Luận văn Pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam hiện nay

1. VIỆN HÀNf LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐÀO VIỆT THẮNG PHÁP LUẬT VỀ LÃI SUẤT CHO VAY BẰNG VIỆT NAM ĐỒNG DÀNH CHO KHÁCH HÀNG CÁ NHÂN CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số : 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ THƯƠNG HUYỀN Hà Nội, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi trên cơ sở định hướng của giảng viên hướng dẫn. Tôi xin chịu trách nhiệm mặt pháp lý về nội dung của công trình. Tên tác giả Đào Việt Thắng
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ LÃI SUẤT CHO VAY BẰNG VIỆT NAM ĐỒNG DÀNH CHO KHÁCH HÀNG CÁ NHÂN CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 6 1.1. Ngân hàng thương mại và hoạt động tín dụng của ngân hàng thương mại 6 1.2. Khách hàng và khách hàng cá nhân trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại 13 1.3. Lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại 17 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ LÃI SUẤT CHO VAY BẰNG VIỆT NAM ĐỒNG DÀNH CHO KHÁCH HÀNG CÁ NHÂN CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 28 2.1. Quy định của pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hành cá nhân của các ngân hàng thương mại hiện nay 28 2.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hành cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay 38 Chương 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ ĐẢM BẢO THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ LÃI SUẤT CHO VAY BẰNG VIỆT NAM ĐỒNG DÀNH CHO KHÁCH HÀNG CÁ NHÂN CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM 56 3.1. Quan điểm hoàn thiện pháp luật và đảm bảo thực hiện pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam 56 3.2. Các giải pháp hoàn thiện pháp luật và đảm bảo thực hiện pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hành cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam 60 KẾT LUẬN 69 TÀI LIỆU THAM KHẢO 70
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Vay và cho vay là hoạt động diễn ra giữa những người dư thừa với những người cần nguồn vốn để đầu tư. Trong đó, người vay thường phải trả thêm một phần giá trị ngoài phần vốn gốc ban đầu. Tỉ lệ phần trăm của phần tăng thêm này so với phần vốn ban đầu được gọi là lãi suất. Lãi suất là nghĩa vụ mà người vay phải trả sở hữu quyền sử dụng nguồn vốn của người khác, đồng thời là phần bù đắp sự hi sinh quyền sử dụng tiền tệ hiện tại của người cho vay. Lãi suất gắn liền với hoạt động vay và cho vay. Lãi suất đóng vai trò hết sức quan trọng trong sự vận động của nền kinh tế, tuy nhiên nếu để tự do sẽ dễ dẫn đến xu hướng bị lạm dụng do sự bất cân xứng giữa người cho vay và người đi vay về nhu cầu và quyền lực để hướng tới lợi ích của người cho vay. Như vậy, làm thế nào để vừa giữ được sự tồn tại của lãi suất và tránh được nguy cơ bị làm dụng? Các quy định của nhà nước nhằm giới hạn điều này là giải pháp mà nhiều nền kinh tế đã lựa chọn. Tuy nhiên hoạt động giới hạn của nhà nước không phải là điều đơn giản. Bởi không những duy trì được các giá trị tự do thoả thuận của kinh tế thị trường mà còn phải đảm bảo sự hiện diện của nhà nước với những quy định giới hạn rõ ràng để lãi suất không bị lạm dụng là một điều không dễ. Tại Việt Nam, vấn đề lãi suất cũng đã được Đảng và Nhà nước quan tâm, điều chỉnh bằng chính sách và pháp luật. Tuy nhiên thực tế áp dụng với sự biến động phức tạp của các quan hệ xã hội, đã xuất hiện những hoàn cảnh mà trong đó chính luật pháp đã trở thành một cản lực. Điều này có nhiều nguyên nhân khác nhau, có thể là do nền kinh tế thị trường vận động phức tạp, có thể do luật chúng ta là luật khung (dễ bị chi phối bởi các văn bản hướng dẫn thi hành, cũng như việc suy diễn luật tự do) hoặc là cả hai. Chính điều những nguyên nhân đó tác động tiêu cực đến sự vận động của quan hệ tín dụng nói riêng và nền kinh tế quốc gia nói chung. Đặc biệt lãi suất cho vay đối với khách hàng cá nhân bằng Việt Nam đồng của các ngân hàng thương mại trong thời gian gần đây có những biến đổi thể hiện sự không dứt khoát giữa tự do hoá và chi phối từ phía nhà nước. Hệ thống các quy định pháp lý phức tạp, các ngân hàng thương mại còn lúng túng, cũng như khách hàng cá nhân ít nắm bắt được các thông tin một cách 1
