Luận văn Pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM f KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ NGỌC QUỲNH TRANG PHÁP LUẬT VỀ TỔ CHỨC QUẢN LÝ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Anh HÀ NỘI, 2016 1 HÀ NỘI - năm
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN VŨ NGỌC QUỲNH TRANG
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VỀ TỔ CHỨC QUẢN LÝ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC 6 1.1. Khái quát pháp luật về doanh nghiệp nhà nước 6 1.2. Khái quát pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước 16 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ TỔ CHỨC QUẢN LÝ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC 25 2.1. Quy định đặc thù trong tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước 25 2.2. Thực tiễn thực hiện quy định của pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước 44 Chương 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC THI PHÁP LUẬT VỀ TỔ CHỨC QUẢN LÝ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC 66 3.1. Phương hướng hoàn thiện pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước 66 3.2 Giải pháp hoàn thiện quy định của Pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước 69 3.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước 75 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 80
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BKS Ban kiểm soát CIEM Viện nghiên cứu và quản lý kinh tế Trung Ương DNNN Doanh nghiệp nhà nước HĐQT Hội đồng quản trị HĐTV Hội đồng thành viên KSV Kiểm soát viên TCT Tổng công ty TĐKT Tập đoàn kinh tế TNHH Trách nhiệm hữu hạn
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Doanh nghiệp nhà nước là khái niệm được biết đến từ nhiều thập kỷ nay, tuy nhiên những vấn đề pháp lý xoay quanh DNNN vẫn luôn là chủ đề thường xuyên được đưa ra bàn luận. Khái niệm DNNN được thừa nhận về mặt pháp lý từ năm 1991 tại Quy chế về thành lập và giải thể doanh nghiệp nhà nước ban hành kèm theo nghị định số 388-HĐBT ngày 20/11/1991. Khái niệm DNNN đã có rất nhiều thay đổi về mặt nội dung cũng như hình thức qua các thời kỳ. Nhận thức được tầm quan trọng của DNNN trong thời đại kinh tế thị trường cũng như gắn nó trong mối tổng hoà với những loại hình doanh nghiệp khác. Ngày 26/11/2014, Quốc Hội đã ban hành Luật Doanh nghiệp 2014, thay thế Luật Doanh nghiệp 2005. Pháp luật về DNNN theo đó cũng có một sự thay đổi cơ bản. Từ ngày 01/7/2015, khi Luật Doanh nghiệp 2014 có hiệu lực thi hành thì tất cả các doanh nghiệp mà Nhà nước nắm giữ dưới 100% vốn không còn là DNNN. Chỉ những doanh nghiệp do Nhà nước sở hữu 100% vốn điều lệ mới được coi là DNNN. Luật Doanh nghiệp 2014 cũng dành riêng một chương để quy định về loại hình doanh nghiệp này chứ không quy định chung quản lý theo loại hình công ty cổ phần hay công ty TNHH như Luật Doanh nghiệp 2005. Do pháp luật có sự thay đổi, đòi hỏi các DNNN hiện hữu cũng phải thay đổi để đáp ứng những quy định của pháp luật. Theo đó, vấn đề tổ chức quản lý DNNN là một trong những vấn đề đầu tiên được quan tâm nghiên cứu. Đối với các DNNN thì phải được hoạt động theo mô hình Công ty TNHH một thành viên, tổ chức quản lý theo hai hình thức có Hội đồng thành viên hoặc có Chủ tịch công ty. Mặc dù cơ cấu tổ chức này không còn là mới 1
