Luận văn Pháp luật về hoạt động tín dụng của công ty tài chính và thực tiễn áp dụng tại công ty tài chính Vinashin

Nội dung text: Luận văn Pháp luật về hoạt động tín dụng của công ty tài chính và thực tiễn áp dụng tại công ty tài chính Vinashin

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT THIỀU THỊ CHIÊN PHÁP LUẬT VỀ HOẠT ĐỘNG TÍN DỤNG CỦA CÔNG TY TÀI CHÍNH VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TẠI CÔNG TY TÀI CHÍNH VINASHIN LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội – 2013
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT THIỀU THỊ CHIÊN PHÁP LUẬT VỀ HOẠT ĐỘNG TÍN DỤNG CỦA CÔNG TY TÀI CHÍNH VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TẠI CÔNG TY TÀI CHÍNH VINASHIN Chuyên ngành : Luật Kinh tế Mã số : 60.38.50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học : TS Nguyễn Thị Lan Hương Hà Nội – 2013
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ, trích dẫn trong luận văn là trung thực, chính xác. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong công trình khoa học nào khác. Tác giả luận văn Thiều Thị Chiên
4. MỤC LỤC MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT LỜI NÓI ĐẦU 1 1.Tính cấp thiết của đề tài 1 2. Tình hình nghiên cứu đề tài 2 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 3 4. Phương pháp nghiên cứu 3 5. Dự kiến những đóng góp mới của luận văn 3 6. Bố cục của luận văn 4 Chương 1: Tổng quan về công ty tài chính và pháp luật về hoạt động tín dụng của công ty tài chính .4 1.1 Khái quát chung về CTTC và hoạt động tín dụng của CTTC 4 1.1.1 Khát quát về CTTC 4 1.1.2 Hoạt động tín dụng và hoạt động tín dụng của CTTC 11 1.2 Pháp luật về hoạt động tín dụng của CTTC 15 1.2.1 Pháp luật về việc huy động vốn của CTTC 16 1.2.2 Pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của CTTC 28 1.2.3 Pháp luật về các quy định đảm bảo an toàn trong hoạt động cấp tín dụng của CTTC 41 Chương 2: Thực trạng pháp luật về hoạt động tín dụng của công ty tài chính và thực tiễn áp dụng tại công ty tài chính Vinashin 47 2.1 Thực trạng pháp luật về hoạt động tín dụng của công ty tài chính 47 2.1.1 Bất cập về cơ chế huy động vốn 47 2.1.2 Bất cập trong cơ chế cấp tín dụng 48 2.2 Thực tiễn áp dụng pháp luật về hoạt động tín dụng tại CTTC Vinashin 50
5. 2.2.1 Giới thiệu về công ty tài chính Vinashin 50 2.2.2 Khái quát tình hình hoạt động kinh doanh của công ty tài chính Vinashin 52 2.2.3 Thực tiễn áp dụng pháp luật về hoạt động tín dụng tại công ty tài chính Vinashin 55 Chương 3: Định hướng hoàn thiện pháp luật về hoạt động tín dụng của công ty tài chính và một số kiến nghị trong hoạt động tín dụng của công ty tài chính Vinashin 66 3.1 Định hướng hoàn thiện pháp luật về hoạt động tín dụng của CTTC 66 3.2 Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về hoạt động tín dụng của CTTC 67 3.2.1 Về huy động vốn: 68 3.2.2 Về cấp tín dụng 70 3.2.3 Về mở tài khoản thanh toán 70 3.2.4 Về cơ chế kiểm tra, giám sát hoạt động của các CTTC 71 3.3 Các kiến nghị nâng cao hiệu quả hoạt động tín dụng tại VFC 72 3.3.1 Hoàn thiện hệ thống các quy định nội bộ về hoạt động tín dụng và giám sát chặt chẽ việc sử dụng vốn 72 3.3.2 Hoàn thiện cơ chế huy động vốn trong tập đoàn 73 3.3.3 Xây dựng chính sách huy động vốn từ các nguồn ngoài Tập đoàn 74 3.3.4 Đa dạng hóa và nâng cao hiệu quả các hình thức cấp tín dụng 74 3.3.5 Cổ phần hóa VFC 74 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 77
6. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TT TỪ VIẾT TẮT Ý NGHĨA 1 CTTC Công ty Tài Chính 2 VFC Công ty Tài chính TNHH MTV Công nghiệp tàu thủy 3 TCTD Tổ chức Tín Dụng
7. LỜI NÓI ĐẦU 1. Tính cấp thiết của Đề tài Trong những năm qua, cùng với công cuộc đổi mới và hội nhập kinh tế, hoạt động ngân hàng không ngừng tăng trưởng về quy mô, mạng lưới giao dịch, năng lực tài chính, năng lực điều hành, sản phẩm ngày càng đa dạng Tài chính - ngân hàng đang trở thành một lĩnh vực kinh doanh đầy tiềm năng, hứa hẹn nhiều thời cơ, lợi nhuận, nhưng cũng ẩn chứa không ít rủi ro Bên cạnh hệ thống các ngân hàng thương mại, các CTTC là một định chế tài chính được rất nhiều các tổng công ty trong nước và các tập đoàn tài chính lớn trên thế giới quan tâm đầu tư và xin thành lập. Là một quốc gia đang phát triển, nhu cầu vốn của các doanh nghiệp Việt Nam là rất lớn, khối khách hàng doanh nghiệp tư nhân loại vừa và nhỏ đang rất cần vốn nhưng khó vay vốn từ các ngân hàng lớn. Với những thủ tục đơn giản hơn thành lập ngân hàng, vốn điều lệ không quá cao thì đây là cơ hội tốt cho các tập đoàn, tổng công ty lớn tham gia thị trường tài chính Việt Nam thông qua việc thành lập các CTTC. Đặc biệt khi Ngân hàng Nhà nước nâng điều kiện cấp phép và sau đó quyết định tạm ngưng việc cấp phép thành lập Ngân hàng thương mại cổ phần thì phong trào thành lập CTTC lại nở rộ. Hiện tại, tỷ lệ người dân Việt Nam sử dụng các dịch vụ tài chính, ngân hàng chỉ khoảng 20% trong lúc nguồn vốn trong dân còn rất lớn. Các CTTC ra đời cũng sẽ góp phần cơ cấu lại thị trường tiền tệ theo hướng nâng cao sức cạnh tranh và tính thanh khoản cho các tổ chức tín dụng, đa dạng hoá các sản phẩm tài chính-tín dụng, tạo ra nhiều kênh huy động và phân các nguồn vốn trong xã hội một cách linh hoạt góp phần thực hiện công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Ở nước ta, phần lớn các CTTC ra đời với mục đích đáp ứng nhu cầu thu xếp vốn trong nội bộ các tổng công ty, tập đoàn lớn; hầu hết các tổng 1
8. công ty, tập đoàn này thuộc sở hữu của nhà nước. Các CTTC có được một hành lang pháp lý phù hợp để thúc đẩy hoạt động của mình cũng có nghĩa là thúc đẩy hoạt động của các tổng công ty và tập đoàn kinh tế nhà nước trước sức ép cạnh tranh của hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, một thực tế không thể phủ nhận là hoạt động của các CTTC ở Việt Nam còn mới mẻ và chưa có định hướng rõ ràng. Đặc biệt, pháp luật điều chỉnh tổ chức và hoạt động của công ty tài chính còn chưa hoàn chỉnh và đồng bộ, có một số quy định đến nay đã không còn phù hợp. Đặc biệt sự ra đời của Luật các Tổ chức tín dụng số 47/2010/QH12 đã dẫn đến nhiều thay đổi quan trọng về tổ chức và hoạt động của CTTC – một định chế tài chính có vai trò quan trọng trong nền kinh tế. Hệ thống các CTTC hiện nay đang rất cần có một hành lang pháp lý phù hợp để hoạt động ngày một hiệu quả hơn. Với mong muốn đó, tác giả đã chọn đề tài: “Pháp luật về hoạt động tín dụng của CTTC và thực tiễn áp dụng tại CTTC Vinashin”. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài So với các định chế tài chính khác như các ngân hàng, công ty chứng khoán thì các vấn đề pháp lý về loại hình CTTC ít được quan tâm hơn. Đã có nhiều công trình nghiên cứu pháp luật về tổ chức tín dụng nói chung, tuy nhiên các nghiên cứu về pháp luật điều chỉnh riêng hoạt động của CTTC thì chưa có nhiều công trình nghiên cứu một cách sâu sắc, hệ thống và đầy đủ về vấn đề này. Trong xu thế hội nhập hiện nay, việc nghiên cứu một cách có hệ thống về vấn đề này mang ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc. Những kiến nghị của đề tài hy vọng sẽ đem lại những kết quả thiết thực cho việc hoàn thiện các quy định pháp luật của Việt Nam nhằm mục đích đảm bảo một môi trường pháp lý phù hợp với đặc thù riêng của hệ thống các CTTC ở Việt Nam. 2
