một cách toàn diện, chuyên sâu về thực trạng PBGDPL ở tỉnh Đồng Tháp. Vì vậy, luận văn cung cấp nhiều kiến thức, thông tin, luận điểm và đề xuất mới có giá trị tham khảo với các cơ quan nhà nước ở tỉnh Đồng Tháp, các cơ quan nhà nước trung ương và ở các địa phương khác trong việc hoàn thiện pháp luật và cơ chế để nâng cao hiệu quả hoạt động PBGDPL trong thời gian tới. Bên cạnh đó, luận văn có thể được sử dụng là nguồn tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy, nghiên cứu các chuyên ngành luật có liên quan như luật hiến pháp, hành chính ở Học viện Khoa học xã hội và các cơ sở đào tạo luật khác của nước ta. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được bố cục thành 03 chương: 5
13. Chương 1. Những vấn đề lý luận về phổ biến, giáo dục pháp luật ở Việt Nam hiện nay Chương 2. Thực trạng công tác phổ biến, giáo dục pháp luật ở tỉnh Đồng Tháp giai đoạn 2011-2015 và những vấn đề đặt ra Chương 3. Quan điểm, giải pháp nâng cao hiệu quả công tác phổ biến, giáo dục pháp luật từ thực tiễn tỉnh Đồng Tháp 6
14. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHỔ BIẾN, GIÁO DỤC PHÁP LUẬT Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 1.1. Khái niệm phổ biến, giáo dục pháp luật Trong khoa học pháp lý hiện nay, có nhiều quan điểm, quan niệm khác nhau về PBGDPL. Sự khác nhau về quan điểm, quan niệm đó sẽ dẫn đến những lựa chọn khác nhau về nội dung, hình thức và phương pháp phổ biến. Vì vậy, việc tiếp cận khái niệm PBGDPL một cách đúng đắn, khoa học sẽ giúp cho việc lựa chọn nội dung, hình thức và phương pháp PBGDPL phù hợp. Trên thực tế, PBGDPL ít được đề cập đến như một khái niệm mang tính học thuật. Trong các tài liệu khoa học, thuật ngữ thường được sử dụng là giáo dục pháp luật. Tuy nhiên, trong hầu hết các văn kiện của Đảng, văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước, văn bản hướng dẫn nghiệp vụ chuyên môn cụm từ PBGDPL được sử dụng một cách phổ biến. Trước hết, nói về phổ biến pháp luật. Theo từ điển Từ và ngữ Hán Việt: “Phổ biến là làm cho đông đảo mọi người biết đến một vấn đề, một tri thức bằng cách truyền đạt trực tiếp hay thông quan hình thức nào đó hoặc làm cho mọi người đề biết đến” [27, tr.372]. Phổ biến pháp luật là truyền đạt để cho mọi người hiểu biết các quy định pháp luật. Theo PGS.TS. Nguyễn Minh Đoan thì: “Phổ biến pháp luật là sự truyền tải có định hướng, có mục đích những thông tin pháp luật đến các đối tượng nhất định. Đối tượng được phổ biến pháp luật là những tổ chức, cá nhân cần phải nắm vững về nội dung, những thông tin thiết thực, bức xúc, sự cần thiết trước mắt phục vụ cho hoạt động sản xuất, kinh doanh, trao đổi, sinh hoạt của họ như nội dung các chính sách pháp luật, các văn bản pháp luật do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền 7