5. kịp thời đã khiến cho lãi suất cho vay ở nội dung này gặp nhiều vấn đề khó khăn cần phải được nghiên cứu, làm rõ. Với lý do đó, học viên lựa chọn đề tài “Pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam hiện nay”làm luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Hiện nay, có rất ít công trình nghiên cứu về vấn đề lãi suất nói chung và lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng nói riêng đối với khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại. Trên cơ sở xét đến một số các yếu tố liên quan đến đề tài, có thể kể tên một số công trình đã có như sau: - Luận văn thạc sĩ: Lãi suất trong hợp đồng vay tài sản theo pháp luật dân sự Việt Nam của Nguyễn Tiến Thành nghiên cứu về các quy định trong luật dân sự về lãi suất trong hợp đồng vay tài sản, qua đó chỉ ra những điểm bất cập trong quy định của pháp luật về áp dụng pháp luật về lĩnh vực này trên thực tiễn và đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện luật pháp và đảm bảo áp dụng đúng các quy định của pháp luật về lãi suất trong hợp đồng vay tài sản. - Luận văn thạc sỹ kinh tế “Tự do hóa lãi suất ở Việt Nam”của Bùi Quý Phương, Học viện Tài chính năm 2014.Luận văn đã hệ thống một số lý luận về lãi suất, tự do hóa tài chính và tự do hóa lãi suất; Phân tích các giai đoạn của quá trình tự do hóa lãi suất ở Việt Nam, đánh giá tình hình thực hiện tự do hóa lãi suất, cơ hội, thách thức đối với việc tự do hóa lãi suất; Đưa ra những bài học kinh nghiệm, mục tiêu, yêu cầu, định hướng, và giải pháp tự do hóa lãi suất; trong đó chú trọng những nội dung định hướng và giải pháp mang tính đột phá theo hướng tự do hoá lãi suất nhằm đảm bảo thực hiện đúng chiến lược để phát triển kinh tế bền vững. - Đề tài: Chính sách lãi suất trong thời kỳ đổi mới kinh tế ở Việt Nam của Vũ Thị Dậu nghiên cứu về các chính sách của nhà nước về vấn đề lãi suất và vai trò của nó trong giai đoạn đổi mới kinh tế ở nước ta. - Đề tài: Tác động của tự do hoá lãi suất đến nền kinh tế Việt Nam của nhóm tác giả tại Trường Đại học Kinh tế Tp Hồ Chí Minh nghiên cứu những tác động tích 2
6. cực và tiêu cực của chính sách tự do hoá lãi suất đối với sự vận động của nền kinh tế Việt Nam. Ngoài ra còn một số bài tham luận ngắn, các bài viết giải thích luật liên quan đến lãi suất cho vay và các liên quan đến chính sách về lãi suất cho vay khác. Tuy nhiên, cho đến nay vấn đề lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng đối với khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại trong pháp luật Việt Nam vẫn chưa được công trình nào nghiên cứu. Chính điều đó, học viên có thể xác định rằng, công trình này nghiên cứu một đề tài có tính mới và không trùng với bất kỳ công trình nào trước đây. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn về lãi suất cho vay và pháp luật về lãi suất cho vay của ngân hàng thương mại dành cho khách hàng là cá nhân. Trên cơ sở đó, đánh giá thực trạng pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay và thực tiễn áp dụng các quy định này trên thực tế. Từ đó có những đề xuất hoàn thiện pháp luật và các giải pháp đảm bảo sự vận hành của các đó trong thực tiễn ở Việt Nam trong hiện tại và tương lai. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được những mục đích trên, luận văn phải thực hiện một số nhiệm vụ sau: - Hệ thống hóa và làm rõ thêm một số vấn đề lý luận cơ bản về lãi suất và lãi suất cho vay của ngân hàng thương mại dành cho khách hàng là cá nhân. - Hệ thống hoá được các quy định của pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hành cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay; - Đánh giá thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hành cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay; 3
7. - Đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và đảm bảo thực hiện pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hành cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay và trong tương lai. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những quy định của pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại. Đồng thời, luận văn cũng nghiên cứu việc thực hiện các quy định này trên thực tiễn. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Luận văn nghiên cứu quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng đối với các ngân hàng thương mại cổ phần ở Việt Nam. - Phạm vi thời gian: Luận văn nghiên cứu quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng đối với các ngân hàng thương mạitừ năm 1986 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Vấn đề nghiên cứu được xem xét theo một trình tự từ quá khứ đến hiện tại trong mối quan hệ, tương tác qua lại với các vấn đề khác trong môi trường xã hội. Ngoài ra, học viên còn căn cứ vào quan điểm của Đảng và Nhà nước đối với lãi suất cho vay bằng Việt Nam đối với khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam hiện nay. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Học viên xác định luận văn là sản phẩm tổng hoà của nhiều phương pháp nghiên cứu khoa học khác nhau. Trong đó có những phương pháp nghiên cứu đóng vai trò là xuyên suốt, chủ đạo trong luận văn, nhưng cũng có phương pháp đóng vai trò trong từng nội dung khác nhau của luận văn. Cụ thể: 4
8. - Phương pháp nghiên cứu, hệ thống, phân tích, tổng hợp tài liệu và văn bản pháp lý: Phương pháp này được thực hiện xuyên suốt luận văn nhằm tìm kiếm các vấn đề lý luận cũng như những quy định pháp lý liên quan đến nội dung của luận văn. - Phương pháp thống kê, khảo sát thực tiễn: Được sử dụng chủ yếu trong Chương 2 nhằm hệ thống hóa, phân tích, đánh giá các quy định pháp luật điều chỉnh về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam; - Phương pháp tham vấn chuyên gia: Là phương pháp thu thập ý kiến chuyên gia thuộc lĩnh vực liên quan đến đề tài luận văn, nhằm làm căn cứ khoa học xây dựng những giải pháp trong Chương 3. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần hoàn thiện lý luận về quy định của pháp luật đối với lãi suất cho vay của các ngân hàng nói chung và ngân hàng thương mại nói riêng tại Việt Nam trong tương lai. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn có ý nghĩa làm tài liệu tham khảo lý luận, nghiên cứu, học tập. Những đề xuất, kiến nghị của luận văn góp phần cung cấp những luận cứ khoa học phục vụ cho công tác lập pháp và hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật đối đối với lãi suất cho vay của các ngân hàngnói chung và ngân hàng thương mại nói riêng tại Việt Nam trong tương lai. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn được bố cục thành 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại Chương 2. Thực trạng pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay Chương 3. Giải pháp hoàn thiện pháp luật và đảm bảo thực hiện pháp luật về lãi suất cho vay bằng Việt Nam đồng dành cho khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam. 5
9. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ LÃI SUẤT CHO VAY BẰNG VIỆT NAM ĐỒNG DÀNH CHO KHÁCH HÀNG CÁ NHÂN CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 1.1. Ngân hàng thương mại và hoạt động tín dụng của ngân hàng thương mại 1.1.1. Khái niệm ngân hàng và ngân hàng thương mại * Ngân hàng Ngân hàng là một thuật ngữ ra đời từ rất sớm trong lịch sử nhân loại. Các nghiên cứu đã chứng minh rằng, những thế kỷ trước công nguyên, ngân hàng đã tồn tại với các hình thức giản đơn khác nhau. Kể từ thời kỳ đó, ngân hàng đã phát triển qua nhiều hình thái, theo xu thế ngày càng mở rộng. Sự mở rộng thể hiện ở lượng dịch vụ, quy mô dịch vụ và ở sự lan rộng vượt ra ngoài mọi biên giới địa lý. Ngày nay, người ta nhắc nhiều đến những khái niệm: Ngân hàng bán lẻ, Ngân hàng bán buôn, Ngân hàng đầu tư, Ngân hàng là một tổ chức tài chính trung gian chấp nhận tiền gửi và định kênh những tiền gửi đó vào các hoạt động cho vay trực tiếp hoặc gián tiếp thông qua các thị trường vốn. Ngân hàng là kết nối giữa khách hàng có thâm hụt vốn và khách hàng có thặng dư vốn.[33] Theo Peter S.Rose “Ngân hàng là một trong những tổ chức tài chính quan trọng nhất của nền kinh tế, Ngân hàng là người cho vay chủ yếu đối với hàng triệu hộ tiêu dùng và với hầu hết các Cơ quan, Chính quyền địa phương. Khi doanh nghiệp và người tiêu dùng phải thanh toán cho các khoản mua hàng hóa, dịch vụ, họ thường sử dụng séc, thẻ tín dụng, tài khoản điện tử của Ngân hàng. Trong mọi thời kỳ, ngân hàng là một trong những thành viên quan trọng nhất trên thị trường tín phiếu và trái phiếu do chính quyền địa phương phát hành để tài trợ cho các công trình công cộng, từ những hội trường, sân bóng đá, sân bay đến đường cao tốc. Ngân hàng cũng là một trong những tổ chức tài chính cung cấp vốn lưu động quan trọng nhất cho các doanh nghiệp”.[9, 25] 6
10. Theo quy định trong luật các Tổ chức tín dụng 1997 thì "Ngân hàng là loại hình tổ chức tín dụng được thực hiện toàn bộ hoạt động ngân hàng và các hoạt động kinh doanh khác có liên quan. Theo tính chất và mục tiêu hoạt động, các loại hình ngân hàng gồm ngân hàng thương mại, ngân hàng phát triển, ngân hàng đầu tư, ngân hàng chính sách, ngân hàng hợp tác và các loại hình ngân hàng khác. Hoạt động ngân hàng là hoạt động kinh doanh tiền tệ và dịch vụ ngân hàng với nội dung thường xuyên là nhận tiền gửi, sử dụng số tiền này để cấp tín dụng và cung ứng dịch vụ thanh toán".[9; 27] Như vậy, có thể hiểu một cách đơn giản: Ngân hàng là tổ chức hoạt động kinh doanh cung cấp các dịch vụ ngân hàng để tìm kiếm lợi nhuận. * Ngân hàng thương mại Ngân hàng thương mại là một tổ chức kinh tế, hoạt động kinh doanh trên lĩnh vực tiền tệ, tín dụng, nó cung cấp một số dịch vụ cho khách hàng và ngược lại nó nhận tiền gửi của khách hàng với các hình thức khác nhau. Nghiệp vụ kinh doanh của Ngân hàng thương mại rất phong phú và đa dạng cùng với sự phát triển của khách hàng, khoa học kỹ thuật kinh tế và xã hội, hoạt động của Ngân hàng thương mại cũng có nhiều phương pháp mới, nhưng các nghiệp vụ kinh doanh về cơ bản không thay đổi là nhận tiền gửi và hoạt động cho vay, đầu tư. Qua Ngân hàng thương mại các chính sách tài chính tiền tệ của Quốc gia sẽ được thực hiện một cách nhanh chóng và cũng nhờ nó mà việc kiểm soát hoạt động của các doanh nghiệp theo đúng luật pháp được dễ dàng hơn. Sự ra đời, tồn tại và phát triển của Ngân hàng luôn gắn liền với sự phát triển của nền kinh tế và đời sống xã hội. Trong cơ chế thị trường, các Ngân hàng thương mại và các tổ chức tín dụng cũng là các doanh nghiệp nhưng chúng là những doanh nghiệp đặc biệt vì tài sản trong quá trình kinh doanh của các Ngân hàng thương mại đều phụ thuộc vào các khách hàng. Mặt khác, hàng hóa mà các Ngân hàng kinh doanh là một loại hàng hóa đặc biệt. Nó rất nhạy cảm với sự biến đổi của thị trường và tình hình kinh tế xã hội. Ở Việt Nam, trong bước chuyển đổi sang kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, thực hiện nhất quán chính sách kinh tế nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Mọi người được tự do kinh doanh theo pháp luật, được bảo hộ quyền 7