9. Tác giả hy vọng rằng với sự đầu tư thích đáng, kết quả nghiên cứu sẽ là một tài liệu tham khảo có giá trị. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu đề tài Đề tài sẽ tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận và các quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động tín dụng của CTTC hiện nay và thực tiễn áp dụng tại CTTC Vinashin. Đặc biệt Luận văn có đi sâu phân tích các quy định mới được ban hành từ năm 2010 liên quan đến hoạt động tín dụng của CTTC. Trong nội dung trình bày, tác giả sẽ đưa ra những nhận xét, đánh giá thực trạng pháp luật về hoạt động tín dụng của CTTC thông qua việc phân tích các ưu điểm và bất cập của các quy định pháp luật hiện hành và các vướng mắc cụ thể trong quá trình áp dụng pháp luật tại CTTC Vinashin. Qua đó tác giả có nêu lên những kiến nghị có thể áp dụng trong việc hoàn thiện pháp luật điều chỉnh hoạt động tín dụng của CTTC. Đề tài chỉ nghiên cứu pháp luật về hoạt động tín dụng của CTTC, không nghiên cứu pháp luật về các hoạt động khác cũng như pháp luật về tổ chức của loại hình tổ chức tín dụng. 4. Phương pháp nghiên cứu Tác giả sẽ sử dụng phương pháp chủ yếu là phân tích các quy định pháp luật Việt Nam hiện hành, so sánh với thông lệ quốc tế, từ đó rút ra những ưu điểm và những bất cập, hạn chế trong quy định của pháp luật điều chỉnh hoạt động tín dụng của các CTTC hiện nay, nhằm tạo một môi trường pháp lý hoàn thiện cho hệ thống các CTTC phát triển một cách đồng bộ, có định hướng. 5. Dự kiến những đóng góp mới của Luận văn Luận văn là một cái nhìn tổng quan, khái quát những quy định của pháp luật hiện hành về pháp luật điều chỉnh hoạt động tín dụng của CTTC, trong đó 3
10. bao gồm cả những chính sách pháp luật mới được ban hành trong thời gian gần đây. Với việc phân tích sự phù hợp và bất cập của các quy định này, luận văn đưa ra những nhận xét và kiến nghị phù hợp để có thể tạo môi trường pháp lý tốt nhất cho hoạt động tín dụng của CTTC nói chung và CTTC Vinashin nói riêng. 6. Bố cục của Luận văn Bố cục của Luận văn gồm ba chương: Chương 1: Tổng quan về công ty tài chính và pháp luật về hoạt động tín dụng của công ty tài chính Chương 2: Thực trạng pháp luật về hoạt động tín dụng của Công ty tài chính và thực tiễn áp dụng pháp luật về hoạt động tín dụng của Công ty tài chính Vinashin Chương 3: Định hướng hoàn thiện pháp luật và một số kiến nghị trong hoạt động tín dụng của Công ty tài chính Vinashin Chương 1 Tổng quan về Công ty tài chính và pháp luật về hoạt động tín dụng của Công ty tài chính 1.1 Khái quát chung về Công ty tài chính và hoạt động tín dụng của Công ty tài chính 1.1.1 Khát quát về Công ty tài chính a. Khái niệm, đặc điểm của Công ty tài chính Trên thế giới, thuật ngữ “Công ty tài chính” không còn gì mới lạ, các nhà tư bản đã quá quen với các hoạt động, cũng như vai trò của nó trên thị trường tài chính tiền tệ. Công ty tài chính (CTTC) cùng các Ngân hàng thương mại có tầm quan trọng rất lớn và được coi như là xương sống của nền 4
