Luận văn Pháp luật về thuế nhập khẩu từ thực tiễn chi cục hải quan sân bay quốc tế Nội Bài

Nội dung text: Luận văn Pháp luật về thuế nhập khẩu từ thực tiễn chi cục hải quan sân bay quốc tế Nội Bài

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI BẾ TRƯỜNG GIANG PHÁP LUẬT VỀ THUẾ NHẬP KHẨU TỪ THỰC TIỄN CHI CỤC HẢI QUAN SÂN BAY QUỐC TẾ NỘI BÀI Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Đình Hảo HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Các kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trên bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Bế Trường Giang
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THUẾ NHẬP KHẨU VÀ PHÁP LUẬT VỀ THUẾ NHẬP KHẨU. 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của thuế nhập khẩu. 8 1.2. Pháp luật về thuế nhập khẩu 13 Chương 2. THỰC TRẠNG THỰC HIỆN PHÁP LUẬT THUẾ NHẬP KHẨU TỪ THỰC TIỄN CHI CỤC HẢI QUAN CỬA KHẨU SÂN BAY QUỐC TẾ NỘI BÀI. 33 2.1. Thực trạng thực hiện pháp luật thuế nhập khẩu ở Việt Nam hiện nay 33 2.2. Tình hình, đặc điểm hoạt động xuất nhập khẩu tại sân bay quốc tế Nội Bài. 38 2.3. Chức năng, nhiệm vụ và cơ cấu tổ chức bộ máy của Chi cục Hải quan cửa khẩu sân bay quốc tế Nội Bài. 41 2.4. Thực tiễn thực hiện các quy định của pháp luật về thuế nhập khẩu tại Chi cục Hải quan cửa khẩu sân bay quốc tế Nội Bài. 45 Chương 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ THUẾ NHẬP KHẨU Ở NƯỚC TA TRONG GIAI ĐOẠN TỚI. 53 3.1. Quan điểm và mục tiêu về hoàn thiện pháp luật về thuế nhập khẩu ở nước ta giai đoạn 2016 - 2020 và những năm tiếp theo. 53 3.2. Một số giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật về thuế nhập khẩu ở nước ta trong gian đoạn tới. 57 3.3. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thuế nhập khẩu 73 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 81
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Nghĩa tiếng Việt ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á. Diễn đàn kinh tế châu Á - Thái Bình APEC Dương CKSBQT Cửa khẩu sân bay quốc tế Hiệp định chung về Thuế quan và Mậu GATT dịch FTA Hiệp định thương mại tự do MFN Biểu thuế ưu đãi ODA Hỗ trợ phát triển chính thức NSNN Ngân sách nhà nước Hài hòa mô tả và mã hóa hàng hóa của Tổ HS chức Hải quan thế giới TNTX Tạm nhập tái xuất TCHQ Tổng cục Hải quan TSCĐ Tài sản cố định XK, NK Xuất khẩu, nhập khẩu UBTVQH Ủy ban Thường vụ Quốc hội WB Ngân hàng thế giới WCO Tổ chức Hải quan thế giới WTO Tổ chức Thương mại thế giới
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là một chủ trương nhất quán và là nhiệm vụ chiến lược đặc biệt quan trọng của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta; đã được ghi nhận trong nhiều Nghị quyết của Đảng Cộng sản Việt Nam như: văn kiện Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ (khóa VII), các văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII, IX, X, XI và XII. Thể chế hóa Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (đã được bổ sung, phát triển năm 2011), các chủ trương, chính sách của Đảng; kế thừa các bản Hiến pháp năm 1946, Hiến pháp năm 1959, Hiến pháp năm 1980 và Hiến pháp năm 1992, Hiến pháp năm 2013 đã quy định rõ: “Nhà nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân” và “Nhà nước được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật ” [14, tr.1-3]. Mặt khác, từ khi thực hiện đường lối đổi mới toàn diện đất nước (năm 1986) đến nay, Đảng và Nhà nước ta luôn luôn quan tâm, chú trọng và đẩy mạnh việc hoàn thiện chính sách, pháp luật về thuế nói chung; thuế XK, thuế NK nói riêng. Qua đó, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động sản xuất, kinh doanh, đầu tư; đáp ứng được các yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và phù hợp với tiến trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng của đất nước. Hiện nay, quá trình toàn cầu hoá đang diễn ra với tốc độ nhanh chóng trên quy mô toàn thế giới; là xu hướng khách quan tất yếu đối với mọi quốc gia. Sau khi chính thức gia nhập WTO từ ngày 11/01/2007, Việt Nam đã mở rộng các mối quan hệ song phương và đa phương, hội nhập sâu rộng và toàn diện vào các diễn đàn kinh tế thế giới. Trong bối cảnh nêu trên, cần thiết phải bổ sung, hoàn thiện pháp luật về thuế NK cho phù hợp; nhằm đáp ứng các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước và các cam kết quốc tế mà Việt Nam đã ký kết. 1