11. sở hữu và thu nhập hợp pháp, các hình thức sở hữu có thể hỗn hợp, đan kết với nhau hình thành các tổ chức kinh doanh đa dạng. Các doanh nghiệp, không phân biệt quan hệ sở hữu đều tự chủ kinh doanh, hợp tác và cạnh tranh với nhau, bình đẳng trước pháp luật. Theo hướng đó, nền kinh tế hàng hoá phát triển tất yếu sẽ tạo ra những tiền đề cần thiết và đòi hỏi sự ra đời của nhiều loại hình ngân hàng và các tổ chức tín dụng khác. Để tăng cường quản lý, hướng dẫn hoạt động của các ngân hàng và các tổ chức tín dụng khác, tạo thuận lợi cho sự phát triển nền kinh tế đồng thời bảo vệ lợi ích hợp pháp của các tổ chức và cá nhân. Việc đưa ra khái niệm niệm về ngân hàng thương mại là hết sức cần thiết. Ngân hàng thương mại là một tổ chức kinh tế chuyên thực hiện các hoạt động trong ngân hàng về các lĩnh vực cung cấp tiền tệ, dịch vụ tài chính giữa khách hàng và ngân hàng hoặc ngược lại. Các hoạt động trong ngân hàng như: huy động nguồn vốn, cho vay, chiết khấu, bảo lãnh, cung cấp các dịch vụ tài chính và các hoạt động khác có liên quan. Ngân hàng thương mại được hình thành và phát triển cùng với quá trình phát triển của xã hội loài người. Ngân hàng thương mại là loại ngân hàng giao dịch trực tiếp với khách hàng tổ chức, cá nhân bằng cách nhận tiền gởi, tiền tiết kiệm rồi sử dụng tiền đó để cho vay; chiết khấu; cung cấp các dịch vụ thanh toán và các dịch vụ ngân hàng khác. Theo Edward W.Reed và Edward K.Gill thì "Ngân hàng thương mại là một tổ chức kinh doanh được điều hành một cách chặt chẽ nhất. Ít có lĩnh vực kinh doanh nào bị kiểm tra thường xuyên và quản trị chặt chẽ bởi các nhà chức trách và các nhà quản trị để xem chúng có hoạt động phù hợp với những nguyên tắc của luật pháp và những quy định hay không. Sở dĩ có điều đó là do bản chất cộng đồng của nó".[9, 31] Như vậy, có thể nói ngân hàng thương mại là môt tổ chức tài chính trung gian quan trọng, có ảnh hưởng đến nhiều mặt và sâu rộng trong nền kinh tế thị trường. Thông qua hệ thống định chế tài chính trung gian này mà những nguồn tiền nhàn rỗi nằm rải rác trong xã hội được tập trung lại và được sử dụng để cho các tổ chức, cá nhân vay phục vụ phát triển kinh tế-xã hội. 8
12. Tại Việt Nam, theo luật các tổ chức tín dụng: ngân hàng thương mại là tổ chức tín dụng được thực hiện toàn bộ hoạt động ngân hàng và các hoạt động kinh doanh khác có liên quan vì mục tiêu lợi nhuận theo quy định của Luật Các tổ chức tín dụng và các quy định khác của pháp luật.[2]Các nghiệp vụ của ngân hàng thương mại chủ yếu là nhận tiền gửi và cho vay vốn đầu tư. Tuy nhiên cũng có những thay đổi cho phù hợp với sự phát triển của khách hàng, khoa học kỹ thuật kinh tế và xã hội. Nhờ có các ngân hàng thương mại mà các chính sách tài chính tiền tệ của Nhà nước được thực hiện một cách nhanh chóng và kịp thời hơn, từ đó việc kiểm soát các hoạt động của các doanh nghiệp được dễ dàng, theo đúng luật pháp hơn. Sự hình thành, tồn tại và phát triển của ngân hàng luôn gắn liền với sự phát triển của nền kinh tế thị trường và đời sống xã hội của người lao động. Nền kinh tế ngày càng phát triển làm cho đời sống người lao động được cải thiện, kéo theo các hoạt động liên quan đến tiền gửi ngân hàng cũng tăng làm ngân hàng thương mại ngày càng được hoàn thiện hơn và trở thành những tổ chức tài chính không thể thiếu được trong nền kinh tế nước nhà. Từ đó có thể nói bản chất của ngân hàng thương mại được thể hiện qua các điểm sau: – Ngân hàng thương mại là một tổ chức kinh tế – Ngân hàng thương mại hoạt động kinh doanh tiền tệ và dịch vụ ngân hàngvới nội dung thường xuyên là nhận tiền gửi và sử dụng số tiền này để cấp tín dụng, cung ứng dịch vụ thanh toán. 1.1.2. Hoạt động tín dụng của Ngân hàng thương mại Trong nền kinh tế thị trường có nhiều hình thức tín dụng, song có hai hình thức tín dụng chủ yếu: tín dụng ngân hàng và tín dụng thương mại. * Tín dụng thương mại: là quan hệ tín dụng giữa các nhà doanh nghiệp, được biểu hiện dưới hình thức mua bán chịu. Đặc điểm của hình thức này là: người bán chuyển giao cho người mua được sử dụng vốn tạm thời trong một thời gian nhất định dưới dạng hàng hóa. Đến thời hạn đã được thỏa thuận, người mua hoàn lại vốn cho người bán dưới hình thức tiền tệ và cả phần lãi suất. Cơ sở pháp lý để xác định quan hệ nợ nần của tín dụng thương mại là giấy nợ. Giấy nợ này được gọi là kỳ phiếu thương mại (thương phiếu), có hai loại thương phiếu là hối phiếu (do chủ nợ lập) và lệnh 9