11. kinh tế. Có thể nói sự ra đời của CTTC là một tất yếu khách quan của nền kinh tế thị trường, nó tồn tại và hoạt động tuân theo các quy luật của nền kinh tế với chức năng luân chuyển và điều tiết vốn từ nơi thừa đến nơi thiếu. Trên thế giới, ở các nước tư bản, các CTTC xuất hiện rất sớm và phát triển với tốc độ nhanh chóng. Cùng với sự ra đời này, pháp luật các nước đều có những quy định pháp lý làm nền tảng cho các CTTC tồn tại và hoạt động. Ở Thụy Điển, các CTTC được thành lập từ giữa năm 1960 phát triển mạnh vào những năm 1970 và hiện nay CTTC là một trong những nhân tố quan trọng thực hiện chính sách tín dụng của Nhà nước. Ngay từ khi nền kinh tế đòi hỏi sự ra đời của các CTTC các nhà lập pháp Thụy Điển cũng đã có ngay các quy định pháp luật quy định chức năng hoạt động cũng như phạm vi hoạt động của nó. Ở Nhật Bản, các CTTC được hình thành từ giữa những năm 50 nhằm hỗ trợ vốn cho các cơ sở kinh doanh nhỏ và đáp ứng nhu cầu vốn phục vụ cho lợi ích tiêu dùng của người dân Nhật Bản. Cho tới nay đã có hàng loạt các CTTC ra đời, nhiều công ty đã nổi lên và chiếm các vị trí quan trọng trong hệ thống các tổ chức tài chính Nhật Bản, chi phối hoạt động của nhiều lĩnh vực kinh tế, không những trong phạm vi đất nước Nhật Bản mà còn vươn ra thế giới với tư cách là những tập đoàn tài chính khổng lồ. Cùng với sự phát triển của CTTC thì sự điều chỉnh của pháp luật đối với CTTC ngày càng hoàn thiện hơn. Như vậy có thể thấy tùy đặc điểm và tình hình nền kinh tế mỗi nước mà các CTTC có thể có phạm vi hoạt động khác nhau song chúng vẫn hoạt động với mục đích chính là luân chuyển, khơi thông dòng vốn, thúc đẩy vòng chu chuyển và tăng hiệu quả sử dụng vốn của nền kinh tế. Ở Việt Nam, so với hệ thống Ngân hàng thì CTTC là một mô hình 5
12. TCTD khá mới. Sự ra đời hệ thống ngân hàng tại Việt Nam được đánh dấu bằng sắc lệnh số 15/SL ngày 06/5/1951 do Chủ tịch nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ký. Kể từ khi thành lập, trải qua nhiều giai đoạn phát triển, tới nay hệ thống Ngân hàng đã được phân chia thành Ngân hàng Nhà nước với chức năng quản lý điều tiết nền kinh tế tiền tệ và các Ngân hàng chuyên doanh khác. Trong khi đó, CTTC chỉ mới được chính thức thừa nhận thông qua Pháp lệnh ngân hàng, Hợp tác xã tín dụng và CTTC do Hội đồng Nhà nước ban hành ngày 24/5/1990. Theo đó “CTTC, công ty quốc doanh hoặc cổ phần hoạt động chủ yếu là cho vay để mua bán hàng hóa dịch vụ bằng nguồn vốn của mình hoặc vay trong dân cư” Những năm cuối thập kỷ 80 và đầu thập kỷ 90 của thế kỷ XX cho thấy mức độ khát vốn nghiêm trọng của nền kinh tế Việt Nam. Các doanh nghiệp thuộc mọi quy mô, hình thức, thành phần đều thiếu vốn. Nhu cầu điều tiết vốn trên thị trường làm nảy sinh hàng loạt các quỹ tín dụng với rất nhiều điểm tư- ơng đồng với CTTC là huy động tiền gửi trong dân cư và hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ. Cùng sự lớn mạnh của nền kinh tế, sự biến chuyển của thị trường trong nước và quốc tế năm 1997, Quốc hội nước ta đã ban hành Luật các TCTD quy định về tổ chức, hoạt động của các TCTD và hoạt động ngân hàng của các tổ chức khác ở Việt Nam. Tại Luật các TCTD ngày 12/12/1997 CTTC chưa được định nghĩa đầy đủ, song được xếp vào TCTD phi ngân hàng. TCTD phi ngân hàng được thực hiện một số hoạt động ngân hàng như là nội dung kinh doanh thường xuyên nhưng không được nhận tiền gửi không kỳ hạn, không làm dịch vụ thanh toán. TCTD phi ngân hàng gồm CTTC, công ty cho thuê tài chính và các TCTD phi ngân hàng khác. Tiếp đó để cụ thể hóa cách thức tổ chức và phạm vi hoạt động của CTTC, năm 2002 Chính phủ đã ban hành Nghị định số 79/2002/NĐ-CP quy định về tổ chức và hoạt động của CTTC. 6