6. Luật Thuế XK, thuế NK số 45/2005/QH11 được Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam khoá XI thông qua ngày 14/06/2005 và có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2006. Trên cơ sở đó, theo thẩm quyền, UBTVQH, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ và Bộ Tài chính đã ban hành các văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn thi hành Luật Thuế XK, thuế NK; bước đầu đã hình thành một hệ thống pháp luật khá đầy đủ để điều chỉnh các quan hệ về thuế XK, thuế NK ở nước ta. Qua thực tiễn hơn 10 năm thực hiện cho thấy: pháp luật về thuế XK, thuế NK nói chung, pháp luật về thuế NK nói riêng đã thực sự đi vào cuộc sống của cộng đồng doanh nghiệp và xã hội; khẳng định được là một trong những nhân tố quan trọng trong thực hiện đường lối chủ động hội nhập kinh tế, quốc tế, mở rộng hoạt động kinh tế đối ngoại của nhà nước ta. Bên cạnh đó, pháp luật về thuế NK đã góp phần tích cực trong việc bảo hộ hợp lý, có điều kiện, có hiệu quả đối với hàng hoá sản xuất trong nước và hỗ trợ chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Đồng thời, pháp luật về thuế NK cũng góp phần quan trọng bảo đảm nguồn thu cho NSNN và phát huy vai trò quản lý nhà nước trong chống gian lận thương mại, chống thất thu thuế. Tuy nhiên, trước bối cảnh nền kinh tế trong nước ngày càng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, bên cạnh những ưu điểm nêu trên, Luật Thuế XK, thuế NK hiện hành đã bộc lộ một số vấn đề hạn chế cần xem xét để tiếp tục hoàn thiện, thể hiện trên những nội dung chủ yếu sau: Một là, Đến nay, Việt Nam đã gia nhập WTO và đã ký kết 12 Hiệp định thương mại tự do (FTA) song phương và đa phương như: khu vực mậu dịch tự do ASEAN (AFTA); khu vực mậu dịch tự do ASEAN- Trung Quốc (ACFTA); khu vực mậu dịch tự do ASEAN với các đối tác khác như: Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Úc-Newzealand ; đặc biệt là đã ký kết một số Hiệp định thương mại quan trọng là Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương (TPP), Hiệp định Việt Nam - EU. Từ năm 2018 trở đi, thuế suất thuế NK về cơ bản sẽ được xóa bỏ theo các cam kết thuế quan. Do đó, để góp phần bảo vệ sản xuất trong 2
7. nước cần bổ sung, nâng cấp cơ sở pháp lý về các biện pháp phòng vệ về thuế (thuế chống bán phá giá, thuế chống trợ cấp, thuế tự vệ hiện đang quy định ở ba văn bản pháp luật dưới dạng Pháp lệnh) cần nghiên cứu để đưa những nội dung quan trọng của các Pháp lệnh hiện nay thành Luật; nhằm nâng cao tính pháp lý và phát huy công cụ hữu hiệu này để bảo vệ sản xuất trong nước, trong trường hợp các ngành sản xuất trong nước bị thiệt hại hoặc bị đe dọa thiệt hại do các hành vi bán phá giá, trợ cấp, phân biệt đối xử của các đối tác thương mại, phù hợp với thông lệ quốc tế. Hai là, Luật Thuế XK, thuế NK do ban hành từ năm 2005 nên một số điểm không còn phù hợp với hệ thống pháp luật nói chung và một số luật liên quan mới được Quốc hội thông qua như: Hiến pháp năm 2013, Luật Quản lý thuế, Luật Hải quan, Luật Đầu tư, Luật Bảo vệ môi trường và thực tiễn xuất nhập khẩu hàng hóa những năm gần đây qua Chi cục Hải quan CKSBQT Nội Bài. Theo đó, cần sửa đổi, bổ sung các quy định về thuế NK để đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ của hệ thống pháp luật, đồng thời, khắc phục các vướng mắc trong quá trình triển khai Luật thuế XK, thuế NK hiện hành. Ba là, Một số