15. ban hành, nội dung các điều ước quốc tế, các hoạt động pháp luật trong đất nước ” [23, tr.1]. Phổ biến pháp luật có đối tượng tác động rộng rãi, mang ý nghĩa xã hội và nhân văn sâu sắc, bởi trong lịch sử đã có lúc pháp luật được ban hành nhưng không được phổ biến công khai mà chỉ được coi là một công cụ để nhà nước dùng để trị dân. Bên cạnh đó phổ biến pháp luật còn mang tính tác nghiệp, truyền đạt nội dung pháp luật cho các đối tượng cụ thể. Ở những mức độ khác nhau, phổ biến pháp luật còn nhằm làm cho các đối tượng cụ thể hiểu thấu suốt các quy định của pháp luật để thực hiện pháp luật trên thực tế. Phổ biến pháp luật thường được thực hiện thông qua các hội nghị, các cuộc tập huấn Về giáo dục pháp luật: Cũng theo Từ điển Từ và ngữ Hán Việt: “Giáo dục là quá trình hoạt động có ý thức, có mục đích, có kế hoạch, có tổ chức nhằm bồi dưỡng cho con người những phẩm chất đạo đức và những tri thức cần thiết để người ta có khả năng tham gia mọi mặt của đời sống xã hội” [27, tr.512]. So với phổ biến pháp luật thì giáo dục pháp luật cũng nhằm nâng cao nhận thức, tình cảm song nội dung rộng hơn, phương thức tiến hành chặt chẽ hơn, đối tượng xác định hơn, mục đích lớn hơn. Xét dưới góc độ nhất định thì phổ biến pháp luật chính là các phương thức giáo dục pháp luật cụ thể. Theo Sổ tay hướng dẫn nghiệp vụ PBGDPL thì giáo dục pháp luật là một khái niệm rộng bao gồm cả quá trình nâng cao tri thức pháp luật cho đối tượng bằng mọi cách (thuyết phục, nêu gương, ám thị .) hình thành tình cảm, niềm tin pháp luật cho đối tượng, từ đó nâng cao ý thức tôn trọng pháp luật nghiêm chỉnh chấp hành pháp luật của đối tượng [11, tr.5]. Như vậy các tài liệu khoa học về pháp luật ở nước ta hiện nay, các tác giả đã khá thống nhất với khái niệm giáo dục pháp luật: Giáo dục pháp luật là hoạt động có định hướng, có tổ chức, có chủ định của chủ thể giáo dục tác 8
16. động lên đối tượng giáo dục một cách có hệ thống và thường xuyên nhằm mục đích hình thành ở họ tri thức pháp luật, tình cảm pháp lý và hành vi phù hợp với các đòi hỏi của pháp luật hiện hành. Theo Tiến sĩ Nguyễn Quốc Sửu: “Giáo dục pháp luật là quá trình hoạt động có mục đích, có tổ chức, có kế hoạch, theo nội dung và thông qua những phương pháp, hình thức nhất định từ phía chủ thể giáo dục pháp luật, tác động đến đối tượng tiếp nhận giáo dục pháp luật nhằm làm hình thành và phát triển ở họ hệ thống tri thức pháp luật, trình độ hiểu biết về pháp luật; làm hình thành tình cảm, thói quen và hành vi xử sự tích cực theo pháp luật” [38, tr.54]. Giáo dục pháp luật là lĩnh vực hoạt động bao gồm tất cả các giai đoạn như định hướng giáo dục pháp luật, xây dựng chương trình, kế hoạch, xác định nội dung giáo dục pháp luật, phương pháp và hình thức giáo dục pháp luật; triển khai thực hiện chương trình giáo dục pháp luật; kiểm tra, đánh giá kết quả giáo dục pháp luật; sơ kết, tổng kết, rút kinh nghiệm về giáo dục pháp luật Sự khẳng định vai trò của pháp luật trong đời sống xã hội gắn liền với quá trình không ngừng nâng cao ý thức và tính tích cực tham gia của mọi tầng lớp nhân dân trong việc bảo vệ pháp luật. Pháp luật chỉ có thể trở thành công cụ có tác dụng điều chỉnh những hành vi đúng đắn khi sự cần thiết của nó