Luận văn Phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Phan Thị Ánh Tuyết PHIÊN TÒA XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN QUẬN BÌNH TÂN, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Phan Thị Ánh Tuyết PHIÊN TÒA XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN QUẬN BÌNH TÂN, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 8.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN VĂN ĐIỆP HÀ NỘI - 2018
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1:NHỮNG VẤN ĐỀ L LUẬN V PH P LUẬT VỀ PHIÊN TÒA XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 6 1.1.Khái niệm và ý nghĩa của phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt Nam 6 1.2.Các quy định về phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong pháp luật tố tụng hình sự của một số quốc gia 7 1.3.Quá trình hình thành và phát triển các quy định của pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam về phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự . 13 1.4.Các nguyên tắc tố tụng hình sự liên quan đến phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. 19 1.5.Các quy định chung của pháp luật về phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam 23 Chƣơng 2:THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ PHIÊN TÒA XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI QUẬN BÌNH TÂN,THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 36 2.1.Thực trạng về trình tự và thủ tục phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại quận Bình Tân 36 2.2.Đánh giá thực trạng phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại quận Bình Tân, thành phố Hồ Chí Minh 55 Chƣơng 3:HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ PHIÊN TÒA XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ Ở NƢỚC TA HIỆN NAY 67 3.1.Các định hướng hoàn thiện pháp luật về phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở nước ta hiện nay 67 3.2.Các giải pháp hoàn thiện phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở nước ta hiện nay. 68 3.3. Các giải pháp khác 76 KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
4. DANH MỤC C C CHỮ VIẾT TẮT BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự NCS : Nghiên cứu sinh TAND : Tòa án nhân dân TTHS : Tố tụng hình sự
5. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Kết quả thụ lý, xét xử các vụ án hình sự trên địa bàn quận Bình Tân, thành phố Hồ Chí Minh (2013 – 2017) 55 Bảng 2.3: Kết quả xét xử lưu động trên địa bàn quận Bình Tân, thành phố Hồ Chí Minh (2013 – 2017) 57
6. MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Đất nước ta sau 30 năm đổi mới đã và đang đạt được nhiều thành tựu trên tất cả các mặt khoa học - công nghệ, kinh tế - xã hội và quan hệ hợp tác quốc tế, trong tiến trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân ở nước ta hiện nay, vấn đề kiện toàn tổ chức, nâng cao chất lượng hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước là một yêu cầu khách quan. Đặc biệt, trước đòi hỏi của xã hội đối với ngành Tòa án, xu hướng đề cao hiệu quả phòng ng a và t nh hướng thiện, tư tưởng chống làm oan người vô tội được chú trọng. Tòa án phải thật sự là chỗ dựa của nhân dân trong việc bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, đồng thời là công cụ hữu hiệu bảo vệ pháp luật và pháp chế xã hội chủ nghĩa, đấu tranh có hiệu quả đối với các loại tội phạm. Do đó, một trong những nhiệm vụ trọng tâm được Bộ chính trị đặt ra trong Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 là khi xét xử Tòa án chỉ có quyền phán quyết khi đã xem xét đầy đủ, công bằng và khách quan kết quả tranh tụng tại phiên tòa. Phiên tòa xét xử là giai đoạn tố tụng quan trọng thể hiện tập trung nhất và rõ nét nhất bản chất hoạt động xét xử của Tòa án. Vì thế, Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã nhấn mạnh “ Đổi mới việc tổ chức phiên tòa xét xử, xác định rõ hơn vị trí, vai trò, trách nhiệm của người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng theo hướng đảm bảo tính công khai, dân chủ, nghiêm