13. Theo đó CTTC đã được định nghĩa đầy đủ: “CTTC là loại hình TCTD phi ngân hàng, với chức năng là sử dụng vốn tự có, vốn huy động và các nguồn vốn khác để cho vay, đầu tư, cung ứng các dịch vụ tư vấn về tài chính, tiền tệ và thực hiện một số dịch vụ khác theo quy định của pháp luật, nhưng không được làm dịch vụ thanh toán, không được nhận tiền gửi dưới một năm”. Có thể thấy so với Pháp lệnh ngân hàng, hợp tác xã tín dụng, CTTC (ngày 24/5/1990), CTTC không còn bị bó hẹp trong hai hình thức là công ty quốc doanh và công ty cổ phần, các hoạt động nghiệp vụ cũng được mở rộng hơn. Năm 2010, Quốc hội ban hành Luật các TCTD số 47/2010/QH12 thay thế Luật các TCTD 1997 với nhiều quy định mới về tổ chức và hoạt động của các TCTD. Theo quy định tại Khoản 4, Điều 4 Luật các TCTD 2010 thì CTTC được xếp vào các TCTD phi ngân hàng: “TCTD phi ngân hàng là loại hình TCTD được thực hiện một hoặc một số hoạt động ngân hàng theo quy định của Luật này, trừ các hoạt động nhận tiền gửi của cá nhân và cung ứng các dịch vụ thanh toán qua tài khoản của khách hàng. TCTD phi ngân hàng bao gồm CTTC, công ty cho thuê tài chính và các TCTD phi ngân hàng khác” Hệ thống các TCTD ở Việt Nam được phân chia thành hai loại, đó là: ngân hàng và các TCTD phi ngân hàng. Tuy được quy định dưới các hình thức khác nhau với tên gọi và phạm vi hoạt động nghiệp vụ khác nhau nhưng chúng đều nằm trong hệ thống TCTD.CTTC mang đầy đủ các đặc trưng của một TCTD nói chung: - Thứ nhất, CTTC là doanh nghiệp có đối tượng kinh doanh trực tiếp là tiền tệ. Tiền tệ là một hàng hoá đặc biệt được tách ra từ trong thế giới hàng hoá làm vật ngang giá chung thống nhất. Nó được dùng để biểu hiện và đo lường 7
14. giá trị của hàng hoá khác, làm phương tiện lưu thông, phương tiện thanh toán, phương tiện cất trữ. Chính do sản phẩm kinh doanh là tiền tệ đã tạo ra sự khác biệt cơ bản giữa TCTD nói chung và CTTC nói riêng với các doanh nghiệp khác. Do các chức năng của mình, tiền tệ là một sản phẩm kinh doanh có tính nhạy cảm với thị trường hơn bất cứ một lĩnh vực kinh doanh nào khác. Mọi biến động của nền kinh tế ngay lập tức sẽ ảnh hưởng tới giá trị đồng tiền và hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp kinh doanh tiền tệ. Chính vì các hoạt động của CTTC cũng bị biến động theo, thiếu tính ổn định, mang tính nhạy cảm và rủi ro rất lớn. - Thứ hai, CTTC là doanh nghiệp có hoạt động kinh doanh chính, chủ yếu, thường xuyên và mang tính nghề nghiệp là hoạt động ngân hàng. Hoạt động ngân hàng là hoạt động kinh doanh tiền tệ và dịch vụ ngân hàng với nội dung thường xuyên là nhận tiền gửi, sử dụng số tiền này để cấp tín dụng và cung ứng các dịch vụ thanh toán. Đây là dấu hiệu cơ bản để phân biệt doanh nghiệp là TCTD với các loại hình doanh nghiệp kinh doanh trong các lĩnh vực khác, kể cả các doanh nghiệp có hoạt động ngân hàng không thường xuyên như các công ty bảo hiểm, công ty kinh doanh chứng khoán. Đặc điểm này có ý nghĩa quyết định đến cơ chế điều chỉnh của pháp luật đối với tổ chức và hoạt động của các CTTC. Những tác động tích cực và tiêu cực của hoạt động kinh doanh của các TCTD có tính dây chuyền. Chẳng hạn khi một CTTC cho vay không thu hồi được vốn dẫn tới tình trạng không thể thanh toán cho khách hàng khi đến hạn. Điều này có thể gây tâm lý hoang mang cho không chỉ khách hàng của CTTC đó mà cả các khách hàng của các TCTD khác, dẫn đến hiện tượng khách hàng đồng loạt tới các TCTD rút tiền gửi, đẩy các TCTD vào tình trạng thiếu khả năng chi trả, gây ra sự mất ổn định cho cả nền kinh tế. - Thứ ba, CTTC là loại hình doanh nghiệp chịu sự quản lý nhà nước 8