đối với xã hội được ghi nhận, chấp nhận, khi mà nghĩa vụ chấp hành các quy định của pháp luật thực sự trở thành nhu cầu chấp hành một cách tự nguyện và có ý thức của bản thân mỗi người. Bởi thế có thể coi ý thức pháp luật như là tiền đề tư tưởng cho sự củng cố và phát triển nền pháp chế. Trong thực tế, không phải lúc nào việc chấp hành pháp luật cũng trở thành ý thức tự nguyện. Bởi vậy trong điều kiện hiện nay, vai trò của giáo dục pháp luật là hình thành ý thức pháp luật, góp phần giúp mỗi người nhận ra tính công bằng của pháp luật, chấp hành pháp luật trên cơ sở tự nguyện, xuất phát từ nhu cầu của bản thân, mà không phải do sự sợ hãi trước sự trừng phạt. 9
17. Trình độ văn hóa pháp lý không chỉ phản ánh sự hiểu biết các quy định của pháp luật một cách tổng thể, cần thiết cho mỗi con người, gắn liền với các nghĩa vụ của họ mà còn là sự hiểu biết một cách sâu sắc ý nghĩa của pháp luật trong cuộc sống xã hội, sự tôn trọng pháp luật và biết vận dụng pháp luật một cách đúng đắn. Nhưng giáo dục tư tưởng xã hội chủ nghĩa không phải là giáo dục chính sách chung chung mà cần phải làm cho mọi người thấy rõ một cách cụ thể quyền hạn nhiệm vụ của họ đến đâu, họ cần làm cái gì, không nên làm cái gì, họ cần chống cái gì, bảo vệ cái gì, yêu cái gì, ghét cái gì. Tất cả những điều cụ thể đó đều được ghi rõ trong pháp luật Nhà nước chúng ta, do đó chúng ta thấy rằng pháp luật thể hiện cụ thể các đường lối chính sách của Đảng trong giai đoạn xây dựng chủ nghĩa xã hội, nó có một nội dung tư tưởng xã hội chủ nghĩa rất sâu sắc, có tính chiến đấu giai cấp rõ rệt. Pháp luật rõ ràng là một công cụ rất quan trọng mà Đảng ta dùng để nâng cao giác ngộ tư tưởng và phẩm chất đạo đức xã hội chủ nghĩa, cho nên công tác tuyên truyền giáo dục pháp luật là một mặt không thể thiếu được của công tác giáo dục tư tưởng xã hội chủ nghĩa của Đảng và Nhà nước ta hiện nay. Ngoài ý nghĩa và tác dụng chung nói trên, công tác giáo dục pháp luật còn là một biện pháp hiệu quả nhất để ngăn ngừa việc phạm pháp xả y ra, làm cho mọi người tự giác để duy trì bảo vệ lấy trật tự xã hội và lợi ích tập thể của mình. Khi ý thức pháp chế trong nhân dân được nâng cao thì nhân dân sẽ tham gia ngày càng tích cực vào việc xây dựng pháp luật, thấy rõ luật pháp Nhà nước chính là do mình làm ra để bảo vệ quyền lợi cho mình, do đó việc tuân thủ kỷ luật xã hội và pháp luật Nhà nước sẽ mất dần tính chất gò bó, và trở thành một thói quen, một tập quán, một nhu cầu của tất cả mọi người. Như vậy, giáo dục pháp luật với những phương thức khác nhau, trong đó có PBGDPL, tạo điều kiện cho việc nâng cao trình độ văn hoá pháp lý của 10