minh; nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên tòa xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp”. Những năm gần đây, Thành phố Hồ Chí Minh luôn khẳng định vai trò là một đầu tàu kinh tế, thương mại của cả nước, là hạt nhân của vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, là một trong ba vùng kinh tế trọng điểm lớn nhất nước và cũng là vùng động lực cho công cuộc phát triển kinh tế - xã hội ở địa bàn Nam Bộ và cả nước theo chiến lược công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Quận Bình Tân – là một quận vùng ven được tách ra t huyện Bình Chánh (cũ) của Thành phố Hồ Chí Minh t năm 2004, có vị tr địa lý là cầu nối giữa Thành phố Hồ Chí Minh với các tỉnh miền Tây 1
7. (Bến xe Miền Tây) có tốc độ phát triển kinh tế vượt bậc trong những năm qua. Về cấu trúc nền kinh tế quận Bình Tân với nhiều khu công nghiệp như khu công nghiệp Tân Tạo, Công ty Pouyen, khu công nghiệp Vĩnh Lộc thu hút nhiều lao động nhập cư t các tỉnh thành về sinh sống và làm việc, đồng thời thu hút nhiều thành phần kinh tế, dịch vụ bổ trợ. Song song với sự phát triển của xã hội ấy, điều đáng nói chính là tình hình tội phạm của quận Bình Tân cũng diễn biến ngày càng phức tạp và có chiều hướng gia tăng, hầu hết các vụ án đã được đưa ra xét xử với sự đổi mới về thủ tục xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa trên cơ sở những quy định của Bộ luật tố tụng hình sự và theo tinh thần cải cách tư pháp của Bộ chính trị. Tại phiên tòa, Hội đồng xét xử đã thể hiện được tính khách quan, tôn trọng, lắng nghe ý kiến của cả Kiểm sát viên, bị cáo và những người tham gia tố tụng khác. Phiên tòa đã thể hiện được tính dân chủ, bình đẳng giữa người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng trong việc đưa ra chứng cứ, bày tỏ ý kiến, quan điểm của mình. Hội đồng xét xử cũng đã dành khoảng thời gian thỏa đáng cho các bên tranh luận để xác định sự thật khách quan của vụ án. Các phán quyết của Tòa án đã đảm bảo xét xử công bằng, đúng người đúng tội, đúng quy định của pháp luật; không làm oan người vô tội, không bỏ lọt tội phạm và càng ngày số lượng án bị hủy, sửa giảm. Tuy nhiên, qua thực tiễn áp dụng các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 nói riêng và pháp luật tố tụng hình sự nói chung, quá trình giải quyết vụ án hình sự sơ thẩm có nhiều chuyển biến tích cực góp phần nâng cao chất lượng xét xử thì bên cạnh đó vẫn còn tồn tại nhiều bất cập, hạn chế: phiên tòa xét xử hình sự đòi hỏi phải bảo đảm tính trạnh tụng nhưng: các quy định về trình tự, thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa chưa thống nhất với các nguyên tắc cũng như điều kiện khác trong Bộ luật tố tụng hình sự; kỹ năng điều khiển phiên tòa của Thẩm phán - Chủ tọa phiên tòa vẫn còn nhiều bất cập, hạn chế; việc xét hỏi, tranh luận còn mang tính hình thức, . Xuất phát t những vấn đề nêu trên, việc đổi mới tổ chức phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là một trong những vấn đề hết sức quan trọng cần nghiên cứu cả về lý luận và thực tiễn. Nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp, tác giả chọn vấn đề 2
8. “Phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam t thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Ch Minh” làm đề tài luận văn Thạc sỹ luật học tại Học viện khoa học xã hội Việt Nam. 2.Tình hình nghiên cứu đề tài Trong quá trình nghiên cứu chúng tôi thấy phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là vấn đề đã có nhiều bài viết, công trình nghiên cứu ở nhiều góc độ, nhiều khía cạnh với phạm vi khác nhau. Chẳng hạn như: “ Hoàn thiện một số quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về thủ tục phiên tòa sơ thẩm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp” của TS.Hoàng Thị Minh Sơn (Tạp chí Luật học số 10/2009); “ Cần sửa đổi bổ sung một số thủ tục tố tụng hình sự theo tinh thần cải cách tư pháp” của Ths. Nguyễn Văn Trượng (Tạp chí Tòa án nhân dân số 6/2010); Luận văn thạc sỹ luật học – Học viện khoa học xã hội Việt Nam năm 2009, “ Thủ tục xét xử sơ thẩm theo Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam và hoàn thiện theo tinh thần cải cách tư pháp của nước ta" của tác giả Nguyễn Thị Thủy; “ Về hình thức tổ chức và thủ tục xét xử của phiên Tòa hình sự” của Thạc sỹ Đinh Quế; Luận án tiến sỹ luật học “ Xét xử sơ thẩm trong Tố tụng hình sự Việt Nam” của NCS Võ Thị Kim Oanh Ngoài ra, còn có nhóm giáo trình và sách chuyên khảo về lĩnh vực này. Tuy nhiên, chưa có công tình nghiên cứu nào về thực trạng tổ chức phiên Tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành để tìm ra những nguyên nhân dẫn đến hạn chế và phương hướng hoàn thiện. 