quy định trong Luật hiện hành chưa phù hợp với những nội dung cam kết trong hội nhập quốc tế mà Việt Nam đã và sẽ tham gia. Trong đó, có những quy định theo các kết quốc tế cần thực hiện nhưng thực tế hiện nay đang thực hiện theo văn bản dưới luật cần được quy định trong Luật để bảo đảm tính minh bạch, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình tổ chức thực hiện như quy định về miễn thuế đối với hàng hóa có trị giá tối thiểu hoặc có số tiền thuế phải nộp tối thiểu; hàng mẫu không có giá trị thương mại; miễn thuế đối với hàng hóa nhập khẩu theo Điều ước quốc tế. Bốn là, Một số quy định về thuế NK hiện hành sau một số năm thực hiện đến nay không còn phù hợp, cần được sửa đổi để tạo hành lang pháp lý phù hợp với thực tiễn và xu hướng phát triển; bảo hộ hợp lý, có điều kiện, có chọn lọc phù hợp với tiến trình hội nhập theo định hướng cải cách về thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu đã được xác định trong Chiến lược cải cách hệ thống thuế giai đoạn 3
8. 2011-2020 (đã được Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt tại Quyết định số 732/QĐ-TTg ngày 17/5/2011) là: “Sửa đổi, bổ sung thuế nhập khẩu nhằm bảo hộ hợp lý, có thời hạn, phù hợp với thông lệ quốc tế đối với một số hàng hóa sản xuất trong nước; thu gọn số lượng mức thuế suất, từng bước đơn giản biểu thuế, mã số hàng hóa; sửa đổi quy định về phương pháp tính thuế (bao gồm cả phương pháp tính thuế hỗn hợp, kết hợp thuế suất theo tỷ lệ phần trăm và thuế tuyệt đối); thực hiện lộ trình điều chỉnh các mức thuế xuất khẩu, nhập khẩu theo cam kết quốc tế mà Việt Nam là thành viên tham gia”.[23, tr.2]. Năm là, Việc hoàn thiện hệ thống pháp luật về thuế NK là nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách hành chính, tạo môi trường pháp lý, thủ tục hành chính đơn giản, thuận lợi cho đối tượng thi hành luật và góp phần thực hiện tốt công tác quản lý thuế của ngành Hải quan theo Quyết định số 448/QĐ-TTg ngày 25/3/2011 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2020, Luật Hải quan (sửa đổi) đã được Quốc hội khoá XIII thông qua năm 2014 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Nhận thấy được tầm quan trọng của vấn đề nêu trên và với tâm huyết của mình, nên tôi đã chọn đề tài: “Pháp luật về thuế nhập khẩu từ thực tiễn của Chi cục Hải quan sân bay quốc tế Nội Bài” để làm luận văn Thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đề tài về pháp luật thuế NK từ lâu đã được nhiều cơ quan, tổ chức và cá nhân quan tâm nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau như: việc hoàn thiện pháp luật thuế XK, thuế NK; các giải pháp để nâng cao hiệu quả công tác quản lý thuế XK, thuế NK.v.v. Nhiều công trình nghiên cứu đã đạt được những thành quả đáng quý, góp phần quan trọng để nâng cao hiệu quả công tác quản lý thuế XK, thuế NK của nhà nước ta. Có một số đề tài, luận văn liên quan nghiên cứu về pháp luật thuế XK, thuế NK; tiêu biểu như: 4
9. - Đề tài khoa học cấp Ngành hải quan “Nâng cao hiệu quả công tác quản lý hàng hóa miễn thuế nhập khẩu của các dự án khuyến khích đầu tư trong giai đoạn hiện nay” (mã số 02 - N2012) của Ths Lỗ Thị Nhụ, Cục trưởng Cục Thuế xuất nhập khẩu thuộc Tổng cục Hải quan làm chủ nhiệm. - Đề tài khoa học cấp Ngành hải quan “Nâng cao năng lực quản lý thu ngân sách đối với hàng hóa xuất nhập khẩu của ngành Hải quan phù hợp với yêu cầu cải cách, hiện đại hóa” (mã số 01 - N2013) của Ths Lỗ Thị Nhụ, Cục trưởng Cục Thuế xuất nhập khẩu thuộc Tổng cục Hải quan làm chủ nhiệm. - Luận văn thạc sĩ luật học với đề tài “Pháp luật về quản lý thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu và thực tiễn tại Cục Hải quan TP. Đà Nẵng” của tác giả Nguyễn Phạm Quý Hương, năm 2014. Luận văn thạc sĩ luật học “Pháp luật thuế xuất nhập khẩu trong điều kiện Việt Nam thực thi cam kết WTO” của tác giả Ngô Khánh Phượng, năm 2011. Luận án tiến sĩ kinh tế “Hoàn thiện quản lý thu thuế của Nhà nước nhằm tăng cường sự tuân thủ thuế của Doanh nghiệp” của tác giả Nguyễn Thị Lệ Thúy, năm 2009 .v.v. - Ngoài ra, còn một số luận văn, khoá luận tốt nghiệp đại học, khoá luận của học viên các lớp Nghiệp vụ hải quan tổng hợp, bài viết tại các hội thảo, báo chí.v.v. cũng đã đề cập đến pháp luật thuế XK, thuế NK. Tất cả các công trình nghiên cứu trên đều là những nguồn tài liệu tham khảo có giá trị cao, tạo thuận lợi cho tác giả thực hiện luận văn tiếp cận với khái niệm, đặc điểm, vai trò, ý nghĩa của pháp luật về thuế NK. Tuy nhiên, trong các công trình khoa học này, hầu hết các tác giả nghiên cứu những nội dung mang tính tổng thể về quản lý thuế, hoặc về một khía cạnh nghiệp vụ, kỹ thuật trong thực hiện pháp luật thuế XK, thuế NK. Vấn đề đánh giá, hoàn thiện pháp luật về thuế NK nói riêng thì chưa được đề cập một cách sâu sắc, riêng biệt và toàn diện. Trước yêu cầu của việc đẩy mạnh cải cách hành chính nói chung, cải cách thể chế nói riêng của ngành Hải quan và yêu cầu hội nhập sâu rộng với nền kinh tế quốc tế; thì việc tiến hành tìm hiểu, nghiên cứu một cách có hệ thống pháp 5
10. luật về thuế NK từ thực tiễn tại Chi cục Hải quan CKSBQT Nội Bài là hết sức cần thiết, có giá trị về lý luận và thực tiễn cao. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Mục đích của đề tài là trên cơ sở phân tích hệ thống pháp luật về thuế NK ở Việt Nam nói chung và thực tiễn tại Chi cục Hải quan CKSBQT Nội Bài nói riêng; đề ra các giải pháp cho việc thực thi và hoàn thiện pháp luật về thuế NK ở Việt Nam trong thời gian tới. - Nhiệm vụ nghiên cứu: + Làm rõ một số vấn đề lý luận về thuế NK và pháp luật về thuế NK. + Phản ánh đầy đủ thực trạng kết quả đạt được và những tồn tại, hạn chế trong thực tế áp dụng pháp luật về thuế NK ở nước ta qua thực tiễn tại Chi cục HQSBQT Nội Bài từ năm 2010 đến nay; + Đề ra một số giải pháp hoàn thiện pháp luật về thuế NK ở nước ta trong thời gian tới (giai đoạn 2016 - 2020 và những năm tiếp theo). 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: + Nghiên cứu tổng quan về lý luận thuế NK và pháp luật về thuế NK. + Nghiên cứu một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật thuế NK trong thời gian tới (giai đoạn 2016 - 2020 và những năm tiếp theo). - Phạm vi nghiên cứu: Áp dụng pháp luật về thuế NK từ năm 2010 đến nay có minh chứng qua thực tiễn tại địa bàn hoạt động của Chi cục Hải quan CKSBQT Nội Bài . 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê và xử lý dữ liệu để phân tích thực trạng vấn đề. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Ý nghĩa khoa học: Hệ thống hoá và bổ sung lý luận về thuế NK và làm rõ được đặc điểm, vai trò của pháp luật về thuế NK. 6
11. - Ý nghĩa thực tiễn: Phân tích, đánh giá và đề xuất những giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về thuế NK ở nước ta trong giai đoạn hiện nay; là tài liệu tham khảo cho các đơn vị trong và ngoài Ngành hải quan. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương như sau: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về thuế nhập khẩu và pháp luật về thuế nhập khẩu. Chương 2: Thực trạng thực hiện pháp luật thuế nhập khẩu từ thực tiễn Chi cục Hải quan cửa khẩu sân bay quốc tế Nội Bài. Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật về thuế nhập khẩu ở Việt Nam trong giai đoạn tới. 7
12. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THUẾ NHẬP KHẨU VÀ PHÁP LUẬT VỀ THUẾ NHẬP KHẨU 1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của thuế nhập khẩu 1.1.1. Khái niệm về thuế nhập khẩu. Thuế nói chung, Thuế XK, thuế NK nói riêng có nguồn gốc từ rất lâu, ra đời cùng với sự xuất hiện của Nhà nước; nhằm huy động nguồn tài chính từ xã hội để đáp ứng nhu cầu chi tiêu của Nhà nước. Có thể hiểu khái niệm thuế NK từ các góc độ tiếp cận khác nhau. Nếu xét về phương diện kinh tế, thì thuế NK là khoản đóng góp bằng tiền hoặc hiện vật của các cá nhân, tổ chức vào NSNN khi họ có hành vi nhập khẩu hàng hoá, dịch vụ qua biên giới. Với cách tiếp cận này, thì thuế NK được quan niệm như một quan hệ phân phối các nguồn lực tài chính, phát sinh giữa các chủ thể là tổ chức, cá nhân nộp thuế và người thu thuế là nhà nước. Thuế NK được hiểu như là một biện pháp kinh tế để nhà nước điều tiết trực tiếp đối với quá trình sản xuất, tiêu dùng trong nước và chi phối gián tiếp đối với hoạt động kinh tế đối ngoại. Nếu xét về phương diện pháp lý, thì thuế NK là quan hệ pháp luật phát sinh giữa hai chủ thể: một bên là Nhà nước và một bên là các cá nhân, tổ chức. Quan hệ pháp luật này phát sinh từ cơ sở pháp lý là Luật Thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu do Quốc hội (Nghị viện) ban hành. Mỗi một quốc gia độc lập, có chủ quyền đều sử dụng Thuế XK, thuế NK để đánh vào hàng hoá xuất nhập khẩu qua cửa khẩu biên giới nước mình. Theo quan niệm khá phổ biến của nhiều quốc gia thì thuế XK, thuế NK thường có tên gọi chung là thuế quan (custom duty). Hiện nay, ở nhiều nước trên thế giới, hoạt động xuất nhập khẩu được quản lý, kiểm soát bởi hai công cụ chủ yếu là “hàng rào thuế quan” và “hàng rào phi thuế quan”. Tuy nhiên, do quan 8
13. niệm chưa thật sự thống nhất về nội hàm của khái niệm “thuế quan”, dẫn đến chính sách thuế quan của các nước cũng có sự khác nhau nhất định. Trong hệ thống pháp luật của Việt Nam thì thuế quan được gọi với tên chung là thuế XK, thuế NK và là một loại thuế độc lập trong hệ thống pháp luật thuế Việt Nam. Về bản chất, đây là một loại thuế mà các nước dùng để đánh vào hàng hóa xuất nhập khẩu qua biên giới và tại cửa khẩu của nước mình; nhằm vừa huy động nguồn thu cho NSNN, vừa bảo hộ sản xuất và can thiệp vào quá trình hoạt động ngoại thương, buôn bán, trao đổi hàng hóa giữa các quốc gia với nhau. Theo Từ điển Luật học thì: “Thuế nhập khẩu là một loại thuế gián thu đánh vào các loại hàng hóa nhập khẩu qua biên giới”. Theo Từ điển Kinh tế học (Anh - Việt) giải thích: “Thuế nhập khẩu (import duty) là khoản thuế mà Chính phủ đánh vào sản phẩm nhập khẩu. Thuế nhập khẩu được sử dụng để tăng nguồn thu cho Chính phủ và bảo vệ các ngành sản xuất trong nước với sự cạnh tranh của nước ngoài”. Mặc dù đã phản ánh tương đối sát với đặc trưng của thuế NK, tuy nhiên các khái niệm nêu trên đều chưa thật sự đầy đủ. Khái niệm nêu tại Từ điển Luật học chưa nêu được các đặc điểm, vai trò và chưa bao quát hết đối tượng chịu thuế, chỉ nêu được một đặc điểm của thuế NK - là một loại thuế gián thu và đối tượng là thu vào các mặt hàng NK qua biên giới. Tuy nhiên, trên thực tế, theo thông lệ quốc tế, hàng hóa NK từ khu chế xuất, vào thị trường nội địa cũng được coi là hàng hóa NK. Ngoài đặc điểm là thuế gián thu, thuế NK còn có một số đặc điểm khác; đó là thuế NK chỉ thu vào hàng hóa NK và luôn gắn chặt với hoạt động kinh tế đối ngoại. Còn ở khái niệm nêu tại Từ điển Kinh tế học (Anh - Việt) giải thích tuy đã hàm chứa những vai trò, vị trí của thuế NK, nhưng lại chưa nêu được những đặc điểm đặc thù của thuế NK so với các loại thuế khác, Do vậy, để đảm bảo đầy đủ, khái niệm về thuế NK phải hàm chứa những nội dung cơ bản như: - Thuế NK là một loại thuế gián thu, một yếu tố cấu thành trong giá cả hàng hóa. 9