18. người dân. Đồng thời, sự phát triển của văn hóa pháp lý cũng chịu ảnh hưởng trực tiếp của hoạt động thực thi pháp luật của các cơ quan Nhà nước. Hiệu quả tác động này lại phụ thuộc vào trình độ văn hoá pháp lý của đội ngũ cán bộ, công chức; phụ thuộc vào việc họ thức thi đúng pháp luật, có thái độ tôn trọng pháp luật. Tóm lại, PBGDPL hiểu theo nghĩa rộng là: Công tác, lĩnh vực hoạt động, bao gồm tất cả các công đoạn phục vụ cho việc thực hiện PBGDPL (xây dựng chương trình, kế hoạch PBGDPL; triển khai chương trình, kế hoạch PBGDPL thông qua việc áp dụng các hình thức, biện pháp PBGDPL; hướng dẫn, kiểm tra, đôn đốc, sơ kết, tổng kết việc thực hiện chương trình, kế hoạch PBGDPL). Hiểu theo nghĩa hẹp là: truyền đạt tinh thần, nội dung pháp luật giúp cho đối tượng tác động hiểu và hình thành ở họ tri thức pháp luật, tình cảm, hành vi phù hợp với các đòi hỏi của các quy định pháp luật hiện hành. 1.2. Đặc điểm, mục đích, vai trò của phổ biến, giáo dục pháp luật 1.2.1. Đặc điểm của PBGDPL PBGDPL có những đặc điểm cơ bản như sau: - PBGDPL là một bộ phận của công tác giáo dục chính trị, tư tưởng. Về vấn đề này, V.I. Lê-nin đã nhấn mạnh: “Luật là biện pháp chính trị, là chính trị”. Đường lối chính trị của Đảng ta, chỗ dựa của công cuộc đổi mới mọi mặt về chính trị, kinh tế, xã hội đã đi vào tất cả các mặt của hoạt động lập pháp, chỉ đạo nội dung của pháp luật. Theo cách đó, ý thức pháp luật là một bộ phận của ý thức chính trị. Vì vậy, khi thực hiện PBGDPL sẽ tạo ra khả năng cho việc giáo dục chính trị, hình thành ở đối tượng giáo dục những hiểu biết nhất định về chính trị. Ngược lại, giáo dục chính trị có những sự đan xen nhất định trong nội dung của mình những tư tưởng pháp lý. 11
19. - PBGDPL có mối liên hệ chặt chẽ với công tác xây dựng, thực hiện pháp luật. Sự khẳng định vai trò của pháp luật trong đời sống xã hội gắn liền với quá trình không ngừng nâng cao ý thức và tính tích cực tham gia của mọi tầng lớp nhân dân trong việc bảo vệ pháp luật. Tăng cường pháp chế XHCN, mở rộng và hoàn thiện nền dân chủ sẽ không có ý nghĩa khi không thực hiện được một cách toàn diện, hiệu quả công tác giáo dục pháp luật cho cán bộ và nhân dân. Việc thực thi và chấp hành pháp luật phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác nhau, trong đó có yếu tố ý thức pháp luật và văn hoá pháp lý của nhân dân. Đặc trưng rõ nét của ý thức pháp luật - thể hiện thái độ của các thành viên trong xã hội đối với kỷ cương, pháp luật là sự đánh giá và ghi nhận tính công bằng của pháp luật XHCN. Pháp luật chỉ có thể trở thành công cụ có tác dụng điều chỉnh những hành vi đúng đắn khi sự cần thiết của nó đối với xã hội được ghi nhận, chấp nhận, khi mà nghĩa vụ chấp hành các quy định của pháp luật thực sự trở thành nhu cầu chấp hành một cách tự nguyện và có ý thức của bản thân mỗi người. Bởi thế có thể coi ý thức pháp luật như là tiền đề tư tưởng cho sự củng cố và phát triển nền pháp chế. Trong thực tế, không phải lúc nào việc chấp hành pháp luật cũng trở thành ý thức tự nguyện. Bởi vậy trong điều kiện hiện nay, vai trò của PBGDPL là hình thành ý thức pháp luật, góp phần giúp mỗi người nhận ra tính công bằng của pháp luật, chấp hành pháp luật trên cơ sở tự nguyện, xuất phát từ nhu cầu của bản thân, mà không phải do sự sợ hãi trước sự trừng phạt. Tuân thủ pháp chế XHCN còn phụ thuộc không nhỏ vào trình độ văn hoá pháp lý của nhân dân. Trình độ văn hóa pháp lý không chỉ phản ánh sự hiểu biết các quy định của pháp luật một cách tổng thể, cần thiết cho mỗi con người, gắn liền với các nghĩa vụ của họ mà còn là sự hiểu biết một cách sâu 12