13. phiếu (do người thiếu nợ lập). Mặc dù, tín dụng thương mại đóng vai trò tích cực trong nền kinh tế thị trường, song nó có giới hạn nhất định về quy mô tín dụng, thời hạn cho vay và đối tượng vay. Do vậy, tín dụng thương mại không thể thay thế cho tín dụng ngân hàng được. * Tín dụng ngân hàng: là tín dụng của các nhà tư bản tiền tệ cấp cho các nhà tư bản sản xuất – kinh doanh và những người vay nợ khác. Đó là quan hệ trực tiếp giữa ngân hàng, các tổ chức tín dụng với các doanh nghiệp và cá nhân. Trong nền kinh tế thị trường, ngân hàng là một tổ chức kinh tế trung gian. Do đó, quan hệ của ngân hàng đối với các doanh nghiệp và cá nhân thì ngân hàng vừa là người đi vay, vừa là người cho vay. Đối tượng của tín dụng ngân hàng là tiền tệ. Ngân hàng huy động các nguồn vốn bằng tiền, trả vốn và lãi cũng bằng tiền và cho vay, thu nợ, thu lãi cũng bằng tiền. Như vậy, tín dụng ngân hàng là hình thức tín dụng chủ yếu trong nền kinh tế thị trường, nó đáp ứng nhu cầu về vốn cho mọi thành phần kinh tế một cách linh hoạt và kịp thời, khắc phục được nhược điểm của các hình thức tín dụng khác. Đối với ngân hàng thương mại nói riêng và các loại hình tổ chức tín dụng nói chung, tín dụng là hoạt động kinh doanh truyền thống bên cạnh hoạt động huy động vốn, chiếm tỷ trọng lớn nhất trong tổng tài sản và đem lại phần lớn lợi nhuận cho các ngân hàng thương mại Việt Nam hiện nay. * Các hình thức tín dụng Ngân hàng Trong nền kinh tế thị trường, hoạt động tín dụng rất đa dạng và phong phú với nhiều hình thức khác nhau. Trong quá trình phân loại có thể dùng nhiều tiêu thức để phân loại, song thực tế các nhà kinh tế học thường phân loại hình thức tín dụng theo các tiêu thức sau đây: - Căn cứ theo thời gian vay: Phân loại tín dụng theo thời gian vay có ý nghĩa rất quan trọng đối với các ngân hàng vì nó liên quan đến khả năng sinh lời và mức độ rủi ro của khoản tiền cho vay, theo cách phân loại này, tín dụng ngân hàng được chia làm 3 loại: + Tín dụng ngắn hạn: là các khoản vay mà ngân hàng cung cấp cho khách hàng có thời gian sử dụng vốn không quá một năm. Khoản tín dụng này chủ yếu cung cấp để bổ sung vốn lưu động cho doanh nghiệp, bổ sung thiếu hụt tiền mặt tạm thời của 10
14. doanh nghiệp, cá nhân. Với loại tín dụng này, ít có rủi ro cho ngân hàng vì trong thời gian ngắn ít có biến động xảy ra và nếu có xảy ra thì ngân hàng có thể dự tính được. + Tín dụng trung hạn: là khoản tín dụng có thời hạn từ trên 1 năm đến 5 năm, tín dụng trung hạn thường được sử dụng để cho vay sửa chữa, cải tạo tài sản cố định, các nhu cầu đầu tư mới tài sản cố định, cải tiến và đổi mới kỹ thuật, mở rộng sản xuất. có thời gian thu hồi vốn nhanh hoặc các nhu cầu thiếu hụt vốn nhưng có thời hạn hoàn vốn trên một năm. Loại tín dụng này có mức độ rủi ro không cao vì ngân hàng có khả năng dự đoán được những biến động có thể xảy ra. +Tín dụng dài hạn: là loại tín dụng có thời hạn từ trên 5 năm, tín dụng dài hạn thường được sử dụng để cho vay các nhu cầu mua sắm tài sản cố định, xây dựng cơ bản, các công trình thuộc cơ sở hạ tầng (đường xá, bến cảng ) cải tiến và mở rộng sản xuất với quy mô lớn có thời gian thu hồi vốn lâu (thời gian hoàn vốn vay trên 5 năm); một số khoản cho vay để phục vụ đời sống các cá nhân, hộ gia đình (vay mua nhà, ô tô ) có thời hạn dài cũng có thể được xếp vào loại tín dụng dài hạn. Loại tín dụng này có mức độ rủi ro rất lớn vì trong thời gian dài có những biến động xảy ra không