14. - Phạm vi áp dụng của thuế NK là với hàng hóa được phép NK; trong đó bao gồm cả hàng hóa NK từ khu chế xuất và từ nước ngoài vào thị trường trong nước (nội dung này rộng hơn, rõ ràng hơn so với khái niệm nêu trong Từ điển kinh tế học). - Phải nêu rõ những điểm khác biệt của thuế NK với các loại thuế khác là: đây là loại thuế không áp dụng đối với hàng hóa sản xuất và được tiêu thụ ở thị trường trong nước mà chỉ đánh vào hàng hóa NK và luôn luôn gắn với hoạt động NK hàng hóa. Do vậy, thuế NK là một trong những công cụ thuộc chính sách kinh tế thương mại quốc tế của một quốc gia. Từ những nội dung trên đây, có thể đưa ra khái niệm về Thuế NK như sau: “Thuế nhập khẩu là một loại thuế gián thu, một yếu tố cấu thành trong giá cả hàng hóa; do các tổ chức, cá nhân nhập khẩu hàng hóa thuộc đối tượng chịu thuế, thực hiện nghĩa vụ và quyền lợi đóng góp theo quy định của pháp luật về thuế cho Nhà nước; là nguồn thu của ngân sách nhà nước. Thuế nhập khẩu là một bộ phận quan trọng trong hệ thống chính sách kinh tế tài chính, thương mại; gắn liền với cơ chế quản lý nhập khẩu hàng hóa và chính sách đối ngoại của một quốc gia”. 1.1.2. Đặc điểm của thuế nhập khẩu Mỗi một sắc thuế đều có những đặc điểm riêng biệt của mình để phân biệt với các loại thuế khác và với phí, lệ phí. Thuế NK có những đặc điểm sau đây: Một là, Thuế NK là loại thuế gián thu, chỉ thu vào hàng hóa NK, không thu vào hàng hóa sản xuất trong nước; là yếu tố cấu thành trong giá cả của hàng hóa. Theo đó, Nhà nước sử dụng thuế NK để quản lý, điều chỉnh các hoạt động ngoại thương bằng cách tác động vào cơ cấu giá cả của hàng hóa NK. Các tổ chức, cá nhân thực hiện hoạt động NK chính là người nộp thuế; còn người chịu thuế chính là người tiêu dùng cuối cùng. Vì vậy, việc tăng hay giảm thuế suất thuế NK sẽ tác động trực tiếp tới giá cả của hàng hóa NK; ảnh hướng tới nhu cầu tiêu dùng và hoạt động sản xuất kinh doanh của tổ chức, cá nhân NK hàng hóa. 10
15. Hai là, Thuế NK luôn gắn chặt với hoạt động thương mại quốc tế. Trong quá trình toàn cầu hóa hiện nay, thì các hoạt động thương mại quốc tế có vai trò đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển của mọi quốc gia. Tuy nhiên, hoạt động này phải được Nhà nước quản lý chặt chẽ; mà một trong những công cụ quản lý, kiểm soát quan trọng và hữu hiệu nhất đối với các hoạt động thương mại quốc tế - đó chính là thuế NK. Việc đánh thuế NK vào hàng hóa NK thường căn cứ vào giá trị và chủng loại của hàng hóa NK; trong đó, giá trị tính thuế phải đảm bảo sự khách quan, trung thực giá trị thực tế của hàng hóa NK. Ba là, Thuế NK chịu ảnh hưởng trực tiếp và mạnh mẽ của các yếu tố quốc tế như: sự biến động của kinh tế, chính trị thế giới; xu hướng thương mại quốc tế .v.v. nhất là trong xu thế toàn cầu hóa, tự do hóa thương mại như hiện nay. Do đó, để đảm bảo được các yêu cầu đặt ra, chính sách về thuế NK phải linh hoạt, thay đổi thích ứng với những biến động của thương mại quốc tế. Đồng thời, thuế NK phải phù hợp với những cam kết quốc tế mà quốc gia đã ký kết, tham gia là thành viên. Bốn là, Thuế NK chỉ do cơ quan Hải quan quản lý thu, cơ quan Thuế nội địa các cấp không thu (thuế giá trị gia tăng, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế bảo vệ môi trường vừa do cơ quan Hải quan thu vừa do cơ quan Thuế nội địa thu; thuế thu nhập doanh nghiệp, thu nhập cá nhân, môn bài, chỉ do cơ quan Thuế các cấp thu); nhằm gắn công tác quản lý thu thuế NK với công tác quản lý Nhà nước đối với các hoạt động NK hàng hóa. 1.1.3. Vai trò của thuế nhập khẩu Thứ nhất, Thuế NK là một công cụ huy động để tạo nguồn thu cho NSNN. Tùy thuộc vào thời kỳ, giai đoạn lịch sử, sự phát triển kinh tế đối ngoại và quan điểm sử dụng mà thuế NK có vai trò khác nhau ở những quốc gia khác nhau trong việc tạo lập nguồn thu cho NSNN. Theo thống kế thì ở các nước phát triển, thu từ thuế NK chiếm từ 1% - 5% trong tổng thu NSNN; ở các nước đang phát triển, thuế XK, thuế NK luôn chiếm tỷ trọng đáng kể. Nước ta, vào những năm 1990 - 1996, thuế XK, thuế NK chiếm 25% - 30% trong tổng thu về thuế 11