20. sắc ý nghĩa của pháp luật trong cuộc sống xã hội, sự tôn trọng pháp luật và biết vận dụng pháp luật một cách đúng đắn. Do vậy PBGDPL với những phương thức khác nhau sẽ tạo điều kiện cho việc nâng cao trình độ văn hoá pháp lý của người dân. Đồng thời, sự phát triển của văn hóa pháp lý cũng chịu ảnh hưởng trực tiếp của hoạt động thực thi pháp luật của các cơ quan Nhà nước. Hiệu quả tác động này lại phụ thuộc vào trình độ văn hoá pháp lý của đội ngũ cán bộ, công chức; phụ thuộc vào việc họ thức thi đúng pháp luật, có thái độ tôn trọng pháp luật. Bởi vậy, thực hiện nhiệm vụ nâng cao văn hoá pháp lý đòi hỏi không chỉ nâng cao trình độ văn hoá chung của nhân dân mà còn phải tăng cường năng lực thực thi pháp luật cho đội ngũ cán bộ, công chức các cơ quan Nhà nước. Một trong những nguyên nhân của tình trạng vi phạm pháp luật là do trình độ văn hoá pháp lý của một bộ phận nhân dân, trong đó có cả cán bộ, công chức còn thấp. Rõ ràng, việc nâng cao văn hoá pháp lý có quan hệ gắn bó mật thiết với việc tiếp tục tăng cường pháp chế. - PBGDPL được tổ chức thực hiện bởi những chủ thể xác định (Chính phủ, Các bộ, ngành Trung ương, UBND các cấp): PBGDPL nhằn truyền đạt thông tin, nội dung pháp luật giúp đối tượng được tác động có những hiểu biết nhất định về pháp luật góp phần nâng cao ý thức pháp luật cho đối tượng. Pháp luật không phải khi nào cũng được mọi người trong xã hội biết đến, tìm hiểu, đồng tình ủng hộ và thực hiện nghiêm chỉnh. Tuy rằng bản chất pháp luật của Nhà nước là sự phản ánh ý chí, nguyện vọng, mong muốn của đông đảo quần chúng nhân dân trong xã hội song pháp luật thường chỉ được một số người chủ động tìm hiểu, quan tâm và nắm bắt xuất phát từ nhu cầu học tập, nghiên cứu hay từ nhu cầu sản xuất kinh doanh của họ. Những người này luôn theo sát những quy định pháp luật mới được ban hành để phục vụ trực tiếp cho công việc của mình, nhưng số lượng đối tượng này không 13
21. nhiều. Trong điều kiện trình độ dân trí còn chưa cao, đời sống kinh tế của đa số nhân dân còn gặp nhiều khó khăn, số đông nhân dân lao động trong xã hội chưa có điều kiện tiếp cận với pháp luật. Trong bối cảnh đó, PBGDPL chính là phương tiện truyền tải những thông tin, những yêu cầu, nội dung và các quy định pháp luật đến với người dân, giúp cho người dân hiểu biết, nắm bắt pháp luật kịp thời mà không mất quá nhiều thời gian, công sức cho việc tự tìm hiểu, tự học tập. Đó chính là phương tiện hỗ trợ tích cực để nâng cao hiểu biết pháp luật cho nhân dân. 1.2.2. Mục đích của PBGDPL Trong thực tế, có quan niệm cho rằng vì pháp luật là quy tắc xử sự có tính bắt buộc chung nên mọi công dân đều có nghĩa vụ tuân thủ nên không cần đặt ra vấn đề PBGDPL. Cũng có quan niệm coi PBGDPL chỉ là công việc của hệ thống các phương tiện thông tin