lường trước được. - Căn cứ theo mục đích sử dụng vốn vay: Phân loại tín dụng theo mục đích sử dụng vốn vay có các loại sau: + Tín dụng cho sản xuất, lưu thông hàng hóa: là loại tín dụng được cung cấp cho các nhà sản xuất và kinh doanh hàng hóa nhằm đáp ứng nhu cầu về vốn trong quá trình sản xuất kinh doanh để dự trữ nguyên vật liệu, chi phí sản xuất, đầu tư tài sản cố định hoặc đáp ứng nhu cầu thiếu vốn trong quan hệ thanh toán giữa các chủ thể kinh tế. + Tín dụng tiêu dùng: là loại tín dụng được sử dụng để cho vay các nhu cầu tiêu dùng. Loại tín dụng này thường được sử dụng để cho vay cá nhân, đáp ứng cho nhu cầu phục vụ đời sống như mua sắm nhà cửa, xe cộ, các loại hàng hóa bền chắc như tủ lạnh, điều hòa, máy giặt và thường được thu hồi dần từ nguồn thu nhập của cá nhân vay vốn. Với cách phân loại này, ngân hàng sẽ có quy trình nghiệp vụ cụ thể để đảm bảo ngân hàng có đủ tiền để cho vay và thu hồi nợ theo đánh giá mức độ rủi ro và mức lãi xuất được đặt ra cho từng loại. 11
15. - Căn cứ theo mức độ tín nhiệm đối với khách hàng: Căn cứ vào tiêu chí này, tín dụng được chia thành 2 loại sau: + Tín dụng có bảo đảm bằng tài sản: là loại tín dụng mà theo đó nghĩa vụ trả nợ của chủ thể vay vốn được bảo đảm bằng tài sản của chủ thể vay vốn, tài sản hình thành từ vốn vay hoặc bảo đảm bằng tài sản của bên thứ ba. Ngân hàng nắm giữ tài sản của người vay để xử lý thu hồi nợ khi người vay không thực hiện được các nghĩa vụ đã được cam kết trong hợp đồng tín dụng. Hình thức này được áp dụng đối với những khách hàng không có uy tín cao với ngân hàng. + Tín dụng không có bảo đảm bằng tài sản (tín chấp): là loại tín dụng không có tài sản thế chấp, cầm cố hoặc bảo lãnh; mà dựa vào độ tín nhiệm, uy tín trong quan hệ tín dụng của khách hàng. Tuy loại tín dụng này khách hàng có uy tín rất lớn và khả năng trả nợ rất cao thì mới được cấp tín dụng mà không cần có tài sản đảm bảo nhưng vẫn tiềm ẩn không ít rủi ro cho ngân hàng. - Căn cứ theo đối tượng tín dụng: Căn cứ vào tiêu chí này, tín dụng được chia thành các loại sau: + Tín dụng vốn lưu động: là loại tín dụng được sử dụng để hình thành vốn lưu động của các tổ chức kinh tế, có nghĩa là cho vay bù đắp vốn lưu động thiếu hụt tạm thời. Tín dụng vốn lưu động bao gồm: cho vay dự trữ hàng hóa, cho vay chi phí sản xuất, cho vay để thanh toán các khoản nợ dưới hình thức chiết khấu kỳ phiếu, . + Tín dụng cố định: là loại tín dụng được sử dụng để hình thành tài sản cố định như đầu tư để mua sắm tài sản cố định, cải tiến và đổi mới kỹ thuật, mở rộng sản xuất, xây dựng các xí nghiệp và công trình mới - Căn cứ theo hình thức cấp tín dụng: cấp tín dụng là việc thỏa thuận để tổ chức, cá nhân sử dụng một khoản tiền hoặc cam kết cho phép sử dụng một khoản tiền theo nguyên tắc có hoàn trả bằng nghiệp vụ cho vay, chiết khấu, cho thuê tài chính, bao thanh toán, bảo lãnh ngân hàng và các nghiệp vụ cấp tín dụng khác, trong đó: + Cho vay: là hình thức cấp tín dụng, theo đó bên cho vay giao hoặc cam kết giao cho khách hàng một khoản tiền để sử dụng vào mục đích xác định trong một thời gian nhất định theo thỏa thuận với nguyên tắc có hoàn trả cả gốc và lãi. Cho vay là một trong những nghiệp vụ quan trọng nhất của ngân hàng thương mại, thông thường 12
16. lợi nhuận từ nghiệp vụ này chiếm từ 60 – 70% tổng lợi nhuận của ngân hàng. + Bao thanh toán: là hình thức cấp tín dụng cho bên bán hàng hoặc bên mua hàng thông qua việc mua lại có bảo lưu quyền truy đòi các khoản phải thu hoặc các khoản phải trả phát sinh từ việc mua, bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ theo hợp đồng mua, bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ. + Bảo lãnh ngân hàng: là hình thức cấp tín dụng, theo đó tổ chức tín dụng cam kết với bên nhận bảo lãnh về việc tổ chức tín dụng sẽ thực hiện nghĩa vụ tài chính thay cho khách hàng khi khách hàng