15. của Ngân hàng Nhà nước và thuộc phạm vi áp dụng pháp luật ngân hàng. Tuy vậy, CTTC có những đặc điểm riêng mà dựa vào đó có thể nhận biết, phân biệt chúng với các loại hình TCTD khác. Sự phân biệt này là cần thiết và quan trọng vì trong nền kinh tế thị trường, các TCTD có mối quan hệ mật thiết, tác động qua lại với nhau. Do đó phạm vi hoạt động mà pháp luật quy định cho từng loại hình TCTD cần rõ ràng để tránh sự chồng chéo, khiến cho hiệu quả mà chúng mang lại cho nền kinh tế bị giảm sút. Sự phân biệt ranh giới, phạm vi hoạt động nghiệp vụ của từng loại hình TCTD cũng giúp Nhà nước dễ dàng hơn trong việc quản lý, có các biện pháp điều chỉnh phù hợp và kịp thời. Từ đó đảm bảo cho một hệ thống tài chính lành mạnh, là cơ sở cho sự phát triển bền vững của nền kinh tế thị trường non trẻ ở nước ta hiện nay. b. Vai trò của CTTC Ở các nước có nền kinh tế thị trường phát triển, CTTC là một định chế tài chính không thể thiếu và ngày càng có vai trò to lớn. Đó là một kênh huy động vốn có tính chuyên nghiệp cao, sử dụng vốn hiệu quả. Thông qua CTTC luồng vốn của thị trường được lưu thông, thúc đẩy sự chu chuyển, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn của nền kinh tế quốc dân. Bên cạnh đó, CTTC còn là một kênh dẫn vốn quan trọng từ các dòng đầu tư nước ngoài. Với khả năng chuyên nghiệp về kinh doanh vốn, CTTC có thể thu xếp vốn cho các dự án lớn từ những nhà đầu tư trong nước, quốc tế Sự tồn tại của CTTC trong hệ thống tài chính cũng tạo ra sự cạnh tranh mạnh mẽ giữa các chủ thể của thị trường tài chính, mang lại xung lực mới cho sự phát triển thị trường tài chính nói riêng và thị trường nói chung. Ở nước ta, CTTC đã sớm khẳng định được vai trò quan trọng trong việc tạo lập thêm một kênh tài trợ tín dụng mới, hữu hiệu cho các đơn vị thành 9
16. viên trong tập đoàn và mở rộng phục vụ tổ chức, các nhân ngoài tập đoàn. Sự ra đời các CTTC ở Việt Nam chủ yếu nhằm mục tiêu ban đầu là huy động và điều hoàn nguồn vốn trong nội bộ tổng công ty, phục vụ sự phát triển của tổng công ty trong một ngành, lĩnh vực nhất định (sau này phát triển thành các tập đoàn kinh tế). Hoạt động của các CTTC đồng thời còn góp phần làm phong phú thêm các dịch vụ tài chính - ngân hàng, đáp ứng nhu cầu phát triển đa dạng của thị trường tài chính tiền tệ trong nền kinh tế thị trường. Cá biệt, một số CTTC đã đạt những kết quả khả quan, tạo được vị thế trên thị trường, là các đối tác tin tưởng của các định chế tài chính lớn trong nước và quốc tế. Ở Việt Nam hiện nay có 18 CTTC đang hoạt động, trong đó có 12 công ty trực thuộc các tổng công ty, tập đoàn hiện có vốn chi phối của Nhà nước. Lợi thế lớn nhất, vốn là xuất phát điểm để hình thành các CTTC trực thuộc tập đoàn, tổng công ty nhà nước là việc tận dụng vị thế "người nhà" để làm chức năng luân chuyển nguồn lực tài chính giữa các đơn vị thành viên, đầu mối giúp thu xếp vốn và tận dụng nguồn vốn nhàn rỗi giá rẻ ngay trong hệ thống. Xét theo đặc thù trên thì 17 CTTC đang tồn tại ở Việt Nam, với thế mạnh chủ yếu dựa vào vị thế "người nhà" trong cùng hệ thống. Tuy nhiên, giờ đây, lợi thế này đang mất dần và CTTC phải cạnh tranh gay gắt