6. tuy nhiên, pháp luật hiện hành cũng quy định rất khác về tiêu chuẩn cũng như quyền, nghĩa vụ của các bộ phận quản lý DNNN. Việc thực thi một đạo luật mới không bao giờ là việc dễ dàng vì nó cần một thời gian tiếp cận nhất định. Tuy nhiên, chúng ta có thể rút ngắn được thời gian đó nếu tìm hiểu pháp luật một cách kỹ càng và hệ thống vì sẽ tránh được những rủi ro do việc không hiểu đúng, hiểu đủ pháp luật. Vì vậy, nghiên cứu về “Pháp luật về tổ chức quản lý Doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam hiện nay” là yêu cầu cấp thiết, đáp ứng được đòi hỏi đối với Luận văn thạc sĩ khoa học luật. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Liên quan đến nghiên cứu pháp luật về DNNN, hiện có một số công trình nghiên cứu, chẳng hạn như: luận án tiến sĩ, Nguyễn Thị Huế,“Pháp luật về chuyển đổi doanh nghiệp nhà nước (DNNN) thành công ty TNHH một thành viên, luận án thạc sỹ, Phạm Thị Thúy Hồng,“Chuyển đổi DNNN, doanh nghiệp của các tổ chức chính trị, chính trị xã hội thành công ty TNHH một thành viên – những vấn đề lý luận và thực tiễn”, luận án tiến sĩ , Vũ Phương Đông (2015) “Những vấn đề pháp lý về Tập đoàn kinh tế tại Việt Nam”, Trường Đại học Luật Hà Nội; luận văn thạc sỹ Nguyễn Thị Thanh Nga (2014), “Pháp luật về công ty TNHH một thành viên ở Việt Nam”, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, các bài viết đăng trên tạp chí Luật học như : TS. Bùi Ngọc Cường (2004),“Bàn về tính thống nhất của pháp luật về doanh nghiệp ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2004, Số 6, tr.28-30, Th.S Đồng Ngọc Ba (2004), “Quan niệm về Luật Doanh nghiệp - Một số vấn đề phương pháp luận”, Tạp chí Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2004, Số 2, tr.9-16 Những công trình nghiên cứu kể trên nghiên cứu chung về DNNN, tập đoàn kinh tế Nhà nước và chuyển đổi DNNN. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu một cách chuyên sâu, toàn diện và 2
7. hệ thống về tổ chức quản lý DNNN tại Việt Nam trên cơ sở so sánh và học tập kinh nghiệm của nước ngoài, từ đó đưa ra những khuyến nghị hoàn thiện pháp luật, tăng cường kiểm tra, giám sát và tạo điều kiện tốt cho hoạt động thực tiễn, nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN ở Việt Nam. 3.Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu đề tài Việc nghiên cứu đề tài này nhằm tìm hiểu những vấn đề lý luận về tổ chức quản lý DNNN theo Luật Doanh nghiệp (2014) và thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật đó, từ đó kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật về tổ chức quản lý DNNN. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu đề tài Để đạt được mục đích trên, luận văn phải giải quyết được một số nhiệm vụ sau: - Giải quyết những vấn đề lý luận về DNNN và tổ chức quản lý DNNN; - Nghiên cứu hệ thống pháp luật hiện hành về tổ chức quản lý DNNN; - Đưa ra kiến nghị cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật và hoàn thiện pháp luật. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu những quy định của pháp luật Việt Nam về DNNN và tổ chức quản lý trong nội bộ DNNN, trong đó trọng tâm là nghiên cứu các quy định của Luật Doanh nghiệp (2014) và các văn bản hướng dẫn thi hành và các văn bản liên quan 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Để nghiên cứu pháp luật về tổ chức quản lý DNNN, luận văn sử dụng những phương pháp sau: - Phương pháp duy vật biện chứng: xem xét giải pháp pháp lý nhằm hoàn thiện pháp luật về tổ chức quản lý DNNN ở Việt Nam hiện nay một cách toàn 3
8. diện trong mối tương quan với một số nước phát triển thế giới và thực tiễn tại Việt Nam. - Phương pháp phân tích tổng hợp: luận văn phân tích các quy định pháp luật, thực trạng thực hiện pháp luật về DNNN. Sau khi phân tích thì tổng hợp lại và khái quát để đưa tới sự nhận thức tổng thể về pháp luật về tổ chức quản lý DNNN ở Việt Nam hiện nay và đưa ra giải pháp hoàn thiện. - Phương pháp quy nạp và phương pháp diễn dịch: đề tài đi từ những vấn đề tổng quan về DNNN đến những vấn đề về tổ chức quản lý DNNN; Từ phân tích những ví dụ thực tiễn điểm hình để đưa ra cái nhìn khái quát về vấn đề thực trạng tổ chức quản lý DNNN ở Việt Nam hiện nay. - Phương pháp thống kê: đề tài tập hợp những số liệu về số lượng DNNN ở Việt Nam, trên thế giới và thực tiễn làm cơ sở khoa học. - Phương pháp so sánh: đề tài đặt thực tiễn về vấn đề cần nghiên cứu trong mối liên hệ và so sánh với thực tiễn của một số nước phát triển trên thế giới, qua đó tìm ra những điểm khác nhau về khái niệm DNNN của Thế giới và Việt Nam. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn đã hệ thống hóa, kế thừa và phát triển các luận cứ khoa học nhằm làm sáng rõ cơ sở lý luận về tổ chức quản lý DNNN Thông qua việc đánh giá thực trạng áp dụng các quy định pháp luật về DNNN trong thực tiễn, luận văn đã đánh giá những mặt tích cực, ưu điểm, đồng thời cũng chỉ rõ những tồn tại, bất cập trong các quy định của pháp luật hiện hành về tổ chức quản lý DNNN. Luận văn cũng đã đề xuất phương hướng, một số kiến nghị góp phần hoàn thiện pháp luật về DNNN nói chung và tổ chức quản lý DNNN nói riêng nhằm giải quyết những bất cập của pháp luật về DNNN ở Việt Nam. 4
9. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài lời nói đầu, mục lục và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung chủ yếu của luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về DNNN và pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước. Chương 2: Thực trạng pháp luật Việt Nam về tổ chức quản lý DNNN Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về tổ chức quản lý DNNN. 5
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VỀ TỔ CHỨC QUẢN LÝ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC 1.1. Khái quát pháp luật về doanh nghiệp nhà nước 1.1.1. Khái niệm Doanh nghiệp nhà nước Ở hầu hết các Quốc gia trên thế giới đều tồn tại một bộ phận kinh tế Nhà nước và do đó đều có các cở sở kinh tế của Nhà nước hay còn gọi là DNNN. Sự tồn tại của DNNN bắt nguồn từ yêu cầu giải quyết các mục tiêu kinh tế xã hôi và yêu cầu điều tiết vĩ mô của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường. Có thể nhận thấy một quan điểm khá phổ biến hiện nay cho rằng vai trò của DNNN ngày càng giảm khi kinh tế thị trường phát triển. Tuy nhiên thực tế cho thấy, DNNN vẫn là thành phần chính trong các ngành, lĩnh vực quan trọng, then chốt như tài chính, hạ tầng, chế tạo, năng lượng, khai khoáng. Trong thực tiễn, có nhiều quan điểm khác nhau về DNNN. Sự khác nhau là do góc độ nhìn nhận khác nhau và vị trí khác nhau của người quan sát khi tiếp cận DNNN. Trong nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung (KHHTT), sở hữu toàn dân là tư tưởng chi phối, DNNN là tổ chức kinh tế thuộc sở hữu nhà nước, đóng vai trò là “cỗ máy cái” trong mọi khu vực, lĩnh vực của kinh tế quốc dân. Sự phát triển kinh tế – xã hội của các quốc gia có nền kinh tế KHHTT ở các nước XHCN trong nửa sau của Thế kỷ XX cung cấp những bằng chứng hiển nhiên về vai trò này của DNNN đối với sự phát triển ở các quốc gia này. Như tên gọi của nó, DNNN là thuộc sở hữu nhà nước/công hữu, và được điều hành, kiểm soát về mọi phương diện bởi Nhà nước. Đồng quan điểm trên, Ngân hàng Thế giới định nghĩa về DNNN như sau: “DNNN là một chủ thể kinh tế mà quyền sở hữu hay quyền kiểm soát thuộc về chính phủ, và 6
11. phần lớn thu nhập của chúng được tạo ra từ việc bán hàng hoá và dịch vụ”, (Ngân hàng Thế giới, 1999, tr 28). [24, tr. 29] Tuy nhiên, sự xác định giới hạn của DNNN ở các nước trên thế giới không hoàn toàn giống nhau. Ủy ban Cộng đồng chung châu Âu xác định DNNN là Doanh nghiệp mà các nhà cầm quyền có thể dựa vào quyền sở hữu, quyền khống chế cổ phần hoặc các điều lệ quản lý đối với doanh nghiệp để gây ảnh hưởng có tính chất chi phối trực tiếp và gián tiếp đối với chúng. [34, tr. 175] Năm 1956, khi nước Anh thành lập Ủy ban đặc biệt về quốc hữu hóa doanh nghiệp đã quy định các DNNN gồm 3 điều kiện: (1) Hội đồng quản trị doanh nghiệp do Chính Phủ bổ nhiệm; (2) Ủy ban quốc hữu hóa công nghiệp kiểm tra tài khoản kinh doanh của doanh nghiệp; (3) Thu nhập của Doanh nghiệp phần lớn không dựa vào