3.Mụ đ h v nhiệ vụ nghi n ứu 3.1.Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu có tính hệ thống các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 2015 về trình tự, thủ tục phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự t đó đối chiếu với thực trạng phiên tòa xét xử sơ thẩm t thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh nhằm tìm ra những tồn tại, hạn chế trong việc tổ chức phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở nước ta. hi vụ nghiên cứu Qua nghiên cứu thực trạng phiên toà xét xử sơ thẩm tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Ch Minh để tìm ra những hạn chế, tồn tại và những quy định không 3
9. còn phù hợp, t đó đề xuất một số phương hướng góp phần hoàn thiện quy định của pháp luật tố tụng hiện hành và một số giải pháp khác nhằm nâng cao chất lượng xét xử đáp ứng theo yêu cầu cải cách tư pháp, đảm bảo xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật; không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội, nâng cao chất lượng xét xử các phiên toà hình sự, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người và bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa. T đó xác định nhiệm vụ nghiên cứu là: - Nghiên cứu những vấn đề lý luật và pháp luật về phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt Nam. - Thực trạng phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Quận Bình Tân, Thành Phố Hồ Chí Minh. - Các giải pháp hoàn thiện phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở nước ta hiện nay. 4 Đ i tƣ ng v phạm vi nghiên cứu: 4.1.Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu các quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam t thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh. 4.2. h vi nghiên cứu Trong phạm vi là một luận văn thạc sỹ luật học thuộc chuyên ngành Luật hình sự, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu những vấn đề chung mang tính lý luận và thực tiễn liên quan đến trình tự, thủ tục tố tụng và cách thức tổ chức t khi khai mạc cho đến khi kết thúc phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. 5 Phƣơng ph p uận v phƣơng ph p nghi n ứu hư ng h u n nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận của Chủ nghĩa Mác - Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về Nhà nước và pháp luật làm nền tảng và kim chỉ nam cho việc nghiên cứu đề tài. hư ng h nghiên cứu Để làm sáng tỏ những nội dung trong đề tài, ngoài các phương pháp nghiên cứu truyền thống như phương pháp duy vật biện chứng, so sánh, diễn dịch, phân 4
10. tích và tổng hợp thì tác giả còn sử dụng thêm các phương pháp tổng kết kinh nghiệm, phương pháp thống kê. 6 nghĩa ý uận và thực tiễn của luận văn 6 Ý nghĩa ý u n Kết quả nghiên cứu cũng như đề xuất trong luận văn góp phần cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự cho những người làm công tác thực tiễn xét xử, góp phần nâng cao chất lượng giải quyết các vụ án hình sự sơ thẩm. 6 Ý nghĩa thực tiễn Luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo hữu ích cho những ai quan tâm, nghiên cứu pháp luật nói chung, pháp luật tố tụng hình sự nói riêng mà đặc biệt là những quy định về phiên tòa trong Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành. 7. Cơ ấu ủa luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được cơ cấu thành 3 chương - Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt Nam - Chƣơng 2:Thực trạng phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam t thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh - Chƣơng 3: Hoàn thiện phiên toà xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở nước ta hiện nay. 5