với hệ thống ngân hàng. Thực tế này buộc các CTTC phải thay đổi để để tồn tại, nhất là khi vị thế của chính các công ty này trong công ty mẹ đang bị lung lay. Như vậy, có thể thấy, khi nền kinh tế càng phát triển thì vai trò của trung gian tài chính càng quan trọng. Cùng với các ngân hàng thương mại, CTTC cũng góp phần tạo thêm một kênh dẫn vốn cho nền kinh tế, đáp ứng đ- ược nhu cầu vay vốn trung và dài hạn cho các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa, phục vụ nhu cầu sinh hoạt tiêu dùng của cá nhân 10
17. c. Mô hình hoạt động của CTTC Theo quy định tại Nghị định số 79/2002/NĐ-CP về tổ chức và hoạt động của CTTC thì CTTC được thành lập và hoạt động tại Việt Nam dưới các hình thức : - CTTC Nhà nước: là CTTC do Nhà nước đầu tư vốn, thành lập và tổ chức quản lý hoạt động kinh doanh. - CTTC cổ phần: là CTTC do các tổ chức và cá nhân cùng góp vốn theo quy định của pháp luật, được thành lập dưới hình thức Công ty cổ phần. - CTTC trực thuộc của TCTD: là CTTC do một TCTD thành lập bằng vốn tự có của mình và làm chủ sở hữu theo quy định của pháp luật, hạch toán độc lập và có tư cách pháp nhân. - CTTC liên doanh: là CTTC được thành lập bằng vốn góp giữa bên Việt Nam gồm một hoặc nhiều TCTD, doanh nghiệp Việt Nam và bên nước ngoài gồm một hoặc nhiều TCTD nước ngoài, trên cơ sở hợp đồng liên doanh. - CTTC 100% vốn nước ngoài: là CTTC được thành lập bằng vốn của một hoặc của nhiều TCTD nước ngoài theo quy định của pháp luật Việt Nam. Việt Nam hiện nay có 18 CTTC đang hoạt động, trong đó có 08 Công ty cổ phần có vốn góp của nhà nước, 04 công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên 100% vốn nhà nước và 06 công ty 100% vốn nước ngoài. 1.1.2 Hoạt động tín dụng và hoạt động tín dụng của CTTC a. Hoạt động tín dụng Tín dụng ra đời từ rất sớm, gắn liền với sự ra đời và phát triển của sản xuất hàng hóa. Tín dụng xuất phát từ chữ Credit trong tiếng Anh có nghĩa là lòng tin, sự tin tưởng, tín nhiệm. Tín dụng được diễn giải theo ngôn ngữ Việt Nam là sự vay mượn. 11
18. Trong thực tế tín dụng hoạt động rất phong phú và đa dạng, nhưng ở bất cứ dạng nào tín dụng cũng thể hiện hai mặt cơ bản: (1) Người sở hữu một số tiền hoặc hàng hoá chuyển giao cho người khác sử dụng trong một thời gian nhất định và (2) Đến thời hạn do hai bên thoả thuận, người sử dụng hoàn lại cho người sở hữu một giá trị lớn hơn. Phần trăm tăng thêm được gọi là phần lời hay nói theo ngôn ngữ kinh tế là lãi suất. Trong đời sống, có nhiều hình thái tín dụng khác nhau. Tuy nhiên căn cứ vào chủ thể trong quan hệ tín dụng, tín dụng được chia thành các loại: tín dụng thương mại, tín dụng Nhà nước và tín dụng ngân hàng. + Tín dụng thương mại: Là quan hệ tín dụng giữa các nhà doanh nghiệp được biểu hiện dưới hình thức mua bán chịu hàng hoá. Hành vi mua bán chịu hàng hóa được xem là hình thức tín dụng - người bán chuyển giao cho người mua quyền sử dụng vốn tạm thời trong một thời gian nhất định, và khi đến thời hạn đã được thỏa thuận, người mua phải hoàn lại vốn cho người bán dưới hình thức tiền tệ và cả phần lãi cho người bán chịu. Trong nền kinh tế thị trường, hiện tượng thừa thiếu vốn của các nhà doanh nghiệp thường xuyên xảy ra, vì vậy hoạt động của tín dụng thương mại một mặt đáp ứng nhu cầu vốn của những nhà doanh nghiệp tạm thời thiếu vốn, đồng thời giúp cho các doanh nghiệp tiêu thụ được hàng hoá của mình. Mặt khác sự tồn tại của hình thức tín dụng này sẽ giúp cho các nhà doanh nghiệp chủ động khai thác được nguồn vốn nhằm đáp ứng kịp thời cho hoạt động sản xuất kinh doanh. + Tín dụng nhà nước: Là quan hệ tín dụng giữa nhà nước với doanh nghiệp, các tổ chức kinh tế - xã hội và các cá nhân. Tín dụng nhà nước xuất hiện nhằm thỏa mãn những nhu cầu chi tiêu của ngân sách nhà nước trong điều kiện nguồn thu không đủ để đáp ứng; nó còn là công cụ để nhà nước hỗ 12