sự cung cấp của Quốc hội hoặc của các cơ quan tài chính Nhà nước. Theo Luật DNNN của New Zealand (1986), tất cả các DNNN đều là Công ty TNHH mà Nhà nước là chủ sở hữu duy nhất và hai Bộ trưởng thay mặt Nhà nước thực hiện quyền sở hữu này. [1, tr. 46] Các nước như: Thụy Điển, Phần Lan, Brazil, Mê hi cô . Đều xác định các doanh nghiệp nhà nước là doanh nghiệp trong đó Nhà nước chiếm trên 50% vốn điều lệ của Nhà nước. Như vậy, mặc dù có nhiều quan điểm khác nhau về DNNN nhưng các tổ chức quốc tế và nhiều nước trên thế giới đều thống nhất một điểm chung là: DNNN là những cơ sở sản xuất kinh doanh do Nhà nước sở hữu toàn bộ hay phần lớn vốn trong doanh nghiệp. Những doanh nghiệp này thuộc quyền sở hữu của Nhà nước hay chủ yếu thuộc quyền quản lý của Nhà nước, do đó Chính phủ có thể gây ảnh hưởng có tính chi phối trực tiếp hay gián tiếp đối với doanh nghiệp. 7
12. Ở Việt Nam, loại hình doanh nghiệp thuộc sở hữu Nhà nước được thừa nhận về mặt pháp lý từ năm 1948 trong Sắc lệnh số 104-SL do Chủ tịch Hồ Chí Minh ký ban hành 01/01/1948. Theo điều 2 của Sắc lệnh, DNNN lúc bấy giờ được gọi là doanh nghiệp quốc gia: “Doanh nghiệp quốc gia là một doanh nghiệp thuộc quyền sở hữu của quốc gia và do quốc gia điều khiển”. Thời điểm đó, các đơn vị kinh tế Nhà nước được gọi là Xí nghiệp quốc doanh (trong công nghiệp), nông trường quốc doanh, lâm trường quốc doanh (trong nông nghiệp), cửa hàng quốc doanh (trong thương nghiệp) Đến cuối năm 1991, Thuật ngữ “DNNN” mới chính thức được sử dụng trong Quy chế về thành lập và giải thể DNNN ban hành kèm nghị định số 388-HĐBT ngày 20/11/1991 của Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính Phủ). Theo điều 1 của Quy chế này: “DNNN là tổ chức kinh doanh do Nhà nước thành lập, đầu tư vốn và quản lý với tư cách chủ sở hữu. DNNN là một pháp nhân kinh tế; hoạt động theo pháp luật và bình đẳng trước pháp luật.” Từ đó đến nay, thuật ngữ “DNNN được dùng để nói lên đặc điểm sở hữu của doanh nghiệp, không dùng để chỉ hình thức pháp lý của doanh nghiệp. Thống nhất quan điểm của Nghị định 388-HĐBT ngày 20/11/1991, Điều 1, Luật DNNN năm 1995 quy định như sau: “DNNN là tổ chức kinh tế do Nhà nước đầu tư vốn, thành lập và tổ chức quản lý, hoạt động kinh doanh hoặc hoạt động công ích, nhằm thực hiện các mục tiêu kinh tế - xã hội do Nhà nước giao. DNNN có tư cách pháp nhân, có các quyền và nghĩa vụ dân sự, tự chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động, kinh doanh trong phạm vi số vốn do doanh nghiệp quản lý. DNNN có tên gọi, có con dấu riêng và có trụ sở chính trên lãnh thổ Việt Nam.” Cho đến thời điểm trước khi Luật DNNN 2003 ban hành, DNNN vẫn được hiểu là Doanh nghiệp do Nhà nước sở hữu toàn bộ vốn điều lệ. Thuật ngữ DNNN tiếp tục được ghi nhận trong Luật DNNN 2003 nhưng cách hiểu 8
13. về DNNN đã có sự thay đổi. Điều 1 Luật DNNN 2003 quy định: “DNNN là tổ chức kinh tế do Nhà nước sở hữu toàn bộ vốn điều lệ hoặc có cổ phần, vốn góp chi phối, được tổ chức dưới hình thức công ty nhà nước, công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn.” Theo đó, DNNN không chỉ là những Doanh nghiệp do Nhà nước sở hữu toàn bộ vốn điều lệ mà còn là những doanh nghiệp có cổ phần, vốn góp chi phối của Nhà nước, có nghĩa là Nhà nước chiếm trên 50% vốn điều lệ. Với mục tiêu tạo lập khung khổ pháp lý áp dụng thống nhất cho các loại hình doanh nghiệp không phân biệt hình thức sở hữu và đổi mới cơ chế quản trị DNNN theo nguyên tắc thị trường và thông lệ quốc tế, Luật doanh nghiệp 2005 được ban hành thay thế cho Luật doanh nghiệp năm 1999. Khoản 22 điều 4 Luật Doanh nghiệp 2005 định nghĩa: “DNNN là doanh nghiệp trong đó Nhà nước sở hữu trên 50% vốn điều lệ.” Luật doanh nghiệp 2005 quy định việc chuyển đổi DNNN được thực hiện theo lộ trình chuyển đổi hằng năm, nhưng chậm nhất trong thời hạn bốn