không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ nghĩa vụ đã cam kết; khách hàng phải nhận nợ và hoàn trả cho tổ chức tín dụng theo thỏa thuận. + Chiết khấu: là việc mua có kỳ hạn hoặc mua có bảo lưu quyền truy đòi các công cụ chuyển nhượng, giấy tờ có giá khác của người thụ hưởng trước khi đến hạn thanh toán. + Cho thuê tài chính: là hoạt động tín dụng trung, dài hạn thông qua việc cho thuê máy móc, thiết bị, phương tiện vận chuyển và các động sản khác. + Các nghiệp vụ cấp tín dụng khác. 1.2. Khách hàng và khách hàng cá nhân trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại 1.2.1. Khái niệm khách hàng và khách hàng cá nhân * Khách hàng Khách hàng của một tổ chức là một tập hợp những cá nhân, nhóm người, doanh nghiệp có nhu cầu sử dụng sản phẩm của công ty và mong muốn được thỏa mãn nhu cầu đó. Trong nền kinh tế thị trường khoánh hàng có vị trí rất quan trọng, khách hàng là Thượng Đế. Khách hàng là người cho ta tất cả. Tom Peters xem khách hàng là “tài sản làm tăng thêm giá trị”. Đó là tài sản quan trọng nhất mặc dù giá trị của họ không có ghi trong sổ sách công ty. Vì vậy các công ty phải xem khách hàng như là nguồn vốn cần được quản lý và phát huy như bất kỳ nguồn vốn nào khác. * Khách hàng cá nhân Khách hàng cá nhân là những người tiêu dùng sản phẩm hay dịch vụ của doanh nghiệp. Khách hàng cá nhân của các ngân hàng thương mại là bên còn lại tham gia vào các hoạt động tín dụng mà không phải là tổ chức, doanh nghiệp. Như vậy, khách hàng 13
17. cá nhân trong hoạt động cho vay của các ngân hàng thương mại bao gồm: cá nhân và hộ gia đình. Trong quan hệ tín dụng, khách hàng cá nhân có các đặc điểm cơ bản sau: Một là, số lượng khách hàng cá nhân rất đông và rất đa dạng về ngành nghề, độ tuổi thường chiếm khoảng 2/3 khách hàng của ngân hàng, nhưng về giá trị món vay thì nhỏ. Trước đây cá nhân thường rất ít khi tìm đến ngân hàng để vay vốn, một phần vì tâm lý người dân ngại làm nhiều thủ tục rườm rà, phần nữa vì cung cách làm việc cửa quyền của các ngân hàng.Người dân thường vay mượn lẫn nhau dựa trên uy tín.Nhưng những món vay này thường chịu lãi suất rất cao so với vay ở ngân hàng. Trong thời gian gần đây, khi các ngân hàng cạnh tranh ngày càng gay gắt, thị phần khách hàng buộc phải chia nhỏ, các ngân hàng phải mở rộng đối tượng phục vụ của mình và thay đổi cung cách phục vụ đối với khách hàng cá nhân. Những ngân hàng trước kia chỉ chú trọng đến khách hàng doanh nghiệp thì giờ cố gắng tạo ra nhiều sản phẩm phục vụ mảng khách hàng cá nhân. Điều này đã thu hút một lượng lớn người dân đến với ngân hàng. Hơn nữa, nền kinh tế Việt Nam ngày càng phát triển, mức sống của người dân tăng lên rõ rệt, nhu cầu tiêu dùng cũng tăng cao, suy nghĩ của người dân trong tiêu dùng cũng thay đổi dần. Một lý do nổi bật kiếm khách hàng cá nhân tìm đến với ngân hàng nhiều trong thời gian vừa qua là ngân hàng có thể cho khách hàng vay để đầu tư chứng khoán. Chính vì các sản phẩm phục vụ đa dạng, cung cách phục vụ chu đáo, nhu cầu tiêu dùng và kinh doanh của người dân tăng cao nên số lượng khách hàng cá nhân đến với ngân hàng rất lớn và đang có xu hướng tăng lên. Hai là, nhu cầu vay nhỏ và mang tính thời vụ, thường là những khoản vay ngắn, trung hạn thường dưới 5 năm. Khách hàng cá nhân đến với ngân hàng với nhu cầu rất đa dạng, có thể là xin bảo lãnh, xin vay để đầu tư chứng khoán, để tiêu dùng cá nhân Dù thế, nhu cầu vay chính của khách hàng cá nhân vẫn là vay để tiêu dùng và sản xuất kinh doanh, đầu tư. Ngân hàng cho khách hàng vay trả góp để mua hàng hóa lâu bền như nhà cửa, xe ô tô Phương thức cho vay có thể cho vay trực tiếp hoặc thông qua doanh nghiệp bán hàng, khách hàng vay thường phải trả lãi cao, phải chứng minh được tài chính vững mạnh Tuy nhiên do cạnh tranh giữa các ngân hàng nên điều kiện vay ngày càng đơn giản hơn. Chính vì thế các khoản cho vay cũng ẩn chứa nhiều rủi ro 14