16. đối với hàng hóa xuất nhập khẩu. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là nhà nước cần phải tăng thu thuế NK bằng mọi giá. Một tỉ lệ thu thuế NK hợp lý và ổn định sẽ vừa kích thích nền kinh tế phát triển và hiệu quả; vừa đảm bảo nguồn lực tài chính đáp ứng nhu cầu chi tiêu của nhà nước. Trong giai đoạn hiện nay, với xu thế hội nhập ngày càng sâu rộng, việc cắt giảm thuế quan là tất yếu thì nguồn thu từ thuế NK ngày càng giảm. Cụ thể, kể từ khi nước ta thực hiện chủ trương cải cách thuế bước II (năm 1999) và quá trình hội nhập ngày càng sâu rộng với nền kinh tế thế giới thì số thu về thuế XK, thuế NK ở nước ta ngày càng giảm dần (Năm 2009, tỉ lệ thuế NK chiếm 12,36% tổng thu NSNN thì đến năm 2014, tỉ lệ thuế XK, thuế NK chiếm khoảng 8% tổng thu NSNN; trong đó riêng thuế NK chiếm tỉ lệ gần 6,8%). Thứ hai, Thuế NK là công cụ của chính sách thương mại. Trong vai trò này, thuế NK sẽ điều tiết hoạt động NK và hướng dẫn tiêu dùng; thực hiện bảo hộ sản xuất trong nước, khuyến khích XK; kiểm soát hoạt động ngoại thương. Như trên đã phân tích, Thuế NK cấu thành trong giá cả hàng hoá, làm giá hàng hoá tăng; do đó có tác dụng điều tiết hoạt động nhập khẩu và hướng dẫn tiêu dùng. Bởi vì, số lượng hàng hoá NK nhiều hay ít sẽ phụ thuộc vào sức tiêu thụ của hàng hoá đó; trong đó yếu tố giá cả có vai trò quan trọng. Thông qua thuế NK, nhà nước sẽ điều tiết việc NK hàng hoá; đồng thời hạn chế việc tiêu dùng hàng hoá xa xỉ hoặc các loại hàng hoá không được khuyến khích sử dụng trong nước như: thuốc lá, rượu, bia, ô tô Tuy nhiên, xuất phát từ đặc trưng cơ bản của loại thuế này là đánh vào hàng hoá NK và sau đó được cấu thành trong giá cả hàng hoá NK; nên loại thuế này có vai trò khá đặc thù là bảo hộ sản xuất trong nước và chống lại xu hướng cạnh tranh không cân sức giữa hàng hoá trong nước và hàng hoá ngoại nhập. Nhà nước sẽ sử dụng công cụ thuế NK theo hướng có lợi cho nền kinh tế. Thông qua các chính sách đối với hàng hóa NK, Nhà nước tác động vào giá cả hàng hóa NK trên thị trường nội địa, làm giảm khả năng cạnh tranh đối với hàng hóa được sản xuất trong nước. Khi đó, người tiêu dùng sẽ chuyển sang sử dụng hàng hoá 12
17. sản xuất được ở trong nước. Bảo hộ sản xuất trong nước nhằm hỗ trợ nền sản xuất phát triển, tạo công ăn việc làm và nguồn thu nội địa. Tuy nhiên, thuế NK cũng có những tác động tiêu cực tới sản xuất và tiêu dùng như: khuyến khích sản xuất không hiệu quả trong nước làm tăng giá hàng hoá khiến người tiêu dùng cắt giảm mua sắm, gián tiếp tạo ra môi trường cho buôn lậu Do vậy, điều quan trọng là phải lựa chọn những ngành nghề cần bảo hộ và duy trì mức thuế suất NK hợp lý. Kiểm soát hàng hóa NK là mục tiêu tối quan trọng của mỗi quốc gia, nhất là trong xu thế tự do hóa thương mại ngày càng mạnh mẽ như hiện nay. Thông qua việc thực hiện thuế NK, cơ quan nhà nước sẽ quản lý được số lượng, loại hình hàng hóa thực NK; từ đó kiểm soát được tất cả hàng hóa NK vào thị trường Việt Nam. Đây là cơ sở quan trọng để Nhà nước đưa ra chính sách pháp luật về thuế NK phù hợp đối với hoạt động XK, NK; cho phép NK hàng hóa nào, cấm NK hàng hóa nào. Thứ ba, Thuế NK là công cụ thu hút đầu tư nước ngoài; góp phần giải quyết việc làm và thực hiện chính sách hội nhập kinh tế quốc tế của các quốc gia. Theo đó, đối với những lĩnh vực cần thu hút đầu tư từ nước ngoài thì Nhà nước sẽ xây dựng chính sách thuế NK sao cho có lợi cho nhà đầu tư nước ngoài nhằm thu hút được vốn, công nghệ của nước ngoài đầu tư vào nền kinh tế trong nước. Khi đó, sẽ tạo ra được nhiều công ăn việc làm cho người lao động trong nước; đồng thời, để góp phần thực hiện có hiệu quả chính sách hội nhập kinh tế quốc tế của đất nước. 1.2. Pháp luật về thuế nhập khẩu 1.2.1. Khái niệm và đặc trưng cơ bản của pháp luật về thuế nhập khẩu 1.2.1.1 Khái niệm pháp luật thuế nhập khẩu Pháp luật về thuế NK là tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh các nhóm quan hệ xã hội trong lĩnh vực thuế NK. 1.2.1.2. Đặc trưng cơ bản của pháp luật về thuế nhập khẩu, gồm các nội dung sau: 13