năm kể từ ngày Luật Doanh nghiệp 2005 có hiệu lực (1/7/2006), các công ty nhà nước thành lập theo quy định của Luật DNNN năm 2003 phải chuyển đổi thành công ty trách nhiệm hữu hạn hoặc công ty cổ phần theo quy định của Luật Doanh nghiệp 2005. Ngày 26/11/2014, Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã thông qua Luật Doanh nghiệp 2014. Theo đó, khái niệm DNNN trong Luật doanh nghiệp 2014 có sự thay đổi đáng kể so với Luật doanh nghiệp 2005. Khoản 8 Điều 4 Luật Doanh nghiệp 2014 quy định: “DNNN là doanh nghiệp do nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ”. Luật Doanh nghiệp 2014 có một chương riêng quy định về DNNN. Theo đó, DNNN chỉ tồn tại dưới hình thức công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên. 9
14. Có thể thấy rằng, quan niệm DNNN theo Luật Doanh nghiệp 2014 tương đồng với khái niệm DNNN năm 1995 và trong Quy chế thành lập và Giải thể DNNN ban hành kèm theo Nghị định số 338-HĐBT của Hội đồng Bộ trưởng ngày 20/11/1991, đó là DNNN được hiểu là tổ chức kinh tế do Nhà nước thành lập, đầu tư vốn và quản lý với tư cách chủ sở hữu. Khi khái niệm mới của DNNN có hiệu lực, các công ty cổ phần, công ty TNHH trong đó vốn nhà nước chiếm ít hơn 100% thì không hưởng quy chế pháp lý của DNNN và không bị áp dụng các phương thức quản lý của DNNN. Đây là một sự thay đổi cơ bản rất lớn dẫn đến sự thay đổi trong quản lý chiến lược của doanh nghiệp, từ đó góp phần thúc đẩy sự cải tiến doanh nghiệp sau khi cổ phần hóa. Đồng thời cũng sẽ hạn chế được sự chi phối của Nhà nước đối với các Doanh nghiệp có vốn của Nhà nước. 1.1.2. Đặc điểm doanh nghiệp nhà nước Theo Luật Doanh nghiệp 2014 và các văn bản pháp luật hiện hành, DNNN có những đặc điểm sau đây: Thứ nhất, về sở hữu: DNNN là tổ chức kinh tế do Nhà nước đầu tư và thành lập. Nhà nước là chủ đầu tư toàn bộ vốn điều lệ, không chia sẻ với bất kỳ ai quyền đầu tư ban đầu nên Nhà nước đương nhiên là thành viên sáng lập duy nhất và có quyền quyết định toàn bộ các vấn đề liên quan đến sự tồn tại và hoạt động của DNNN: Một là: quyết định về hình thành, tổ chức lại và định đoạt doanh nghiệp như thành lập, chia, tách, hợp nhất, sáp nhập, chuyển nhượng toàn bộ hoặc một phần vốn cho tổ chức, cá nhân khác; giải thể doanh nghiệp; hai là, quyết định mục tiêu, chiến lược phát triển, kế hoạch sản xuất kinh doanh, đầu tư tài chính của doanh nghiệp; hai là, quyết định mô hình quản lý doanh nghiệp, quyết định giải thể, tổ chức lại doanh nghiệp, phê duyệt điều lệ hoạt động, sửa đổi và bổ sung điều lệ, quyết định việc bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức, khen thưởng, kỷ luật người quản lý doanh nghiệp 10
15. (chủ tịch và thành viên Hội đồng thành viên hoặc chủ tịch công ty, kiểm soát viên, tổng giám đốc/giám đốc); ba là, quyết định các chỉ tiêu cơ bản để đánh giá hoạt động của doanh nghiệp; bốn là, kiểm tra, giám sát thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ của doanh nghiệp đã được giao. DNNN sau khi được thành lập là một chủ thể kinh doanh, tuy nhiên chủ thể kinh doanh này không có quyền sở hữu đối với tài sản trong doanh nghiệp mà chỉ là người quản lý tài sản và kinh doanh trên cơ sở sở hữu của Nhà nước. Nhà nước giao vốn cho doanh nghiệp, doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm trước Nhà nước về việc bảo toàn và phát triển vốn mà Nhà nước giao. Để đảm bảo thống nhất sự quản lý của chủ sở hữu Nhà nước và nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN, Nhà nước quản lý DNNN thông qua cơ quan quản lý Nhà nước có thẩm quyền theo phân cấp của Chính phủ. Bao gồm những nội dung sau: Thứ nhất, Nhà nước quy định mô hình cơ cấu tổ chức quản lý trong từng loại DNNN phù hợp với quy mô của nó. Thứ hai, quy định chức năng nhiệm vụ quyền hạn của các cơ cấu tổ chức trong DNNN như hội đồng thành viên, chủ tịch công