11. Chƣơng 1 NHỮN VẤN ĐỀ L LUẬN V PH P LUẬT VỀ PHI N T A T Ử SƠ THẨM VỤ N HÌNH SỰ TRON TỐ TỤN HÌNH SỰ VIỆT NAM 1 1 Kh i niệ v ý nghĩa ủa phi n tòa xét xử sơ thẩ vụ n hình sự trong t tụng hình sự Việt Na Kh i ni về hiên tòa xét xử s thẩ vụ n hình sự t ng tố tụng hình sự i t a Trong tố tụng hình sự Việt Nam, hoạt động xét xử sơ thẩm vụ án hình sự được coi là giai đoạn trung tâm của quá trình tố tụng bởi lẽ “ không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”. Vậy, để xác định một người có tội và phải chịu hình phạt hay không đòi hỏi phải đưa họ ra xét xử trước phiên tòa, mà trước hết là ở phiên tòa sơ thẩm. Tại phiên tòa, sau khi căn cứ vào các chứng cứ, tài liệu đã được thẩm tra, căn cứ vào kết quả tranh luận tại phiên tòa, trên cơ sở xem xét đầy đủ, toàn diện chứng cứ, ý kiến của Kiểm sát viên, bị cáo, Luật sư và những người tham gia tố tụng khác Hội đồng xét xử sẽ ra bản án, quyết định xác định có hành vi phạm tội hay không, người thực hiện hành vi phạm tội, hình phạt được áp dụng đối với người thực hiện hành vi phạm tội và giải quyết các vấn đề khác có liên quan trong vụ án hình sự. Như vậy, “xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là xét xử ở cấp thứ nhất do Tòa án có thẩm quyền thực hiện theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự”. Theo t điển Tiếng việt của tác giả Vũ Chất được nhà xuất bản Thanh niên ấn hành năm 2011, định nghĩa phiên tòa “ là ngày Tòa nhóm họp để xử án”, hay theo tác giả Vĩnh Tịnh thì phiên tòa: “lần Tòa họp để xử án: phiên tòa đại hình” [t điển tiếng Việt, trang 868, Nhà xuất bản Lao động năm 2006]. Như vậy, về cơ bản khái niệm phiên tòa được nhiều tác giả, nhà nghiên cứu có cùng chung quan điểm đó là ngày tòa mở ra để xét xử một vụ án cụ thể nào đó. Do đó, chúng ta có thể hiểu “Phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là ngày Tòa mở ra để xét xử vụ án hình sự ở cấp đầu tiên nhằm xem xét, đánh giá toàn diện các chứng cứ các tài liệu của vụ án hình sự trên cơ sở đó ra bản án, quyết định xác 6
12. định có hành vi phạm tội hay không, người thực hiện hành vi phạm tội, hình phạt được áp dụng đối với người đã thực hiện hành vi phạm tội và giải quyết các vấn đề khác có liên quan trong vụ án hình sự theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự”. Ý nghĩa của hiên tòa xét xử s thẩ vụ n hình sự t ng Tố tụng hình sự i t Nam Phiên tòa là giai đoạn trung tâm thể hiện rõ nhất, đầy đủ nhất bản chất quá trình tố tụng nói chung và xét xử nói riêng. Phiên tòa có sự tham gia đầy đủ của những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng với địa vị pháp lý được xác định. Thông qua phiên tòa, bằng thủ tục trực tiếp, công khai, qua nghe ý kiến và đề xuất của các bên tham gia tố tụng, Tòa án tiến hành xác định sự thật khách quan của vụ án và ra các phán quyết giải quyết vụ án một cách đầy đủ, chính xác, đúng pháp luật góp phần bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ tài sản của tổ chức, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Thông qua phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, những người tham dự phiên tòa cũng như mọi công dân hiểu biết thêm về pháp luật, về đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước, để t đó có ý thức tuân thủ pháp luật, tôn trọng các quy tắc của cuộc sống, củng cố thêm niềm tin vào chế độ, vào các cơ quan thực thi pháp luật. Bên cạnh đó, thông quan phiên tòa xét xử trực tiếp công khai, chúng ta có thể đánh giá được trình độ nghiệp vụ của Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, Kiểm sát viên, Luật sư và những người tham gia tố tụng khác. Phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự phục vụ cho cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ và giữ gìn trật tự kỷ cương của xã hội, xử lý nghiêm minh các hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội, đảm bảo mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật, góp phần vào việc xây dựng bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa. 1 2 C quy định về phi n tòa xét xử sơ thẩ vụ n hình sự trong pháp uật t tụng hình sự ủa ột s qu gia Nghiên cứu và tham khảo các mô hình tố tụng trên thế giới chúng ta thấy, mỗi mô hình tố tụng phụ thuộc vào truyền thống pháp luật của mỗi quốc gia. Hiện 7