18. - Tính quyền lực Nhà nước: Pháp luật về thuế NK là những quy định do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền ban hành (Quốc hội, UBTVQH, Chính phủ ) và được thực hiện bởi cơ quan quản lý nhà nước (cụ thể là cơ quan hải quan). Đây là những quy định có tính bắt buộc chung; được đảm bảo thực hiện bằng quyền lực nhà nước (cưỡng chế nhà nước). Mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân và công chức hải quan khi thực hiện pháp luật về thuế NK đều phải có trách nhiệm tuân thủ theo đúng các quy định. Ví dụ như: Điều 2 Luật Thuế XK, thuế NK đã quy định rõ: trừ hàng hoá quy định tại Điều 3 của Luật này, hàng hóa trong các trường hợp sau đây là đối tượng chịu thuế XK, thuế NK: (1). Hàng hóa XK, NK qua cửa khẩu, biên giới Việt Nam và (2). Hàng hóa được đưa từ thị trường trong nước vào khu phi thuế quan và từ khu phi thuế quan vào thị trường trong nước. - Tính quy phạm phổ biến: Đó là hệ thống các quy tắc, quy định, chuẩn mực rất cụ thể, rõ ràng về quyền hạn và trách nhiệm của các chủ thể tham gia quan hệ pháp luật về thuế NK. Ví dụ, khi nộp thuế NK, theo Điều 13 Luật Thuế XK, thuế NK thì đối tượng nộp thuế NK có trách nhiệm: (1) Kê khai thuế đầy đủ, chính xác, minh bạch và chịu trách nhiệm trước pháp luật về nội dung kê khai; (2) nộp tờ khai hải quan cho cơ quan hải quan và (3) tính thuế và nộp thuế vào ngân sách nhà nước. - Tính ý chí của nhà nước: Tùy từng giai đoạn phát triển kinh tế - xã hội mà Nhà nước đưa ra chính sách thuế NK cho phù hợp. Yêu cầu đặt ra là các chính sách đó phải phản ánh, thể hiện được ý nguyện của đông đảo nhân dân và cơ quan, tổ chức liên quan; nhất là của cộng đồng doanh nghiệp; đồng thời phải phù hợp với yêu cầu và thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. 1.2.2. Hệ thống pháp luật về thuế nhập khẩu Hệ thống pháp luật về thuế NK là hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật quy định về thuế nhập khẩu. Hệ thống pháp luật về thuế NK hiện hành bao gồm Luật Thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu số 45/2005/QH11 được Quốc hội thông qua ngày 14/6/2005 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Cụ thể như: 14
19. - UBTVQH đã ban hành các Nghị quyết số 977/2005/NQ-UBTVQH11 ngày 13/12/2005; Nghị quyết số 295/2007/NQ-UBTVQH12 ngày 28/9/2007; Nghị quyết số 710/2008/UBTVQH12 ngày 22/11/2008; Nghị quyết số 830/2009/UBTVQH11 ngày 17/10/2009 về Biểu thuế xuất khẩu theo Danh mục nhóm hàng chịu thuế và khung thuế suất đối với từng nhóm hàng; Biểu thuế nhập khẩu ưu đãi theo nhóm hàng chịu thuế và khung thuế suất đối với từng nhóm hàng. - Chính phủ đã ban hành Nghị định số 149/2005/NĐ-CP ngày 08/12/2005 và sau đó đã được thay thế bằng Nghị định số 87/2010/NĐ-CP ngày 13/8/2010 quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Thuế XK, Thuế NK. - Thủ tướng Chính phủ đã ban hành 07 Quyết định về thuế tuyệt đối, miễn thuế theo thẩm quyền đã được quy định. - Bộ Tài chính đã phối hợp với các Bộ, ngành ban hành 25 văn bản (dưới dạng Quyết định và Thông tư liên tịch) hướng dẫn Luật và Nghị định của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Thuế XK, Thuế NK. Đồng thời, Bộ Tài chính cũng đã ban hành theo thẩm quyền trên 200 văn bản (Quyết định và Thông tư) hướng dẫn về mức thuế suất thuế xuất khẩu, mức thuế suất thuế nhập khẩu, trong đó gồm: gần 40 văn bản quy định về mức thuế suất thuế xuất khẩu; 30 văn bản quy định về mức thuế suất thuế nhập khẩu ưu đãi đặc biệt để thực hiện Hiệp định về chương trình ưu đãi thuế quan có hiệu lực chung (CEPT/ATIGA) của các nước ASEAN, của Việt Nam với Lào, Nhật Bản, Campuchia, của ASEAN với Hàn Quốc, Trung Quốc, Ấn Độ, Úc, NiuDilân ; 06 văn bản hướng dẫn về mức thuế tuyệt đối và gần 150 văn bản quy định về mức thuế suất thuế nhập khẩu ưu đãi. Ngoài ra, còn có một số quy định về thuế NK được tại Luật Hải quan; Pháp lệnh về quyền ưu đãi miễn trừ cho cơ quan đại diện ngoại giao, cơ quan lãnh sự và cơ quan đại diện của tổ chức quốc tế tại Việt Nam; Pháp lệnh quy định về các biện pháp tự vệ trong nhập khẩu hàng hóa nước ngoài vào Việt Nam; 15