ty, Tổng giám đốc Thứ ba, quy định thẩm quyền trình tự thủ tục của việc bổ nhiệm miễn nhiệm khen thưởng kỷ luật các chức vụ quan trọng của doanh nghiệp như chủ tịch công ty, chủ tịch Hội đồng thành viên Chính phủ là cơ quan thống nhất quản lý và thực hiện chức năng chủ sở hữu Nhà nước đối với DNNN. Chính phủ phân công, phân cấp cho Thủ tướng Chính phủ, Bộ quản lý ngành, Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh thực hiện các quyền, trách nhiệm, nghĩa vụ chủ sở hữu Nhà nước đối với DNNN và không can thiệp trực tiếp vào hoạt động sản xuất, kinh doanh của DNNN, đảm bảo phân tách chức năng của cơ quan Nhà nước với vai trò của cơ quan hành chính chủ quản và với vai trò của cơ quan đại diện chủ sở hữu Nhà nước. 11
16. Thứ hai, mục tiêu, lĩnh vực hoạt động: DNNN được tổ chức hoạt động theo các mục tiêu kinh tế, xã hội do Nhà nước giao. DNNN không chỉ là đối tượng quản lý của Nhà nước như các loại hình doanh nghiệp khác mà nó còn là công cụ để Nhà nước thực hiện chức năng điều tiết kinh tế theo định hướng đã vạch ra. Do đó, một mặt, Nhà nước trao cho doanh nghiệp quyền tự chủ sản xuất kinh doanh để doanh nghiệp có đủ sức tồn tại và phát triển trong cơ chế thị trường, trong môi trường cạnh tranh với các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác. Mặt khác, Nhà nước phải thiết lập được mối quan hệ chắc chắn bền vững với các DNNN về mặt tổ chức quản lý doanh nghiệp. Để đảm bảo thực hiện đúng vai trò, mục tiêu và chức năng chủ đạo của DNNN trong nền kinh tế hiện nay, Luật quản lý, sử dụng vốn Nhà nước đầu tư vào sản xuất kinh doanh tại doanh nghiệp năm 2014 và Nghị định 91/2005/NĐ- CP của Chính phủ ngày 13/10/2015 về đầu tư vốn Nhà nước vào doanh nghiệp và quản lý sử dụng vốn, tài sản tại doanh nghiệp đã giới hạn phạm vi đầu tư vốn nhà nước để thành lập DNNN trong bốn ngành, lĩnh vực sau: - Cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích thiết yếu, đảm bảo an sinh xã hội, bao gồm: Dịch vụ bưu chính công ích; xuất bản (không bao gồm lĩnh vực in và phát hành xuất bản phẩm); hoạt động trong lĩnh vực nông, lâm nghiệp theo quy định của pháp luật; quản lý, khai thác công trình thuỷ lợi, thuỷ nông liên tỉnh, liên huyện; quản lý, khai thác, điều hành hệ thống kết cấu hạ tầng đường sắt quốc gia, đường sắt đô thị, đảm bảo an toàn bay, an toàn hàng hải; Trường hợp khác theo quyết định của chính phủ. - Hoạt động trong lĩnh vực trực tiếp phục vụ Quốc phòng, an ninh theo quy định tại Nghị định 93/2015/NĐ-CP của Chính phủ về tổ chức quản lý và hoạt động của doanh nghiệp Quốc phòng, an ninh. - Hoạt động trong lĩnh vực độc quyền tự nhiên, bao gồm: Hệ thống truyền tải điện quốc gia, nhà máy thuỷ điện có quy mô lớn, đa mục tiêu, nhà 12
17. máy điện hạt nhân có ý nghĩa đặc biệt quan trọng về kinh tế - xã hội gắn với quốc phòng, an ninh; in, đúc và sản xuất vàng miếng; xổ số kiến thiết; đầu tư kinh doanh vốn Nhà nước, mua, bán và xử lý nợ phục vụ tái cơ cấu và hỗ trợ điều tiết, ổn định kinh tế vĩ mô; trường hợp khác theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ. - Hoạt động ứng dụng công nghệ cao, đầu tư lớn, tạo động lực phát triển nhanh cho các ngành, lĩnh vực khác và nền kinh tế. Như vậy, hiện nay, pháp luật đã khẳng định, DNNN chỉ được thành lập và hoạt động ở những khâu, công đoạn then chốt trong một số ngành, lĩnh vực nhằm mục tiêu đảm bảo lợi ích của cộng đồng, đảm bảo an ninh quốc gia và toàn vẹn lãnh thổ và kinh doanh trong lĩnh vực công nghệ cao đầu tư lớn mà các thành phần kinh tế khác không muốn hoặc không thể cung cấp. Thứ ba, về hình thức tồn tại: DNNN hiện nay tồn tại dưới hình thức là công ty TNHH một thành viên, bao gồm 2 dạng sau: - Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ là công ty mẹ của tập đoàn kinh tế nhà nước, công ty mẹ của tổng công ty nhà nước, công ty mẹ trong