13. nay, có nhiều cách phân loại mô hình tố tụng hình sự khác nhau do cách tiếp cận vấn đề và lựa chọn tiêu chí phân loại khác nhau. Hơn nữa, cùng một mô hình tố tụng hình sự nhưng có sự thể hiện, vận dụng khác nhau ở mỗi nước. Do đó, chung quy lại thì pháp luật của các nước trên thế giới đã và đang tồn tại các dạng mô hình tố tụng hình sự đặc trưng và chủ yếu, đó là mô hình tố tụng tranh tụng, mô hình tố tụng thẩm vấn và mô hình tố tụng pha trộn. 1.2.1.Quy định về hiên tòa xét xử s thẩ vụ n hình sự trong h u t tố tụng hình sự nước ng ài the ô hình tố tụng hình sự tranh tụng Các nước theo hệ thống pháp luật án lệ hay còn gọi các nước thuộc hệ thống pháp luật Anh – Mỹ (Common Law), có mô hình tố tụng tranh tụng. Kiểu tố tụng tranh tụng là hình thức tố tụng mà trong đó có sự phân định rõ rệt ba chức năng buộc tội, gỡ tội, xét xử. Ba chức năng này chỉ thực sự bắt đầu tại phiên tòa sơ thẩm. Tại đây, với sự tham gia của các chủ thể bên buộc tội (Công tố viên, người bị hại), bên bào chữa (người bào chữa, bị cáo) và các chủ thể khác dưới sự điều khiển của “Người trọng tài lạnh lùng’ - Tòa án (Thẩm phán) để quan sát sự tuân thủ quy tắc cuộc đấu của hai bên và quyết định bên nào sẽ thắng. Việc đánh giá chứng cứ phụ thuộc vào niềm tin nội tâm của Thẩm phán khi Thẩm phán dựa vào tiêu chí hợp lệ của chứng cứ, “khuôn mẫu chứng cứ”. Còn giai đoạn trước khi mở phiên tòa được xem là giai đoạn tiền tố tụng, do các bên tiến hành một số hoạt động để chuẩn bị cho cuộc tranh tụng tại phiên tòa. Trong hình thức tố tụng tranh tụng, chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật được giao cho Tòa án. Với tư cách là trung tâm của cơ quan tư pháp, của hoạt động tố tụng, Tòa án có quyền và có trách nhiệm đảm bảo các điều kiện để các bên thực hiện chức năng của mình, nghiêm chỉnh chấp hành các quy định của pháp luật. Mặc dù có những ưu điểm, song hình thức tố tụng mang t nh “đối trọng” này cũng bị phê phán là xa rời thực tế, “việc con người bị phán xét như thế nào dường như quan trọng hơn việc xác định xem bị cáo đã làm gì trên thực tế”.Kiểu tố tụng này được các nước Anh, Mỹ, Úc, Canada áp dụng. Tác giả xin được lựa chọn phiên tòa xét xử sơ thẩm trong mô hình tố tụng Hợp chủng quốc Hoa Kỳ để phân tích những đặc trưng điển hình của mô hình tố tụng tranh tụng. 8
14. Phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Hoa Kỳ được tiến hành theo trình tự, thủ tục gồm 04 bước như sau: Thủ tục mở phiên xét xử sơ thẩm vụ án hình sự: Chính phủ đại diện bởi Công tố viên, và bị can đại diện bởi Luật sư bào chữa, là các bên duy nhất trong giai đoạn xét xử. Ở đầu giai đoạn này, trước khi lên danh sách bồi thẩm đoàn, Tòa án sẽ giải quyết bất cứ vấn đề sơ bộ nào do Công tố viên và Luật sư bào chữa nêu ra hoặc Tòa án có thể tổ chức phiên điều trần lấy chứng cứ. Sau khi các vấn đề sơ bộ được giải quyết, các ứng viên được đưa vào phòng xử án, Tòa án và các bên sẽ trực tiếp chọn ra 12 người làm bồi thẩm đoàn. Sau khi danh sách được lập ra, các bồi thẩm sẽ phải tuyên thệ. Thông thường, tất cả các nhân chứng, kể cả bị hại không được vào phòng xử án. Sau đó, Tòa án sẽ hướng dẫn sơ bộ cho bồi thẩm đoàn, giới thiệu luật sư của hai bên, đọc tóm tắt cáo buộc hình sự, giải thích quy trình xét xử và nhắc nhở bồi thẩm đoàn không được nói với bất kỳ ai về vụ án. Thủ tục chất vấn, đối tụng trước tòa: Mở đầu là Công tố viên trình bày luận cứ và chứng cứ sẽ chứng minh hành vi phạm tội bị cáo buộc và bị đơn có tội ra sao, tiếp theo là phần lấy chứng cứ (phần chất vấn bắt đầu). Công tố viên và Luật sư là hai đối tượng tham gia chính trong phần này, Thẩm phán sẽ giải quyết bất cứ vấn đề pháp lý nào được Công tố viên và Luật sư bào chữa đưa ra. Các bồi thẩm thường phải ngồi bị động trong suốt phần lấy chứng cứ cũng như trong cả