đại chúng, của bộ máy tuyên truyền. Quan niệm khác lại đồng nhất hoặc coi PBGDPL là một bộ phận quan trọng của công tác giáo dục chính trị tư tưởng, vì khi thực hiện PBGDPL sẽ tạo ra khả năng cho việc giáo dục chính trị, hình thành ở đối tượng giáo dục những hiểu biết nhất định về chính trị, ngược lại, giáo dục chính trị có sự đan xen trong nội dung của mình những tư tưởng pháp lý. Tất cả các quan niệm nêu trên đều có phần phiến diện vì chưa phản ánh hết đặc thù của sự tác động hoặc giá trị xã hội vốn có của pháp luật cũng như vai trò của hoạt động PBGDPL trong triển khai thực hiện pháp luật nhằm tăng cường hiệu lực và hiệu quả của pháp luật. Pháp luật được ban hành trên văn bản mới chỉ là bước đầu tiên. Pháp luật chỉ thực sự đi vào cuộc sống, nâng cao nhận thức và tác động trực tiếp đến ý thức của đối tượng khi đảm bảo quy trình: Ban hành, tuyên truyền, phổ biến, giáo dục, tổ chức thực hiện, theo dõi thi hành, kiểm tra giám sát. Theo cách tiếp cận đó, PBGDPL đóng một vai trò hết sức quan trọng là tạo niềm tin vào pháp luật. Đứng trước một 14
22. quan hệ pháp luật, tâm lý con người là suy nghĩ, đắn đo để lựa chọn hành vi ứng xử phù hợp, và PBGDPL giúp họ định hướng hành vi của mình. Một khi đã có niềm tin vào pháp luật, đối tượng sẽ biết tự điều chỉnh hành vi của mình theo đúng các quy định của pháp luật. Không những thế, họ còn có ý thức phê phán, lên án những hành vi vi phạm, đi ngược lại với các quy định của pháp luật. Trong thực tế, công tác PBGDPL có vị trí và vai trò vô cùng quan trọng trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta hiện nay. Đây là một bộ phận của công tác giáo dục chính trị, tư tưởng, là trách nhiệm của toàn bộ hệ thống chính trị, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và sự điều phối, tổ chức thực hiện của các cơ quan nhà nước và các tổ chức, đoàn thể. PBGDPL hiện là khâu then chốt, quan trọng nhất để chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của nhà nước thực sự đi vào cuộc sống xã hội, đi vào ý thức, hành động của từng chủ thể trong xã hội. Quá trình đưa pháp luật vào cuộc sống được bắt đầu bằng hoạt động PBGDPL. Thực hiện pháp luật dù bằng hình thức nào - tuân thủ, thi hành (chấp hành) pháp luật, sử dụng (vận dụng) pháp luật hay áp dụng pháp luật trước hết đều phải có hiểu biết pháp luật. Nếu không nhận thức đầy đủ vị trí quan trọng và không thực hiện tốt công tác PBGDPL thì dù công tác xây dựng pháp luật có làm tốt đến mấy cũng không đạt được hiệu quả thực thi pháp luật. Pháp luật của Nhà nước không phải khi nào cũng được mọi người trong xã hội biết đến, tìm hiểu, đồng tình ủng hộ và thực hiện nghiêm chỉnh. Tuy rằng bản chất pháp luật của Nhà nước ta là tốt đẹp, nó phản ánh ý chí, nguyện vọng, mong muốn của đông đảo quần chúng nhân dân trong xã hội nhưng nếu không được nhân dân biết đến thì vẫn không đi vào cuộc sống. PBGDPL chính là phương tiện truyền tải những thông tin, những yêu cầu, nội dung và các quy định pháp luật đến với người dân, giúp cho người 15