nhóm công ty mẹ - công ty con. - Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên độc lập do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ. Mặc dù tồn tại dưới hình thức công ty TNHH một thành viên tuân thủ quy định của Luật doanh nghiệp 2005 và các luật khác có liên quan về loại hình công ty này nhưng hiện nay trên thực tế trong giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp, DNNN tồn tại với những tên gọi khác nhau như: Tập đoàn Dầu khí Việt Nam là công ty mẹ trong Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam; tập đoàn Điện lực Việt Nam là công ty mẹ trong Tập đoàn Điện lực Quốc Gia Việt Nam, tổng công ty Hàng không Việt Nam, tổng công ty Đầu tư và Kinh doanh vốn nhà nước, công ty TNHH MTV Khai thác và chế biến Đá An 13
18. Giang, công ty TNHH MTV Hanel, công ty TNHH MTV Cao su Dầu Tiếng Thứ tư, về tư cách pháp lý và trách nhiệm tài sản: DNNN tồn tại dưới hình thức Công ty TNHH một thành viên, có tư cách pháp nhân kể từ ngày được cấp Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp. Nói đến DNNN cần phân biệt hai chủ thể pháp lý khác nhau, đó là: (i) DNNN là một chủ thể có tư cách pháp nhân độc lập, có tài sản riêng và tự chịu trách nhiệm bằng tài sản riêng đó về mọi khoản nợ và các nghĩa vụ tài sản khác của Doanh nghiệp; (ii) Nhà nước với tư cách là chủ đầu tư vào Doanh nghiệp nên Nhà nước có trách nhiệm, quyền hạn của chủ đầu tư vì vậy Nhà nước chỉ chịu trách nhiệm đối với các khoản nợ và nghĩa vụ của doanh nghiệp trong phạm vi số vốn điều lệ của doanh nghiệp. 1.1.3. Phân loại doanh nghiệp nhà nước Căn cứ vào các tiêu chí khác nhau, DNNN được chia thành nhiều loại khác nhau: 1.1.3.1. Dựa vào quy mô và hình thức tồn tại DNNN gồm: DNNN là công ty mẹ của tập đoàn kinh tế nhà nước, tổng công ty nhà nước, công ty hoạt động theo mô hình công ty mẹ - công ty con: Công ty mẹ tồn tại dưới hình thức Công ty TNHH một thành viên. Công ty mẹ và công ty con, công ty liên kết có quyền và nghĩa vụ của doanh nghiệp theo quy định pháp luật; tự chịu trách nhiệm trước pháp luật về hoạt động sản xuất kinh doanh của mình; chịu sự ràng buộc về quyền, nghĩa vụ theo hợp đồng liên kết, thỏa thuận giữa các doanh nghiệp. Theo quy định của Luật Đầu tư và Kinh doanh vốn Nhà nước, công ty mẹ trong TĐKT, tổng công ty Nhà nước mới được coi là DNNN, còn những công ty do công ty mẹ đầu tư vốn không được coi là DNNN. 14
19. Chức năng, quyền, nghĩa vụ, tổ chức quản lý công ty mẹ là doanh nghiệp nhà nước trong tập đoàn kinh tế nhà nước, tổng công ty nhà nước tuân thủ quy định từ điều 18 đến điều 27 nghị định 69/2014/NĐ – CP của Chính Phủ ngày 15/7/2014. DNNN là công ty TNHH một thành viên độc lập, không thuộc cơ cấu công ty mẹ, công ty con. Đây là các doanh nghiệp nhà nước độc lập không nằm trong tổ hợp tập đoàn kinh tế nhà nước hay tổng công ty nhà nước và thường có quy mô hoạt động không lớn. Các doanh nghiệp nhà nước độc lập thường do các Bộ quản lý ngành, Uỷ ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương thành lập. Ví dụ, Công ty TNHH cấp nước và Môi trường đô thị Đồng Tháp, công ty TNHH thoát nước Hà Nội Các công ty TNHH một thành viên do công ty mẹ của Tập đoàn kinh tế nhà nước hoặc Tổng công ty nhà nước đầu tư 100% vốn điều lệ không được coi là DNNN và được hưởng các quy chế áp dụng cho DNNN. 1.1.3.2. Dựa vào cách thức tổ chức, quản lý doanh nghiệp, gồm: Theo quy định của Luật Doanh nghiệp 2014 thì cơ quan đại diện chủ sở hữu quyết định tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước dưới hình thức công ty trách nhiệm hữu hạn theo một trong hai mô hình: doanh nghiệp nhà nước có Hội đồng thành viên và DNNN không có Hội đồng thành viên. DNNN có hội đồng thành viên Là DNNN mà ở đó Hội đồng thành viên thực hiện chức năng quản lý hoạt động của doanh nghiệp chịu trách nhiệm trước Chính phủ hoặc cơ quan quản lý Nhà nước được Chính phủ uỷ quyền về sự phát triển của doanh nghiệp. Cơ cấu tổ chức quản lý bao gồm: Hội đồng thành viên, Giám đốc/Tổng Giám đốc; Kiểm soát viên. Hội đồng thành viên là đại diện chủ sở hữu trực tiếp tại DNNN này. 15