phiên tòa, họ không được đặt bất cứ câu hỏi nào. Giai đoạn này, bị cáo, nạn nhân không có vai trò gì đáng kể; Phần lấy chứng cứ bắt đầu bằng nội dung trình bày của bên buộc tội. Công tố viên quyết định nhân chứng sẽ được triệu tập và thứ tự xuất hiện khai báo. T ng nhân chứng của chính phủ sẽ lần lượt đưa ra lời khai, sau khi nhân chứng tuyên thệ sẽ nói sự thật, Công tố viên tiến hành “trực vấn” (hỏi cung) nhân chứng. Luật sư có quyền phản đối và Thẩm phán có thể chấp thuận hoặc bác bỏ yêu cầu này của Luật sư. Sau khi công tố viên hoàn tất phần “ hỏi cung trực tiếp” nhân chứng, ngay lập tức Luật sư có cơ hội “ chất vấn chéo” hoặc có thể chọn cách t bỏ việc này. Công tố viên và Luật sư có quyền đặt câu hỏi bổ sung cho nhân chứng khi “tái trực vấn”. Kết thúc phần xét hỏi bổ sung, Luật sư sẽ tham gia bào chữa nhằm chứng minh sự vô tội cho bị cáo. 9
15. Thủ tục lập luận cuối cùng trước tòa: Lời biện minh cuối cùng “quy trình lập luận” được giới hạn trước bồi thẩm đoàn của Công tố viên và Luật sư. Bị cáo, nạn nhân, nguyên đơn dân sự và bị đơn dân sự không có quyền này. Thủ tục ở phần này không phức tạp. Công tố viên sẽ trình lên bồi thẩm đoàn lập luận cuối cùng đầu tiên, tiếp theo Luật sư sẽ trình lên bồi thẩm đoàn lập luận cuối cùng của mình. Sau đó, Công tố viên sẽ trình lên bồi thẩm đoàn lập luận bác bỏ. Cuối cùng là Thẩm phán đọc chỉ dẫn của mình cho bồi thẩm đoàn, sau đó bồi thẩm đoàn vào phòng nghị án. Thủ tục Nghị án, tuyên án và hồ sơ vụ án lưu tại Tòa án: Nghị án chỉ được tiến hành trong phòng kín do 12 bồi thẩm đoàn thực hiện, phần nghị án phải được giữ bí mật tới khi phiên tòa kết thúc. Kết thúc phần nghị án thì Thẩm phán tuyên án và đem lưu hồ sơ vụ án tại Tòa án. Quy định về hiên tòa xét xử s thẩ vụ n hình sự t ng h u t tố tụng hình sự nước ng ài the ô hình tố tụng hình sự thẩ vấn Phiên tòa trong hình thức Tố tụng thẩm vấn không phải là sự tranh tụng giữa các bên đối lập mà là tiếp tục quá trình điều tra (thẩm vấn). Các bên có quyền nhưng không buộc phải chứng minh là mình vô tội. Tại phiên tòa, (Thẩm phán) – chủ tọa phiên tòa là người hỏi chính, giữ vai trò chủ đạo, điều khiển mọi hoạt động diễn ra tại phiên tòa, Công tố viên và Luật sư chỉ hỏi những điểm còn chưa rõ hoặc có mâu thuẫn. Các bên phải cung cấp các chứng cứ thích hợp cho Tòa án. Các Thẩm phán sẽ triệu tập và kiểm tra một cách toàn diện các nhân chứng và chứng cứ của vụ án. Theo cách này, Tố tụng thẩm vấn quan niệm rằng “sự thật có thể và phải được tìm ra trong quá trình thẩm vấn, điều tra”. Sở dĩ như vậy là vì ở đây, nghĩa vụ chứng minh thuộc về Tòa án. Điều này một mặt, đảm bảo khả năng kiểm soát tình hình tội phạm t ph a Nhà nước, nhưng mặt khác, dễ làm tổn thương đến lợi ích cá nhân, nhất là người bị hại và những người thân thích của họ. Việc giao toàn bộ trách nhiệm chứng minh cho các cơ quan và người tiến hành tố tụng tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiến hành các hoạt động tố tụng, nhưng cũng dễ ảnh hưởng đến tính khách quan, công bằng và công khai của tố tụng. Mô hình tố tụng này thường được 10
16. các nước theo truyền thống luật lục địa (Civil Law) áp dụng. Đại diện tiêu biểu cho các nước mang đặc trưng của mô hình tố tụng thẩm vấn là Cộng hòa Pháp. Hệ thống Tòa án xét xử ở Pháp gắn với thẩm quyền các loại tội. Tương ứng với mỗi loại tội có tòa án xét xử riêng. Tội vi cảnh (loại tội ít nghiêm trọng) được xử ở Tòa vi cảnh; khinh tội (mức hình phạt đến 10 năm tù) được xử ở Tòa tiểu hình; còn trọng tội (mức hình phạt trên 10 năm, chung thân) được xử ở Tòa đại hình. Đối với phiên tòa xét xử tại tòa Tiểu hình: thành phần gồm một Chánh tòa và hai Thẩm phán. Chánh tòa là người giữ vai trò chính trong việc hướng dẫn xét xử. Việc buộc tội do Viện trưởng hoặc viện phó Viện công tố đệ trình lên tòa. Trong quá trình xét hỏi khi cần thiết, chủ tọa có thể cho những người tham gia tố tụng xem các vật chứng và nghe lời nhận xét của họ. Sau khi chứng cứ được xuất trình đầy đủ, chủ tọa phiên tòa đề nghị các bên nguyên đơn dân sự, Công tố viên, Luật sư biện hộ đưa ra các yêu cầu. Quá