20. DNNN không có hội đồng thành viên Là DNNN mà ở đó cơ cấu tổ chức quản lý bao gồm: Chủ tịch Công ty, Giám đốc hoặc Tổng Giám đốc và Kiểm soát viên. Pháp luật hiện hành không quy định loại DNNN nào được tổ chức theo mô hình không có Hội đồng thành viên tuy nhiên DNNN là công ty TNHH một thành viên độc lập thường là các DNNN không có Hội đồng thành viên. Bởi lẽ thông thường những DNNN độc lập thường có quy mô nhỏ hơn, các vấn đề có thể do một cá nhân quyết định, không nhất thiết phải họp bàn và cần sự quyết định tập thể quyết định khiến bộ máy tổ chức quản lý thêm cồng kềnh, tốn thời gian. 1.2 . Khái quát pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước 1.2.1 Khái niệm về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước và vai trò của pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước Tổ chức quản lý được hiểu là sự thiết lập và vận hành hệ thống cơ quan quản lý điều hành ở từng doanh nghiệp. Nhiệm vụ đặt ra cho các DNNN là phải xác định đúng đắn các chức năng quản lý để từ đó lựa chọn một cơ cấu tổ chức quản lý hợp lý. Đây là tiền đề cần thiết và khách quan để tổ chức quản lý doanh nghiệp đạt hiệu quả cao về các mặt kỹ thuật - sản xuất và kinh tế – xã hội. Hơn nữa, muốn tổ chức hệ thống cơ quan quản lý hợp lý và có hiệu lực không thể không phân tích sự phù hợp giữa cơ cấu tổ chức với các chức năng quản lý; bảo đảm quá trình quản lý trọn vẹn (không bỏ sót chức năng quản lý), tạo điều kiện nghiên cứu tỉ mỉ khối lượng công việc quản lý và xác định chính xác số lượng cán bộ và nhân viên quản lý. Khi thiết lập và vận hành hệ thống cơ quan quản lý người quản lý cần tuân thủ các nguyên tắc chung và nguyên tắc riêng cho tổ chức. Tổ chức quản lý gồm ba yếu tố tạo thành: chức năng, cơ cấu và cơ chế vận hành. Chức năng là lý do hình thành và tồn tại của DNNN được khái quát 16
21. từ các nhiệm vụ chính phải làm thường xuyên để thực hiện mục tiêu của doanh nghiệp đó. Cơ cấu là phương tiện để thực hiện chức năng, bao gồm các bộ phận hợp thành như Hội đồng thành viên, giám đốc . Cơ chế là phương thức vận hành để cơ cấu hoạt động đúng chức năng. Cần phân biệt tổ chức quản lý trong nội bộ DNNN với quản lý Nhà nước đối với DNNN. Quản lý nhà nước đối với DNNN là phương thức tác động của nhà nước đối với các DNNN thông qua hệ thống luật pháp, các quy định, cách thức, phương tiện để DNNN hoạt động, thực hiện theo các mục tiêu kinh tế – xã hội mà Nhà nước đề ra. Các phương thức tác động của Nhà nước đối với DNNN bao gồm: (i) Nhà nước tác động trực tiếp thông qua hình thức đầu tư, quản lý nhân sự, các chiến lược phát triển. (ii) Nhà nước tác động gián tiếp thông qua hệ thống pháp luật, các chính sách điều tiết kinh tế vĩ mô, các định hướng phát triển chung của nền kinh tế , (iii) Các phương tiện tác động của Nhà nước đối với DNNN: Hệ thống luật pháp: luật doanh nghiệp, luật đầu tư, luật phá sản ; các kế hoạch Tổ chức thanh tra, kiểm tra, giám sát ;chính sách kinh tế: chính sách chống độc quyền, tự do cạnh tranh; chính sách thuế, tín dụng, lãi suất Cũng như các quy định khác, pháp luật về tổ chức quản lý DNNN cũng có vai trò quan trọng trong việc định hướng, điều tiết kinh tế - xã hội, cụ thể như sau: - Pháp luật về tổ chức quản lý DNNN định hướng phát triển cho DNNN nói riêng và nền kinh tế nói chung. Chức năng tổ chức quản lý kinh tế của Nhà nước có phạm vi rộng, phức tạp, trên nhiều lĩnh vực. Mọi hoạt động tổ chức của DNNN đều đòi hỏi Nhà nước phải hoạt động tích cực, tạo ra một cơ chế đồng bộ, thúc đẩy quá trình phát triển đúng hướng của DNNN và mang lại 17