trình này luôn được bắt đầu bằng việc Công tố viên đề xuất mức hình phạt cho bị cáo. Luật sư biện hộ và bị cáo được quyền nói lời sau cùng xin giảm nhẹ mức hình phạt. Sau đó, Tòa án sẽ tạm nghỉ để thảo luận riêng trước khi ra bản án. Phán quyết có thể được đưa ra ngay sau khi thảo luận hoặc được bảo lưu nhưng phải thông báo công khai tại phiên tòa. Đối với phiên tòa xét xử tại Tòa đại hình: Thành phần xét xử gồm một đoàn bồi thẩm do 9 thành viên được chọn ra một cách ngẫu nhiên t danh sách cử tri. Bắt đầu phiên tòa, Chánh tòa tiến hành thủ tục nhận dạng bị cáo và giải thích tóm tắt các trình tự, thủ tục tại phiên tòa. Thủ tục chọn đoàn bồi thẩm được tiến hành sau đó ( bị cáo có quyền chọn 05 người và bên công tố có quyền chọn 04 người), bồi thẩm viên được lựa chọn phải tuyên thệ. Các nhân chứng được yêu cầu xưng tên và lui ra ngoài phòng xử án. Thư ký tòa án đọc bản luận tội. Ngay sau đó, Chánh tòa thẩm vấn bị cáo nhưng không được biểu lộ ý kiến của mình về tội trạng của bị cáo.Chánh tòa cũng nhấn mạnh với đoàn bồi thẩm về sức mạnh, độ tin cậy của chứng cứ. Các bồi thẩm viên có quyền lựa chọn việc đặt ra các câu hỏi. Luật sư biện hộ và bị cáo được quyền nói lời sau cùng xin giảm nhẹ mức hình phạt. Sau đó, bồi thẩm đoàn lui vào phòng nghị án để cùng nhau cân nhắc, xem xét và quyết định vụ án. 11
17. Quy định về hiên tòa xét xử s thẩ vụ n hình sự t ng h u t tố tụng hình sự nước ng ài the ô hình tố tụng ha t ộn Mô hình tố tụng hình sự pha trộn là cách thức tổ chức họat động tố tụng hình sự ở một quốc gia cụ thể trong đó có sự kết hợp, đan xen lẫn nhau các yếu tố đặc trưng của mô hình thẩm vấn và mô hình tranh tụng. Sự kết hợp này theo tỷ lệ như thế nào phụ thuộc vào sự lựa chọn của nhà lập pháp hoặc là kết quả tác động của các điều kiện khách quan lịch sử, văn hóa, ch nh trị, kinh tế, truyền thống pháp lý của quốc gia đó. Trong kiểu tố tụng này, ở giai đoạn trước khi xét xử (khởi tố và điều tra) các hoạt động tố tụng hầu như được tiến hành bí mật, hạn chế sự tham gia của những người có liên quan, bị can hầu như bị tách khỏi quá trình tố tụng Tuy nhiên, ở giai đoạn xét xử, phiên tòa được tiến hành công khai, quyền bình đẳng trước phiên tòa và quyền bào chữa của bị cáo được đảm bảo, các bên buộc tội và bào chữa có quyền và nghĩa vụ ngang nhau trong việc đưa ra những chứng cứ và những yêu cầu, lúc này Tòa án đóng vai trò là người trọng tài đảm bảo cho các bên thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình. Hình thức này xuất hiện lần đầu tiên trong pháp luật tố tụng hình sự của Cộng hòa Pháp 1808, sau đó được phát triển mạnh mẽ trong pháp luật tố tụng hình sự của các nước theo truyền thống luật lục địa như Đức, Áo, Italia, Bỉ, Trung quốc, Việt Nam Hiện nay, có hai quan điểm về mô hình tố tụng hình sự Việt Nam. Quan điểm thứ nhất cho rằng mô hình tố tụng hình sự Việt Nam là mô hình thẩm vấn. Quan điểm thứ hai cho rằng mô hình tố tụng hình sự Việt Nam là mô hình pha trộn. Qua tìm hiểu và nghiên cứu lịch sử hình thành và phát triển tố tụng hình sự ở nước ta, tác giả nhận thấy tố tụng hình sự Việt Nam chịu ảnh hưởng nhiều của kiểu tố tụng hỗn hợp (pha trộn), đã tiếp thu những nhân tố tích cực của hai mô hình tố tụng hình sự tranh tụng và thẩm vấn. Nó v a có những đặc điểm của mô hình tố tụng thẩm vấn, cụ thể Tòa án nghiên cứu hồ sơ trước khi mở phiên tòa xét xử và có vai trò tích cực trong quá trình xét hỏi (dấu hiệu mô hình tố tụng hình sự thẩm vấn) và v a có đặc điểm của mô hình tố tụng hình sự tranh tụng, thể hiện rõ nhất ở giai đoạn tranh luận tại phiên tòa, vì ở giai đoạn này đã có sự tranh tụng công khai, bình 12
18. đẳng về địa vị tham gia tố tụng của các chủ thể tham gia phiên tòa. Nghĩa là bên buộc tội có quyền gì thì bên bào chữa cũng có quyền tương tự (dấu hiệu của mô hình tố tụng hình sự tranh tụng). 1.3.Quá trình hình th nh v ph t triển quy định ủa ph p uật T tụng hình sự Việt Na về phi n tòa xét xử sơ thẩ vụ n hình sự . Quy định của h u t tố tụng hình sự i t a từ nă 94 đến t ước h điển ần thứ nhất ( 988) Ngay sau khi Cách mạng tháng 8 thành công, nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, bên cạnh Sắc lệnh số 13/SL ngày 24/1/1946 quy định về tổ chức của Tòa án và ngạch Thẩm phán thì Nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật quy định về tổ chức và hoạt động của Tòa án tư pháp bên cạnh Tòa án binh, Tòa án quân sự, điển hình như Sắc lệnh số 51/SL ngày 17/4/1946 quy định thẩm quyền của các tòa án và sự phân công giữa các nhân viên trong tòa án; Sắc lệnh số 85/SL ngày 22/5/1950 quy định về cải cách bộ máy tư pháp và luật tố tụng; Nghị định số 32 – NĐ ngày 6/4/1952 của Bộ tư pháp quy định thẩm quyền của Tòa án nhân dân trong đó xác định Tòa án nhân dân huyện có thẩm quyền xét xử sơ thẩm hoặc xét xử sơ thẩm đồng thời chung thẩm một số loại án. Do thời kỳ này nhà nước ta chưa ban hành các văn bản quy định về trình tự, thủ tục tố tụng hình sự nói riêng nên các quy định về thủ tục tố tụng tại phiên tòa xét xử hình sự rất đơn giản và được quy định rải rác trong các văn bản quy phạm pháp luật nói trên. Về cơ bản, thủ tục tố tụng tại phiên tòa xét xử sơ thẩm được quy định như sau: tại Tòa án sơ cấp khi xét xử chỉ có một Thẩm phán và lục sự giữ bút ký (ghi chép biên bản). Tại các phiên tòa này, thủ tục phiên tòa tiến hành như thế nào lại không được đề cập; tại Tòa án đệ nhị cấp nếu xử việc tiểu hình ngoài Chánh án còn có thêm hai Phụ thẩm nhân dân góp ý kiến. Các Phụ thẩm không được xem hồ sơ trước phiên tòa nhưng trong phiên tòa có quyền yêu cầu Chánh án hỏi thêm các bị can và cho biết giấy tờ ở hồ sơ; tại phiên tòa xử việc đại hình, sau khi nghe các bị can (bị cáo), các người chứng, cáo trạng của ông biện lý và sau cùng nghe lời cãi của các bị can, ông Chánh án, hai Thẩm phán và hai Phụ thẩm lui vào phòng nghị án để cùng xét xử về tất cả các vấn đề thuộc về tội trạng và trường hợp giảm 13
19. tội. Những vấn đề bàn trong phòng nghị án được giải quyết theo đa số. Một người không biểu quyết sẽ coi như là đã có ý kiến có lợi cho bị can. Nghị án xong, Tòa họp lại và Chánh án tuyên đọc công khai bản án. Tại phiên tòa, khi cuộc thẩm vấn xong rồi, Biện lý (là một thành viên của Tòa án), thay mặt xã hội buộc tội bị can, sau đó bị can được nói lời sau cùng trước khi Tòa tuyên án, Tòa không bắt buộc phải xử theo yêu cầu của Biện lý. Như vậy, tuy những quy định về thủ tục xét xử sơ thẩm còn rất sơ khai nhưng cũng đã cho thấy vị trí quan trọng của Thẩm phán, Chánh án trong việc xét xử. Chánh án, Thẩm phán là người được tiếp cận trước với hồ sơ vụ án, là người điều khiển phiên tòa, chủ động thực hiện các thủ tục tố tụng tại phiên tòa, là người quyết định tội danh và hình phạt.Thủ tục phiên tòa tuy không thấy rõ vai trò của Thẩm phán trong việc xét hỏi, thẩm vấn nhưng cũng không thể hiện đậm nét sự tranh luận giữa bên buộc tội và bên gỡ tội. Việc buộc tội và bào chữa dường như được diễn ra theo một trình tự trước, sau và kết thúc ngay khi bên bào chữa chấm dứt lời “cãi”, không có sự đáp trả, đối đáp qua lại giữa các bên. Kể t năm 1960 đến trước khi ban hành Luật tố tụng hình sự năm 1988 thì thủ tục xét xử sơ thẩm được quy định trong Hiến pháp năm 1959, 1980; Luật tổ chức Tòa án nhân dân năm 1960, 1981; các bản đề án về trình tự xét xử sơ thẩm về hình sự; Thông tư số 16/TATC ngày 27/9/1994 của Tòa án nhân dân Tối cao. Theo đó trình tự xét xử tại phiên tòa sơ thẩm vụ án hình sự được tiến hành theo các bước sau: Thứ nhất, chuẩn bị cho việc xét hỏi bao gồm các công việc: Thư ký tòa án kiểm tra những người có mặt và phổ biến nội quy phiên tòa; chủ tọa phiên tòa khai mạc phiên tòa, hỏi căn cước bị cáo và những người liên quan đến việc xét xử, giới thiệu Hội đồng xử án, đại diện Viện kiểm sát, người bào chữa giải thích quyền và nghĩa vụ của bị cáo và những người tham gia tố tụng khác; Hội đồng xét xử giải quyết thay đổi Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân (nếu có). Thứ hai, xét hỏi tại phiên tòa được tiến hành theo trình tự: mở đầu xét hỏi chủ tọa phiên tòa yêu cầu Kiểm sát viên đọc bản cáo trạng. Sau đó, Tòa án tiến hành xét hỏi bị cáo, người bị hại, nguyên đơn dân sự, người có trách nhiệm bồi thường, 14