19. trợ cho các ngành kinh tế yếu kém, ngành mũi nhọn và khu vực kinh tế kém phát triển, và là công cụ quan trọng để nhà nước quản lý, điều hành vĩ mô. + Tín dụng ngân hàng: Là quan hệ tín dụng giữa ngân hàng, các TCTD khác với các nhà doanh nghiệp và cá nhân. Trong nền kinh tế ngân hàng đóng vai trò là một tổ chức trung gian, trong quan hệ tín dụng nó vừa là người cho vay đồng thời là người đi vay. Với tư cách là người đi vay, ngân hàng nhận tiền gửi của các nhà doanh nghiệp, cá nhân hoặc phát hành chứng chỉ tiền gửi, trái phiếu để huy động vốn trong xã hội. Với tư cách là người cho vay, nó cung cấp tín dụng cho các nhà doanh nghiệp và cá nhân. Khác với tín dụng thương mại, được cung cấp dưới hình thức hàng hoá, tín dụng ngân hàng được cung cấp dưới hình thức tiền tệ - bao gồm tiền mặt và bút tệ. b. Hoạt động tín dụng của CTTC Hoạt động tín dụng của CTTC là hình thức tín dụng ngân hàng. Do đó, hoạt động tín dụng của CTTC mang đầy đủ các đặc điểm của tín dụng ngân hàng. Cụ thể như sau: - Về chủ thể, một bên tham gia giao dịch là TCTD có đủ điều kiện theo quy định của pháp luật. Chủ thể này tham gia giao dịch với tư cách là bên cho vay (chủ nợ) và có quyền đòi hoàn trả từ bên vay (con nợ) khi hợp đồng đáo hạn. - Về nguồn vốn, các TCTD khi cấp tín dụng cho khách hàng dựa vào nguồn vốn tự có và nguồn vốn huy động của tổ chức, cá nhân. Đặc điểm này cho phép phân biệt hoạt động tín dụng của các TCTD với hoạt động tín dụng của Ngân hàng nhà nước với đặc tính nguồn vốn cho vay là vốn dự trữ phát hành. - Về phương tiện cho vay: Tín dụng ngân hàng thực hiện cho vay dưới hình thức tiền tệ. Đây là đặc điểm phân biệt tín dụng ngân hàng với tín dụng thương mại. 13
20. Tuy nhiên, đối với CTTC, hoạt động tín dụng có sự khác biệt nhất định so với các ngân hàng thương mại. Thứ nhất, trong khi CTTC chỉ được thực hiện một số hoạt động ngân hàng như nội dung kinh doanh thường xuyên thì ngân hàng thương mại được thực hiện toàn bộ các hoạt động ngân hàng và các hoạt động kinh doanh khác liên quan. Ngân hàng thương mại được huy động vốn bằng tất cả các loại tiền gửi: tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi có kỳ hạn, tiền gửi tiết kiệm, của tất cả chủ thể là tổ chức và cá nhân trong khi đó TCTD là CTTC chỉ được phép nhận tiền gửi có kỳ hạn từ một năm trở lên của tổ chức, cá nhân theo Luật các TCTD số 07/1997/QH10 và hiện nay là chỉ được nhận tiền gửi của tổ chức (theo luật các TCTD số 47/2010/QH12). Nói cách khác Ngân hàng thương mại thường thu gom những món tiền nhỏ để cho vay với món tiền lớn, còn CTTC thường đi vay những món tiền lớn để cho vay cả những món tiền nhỏ. Vì lẽ đó, hoạt động cho vay của CTTC rất thích hợp với doanh nghiệp và người tiêu dùng. Thứ hai, CTTC không được thực hiện dịch vụ thanh toán như ngân hàng thương mại. Nghĩa là không được phép cung ứng các phương tiện thanh toán, không được thực hiện dịch vụ thanh toán trong nước cho khách hàng, không được thực hiện các dịch vụ thu hộ và chi hộ Thứ ba, các ngân hàng thương mại có phạm vi, chức năng hoạt động lớn hơn CTTC. Hoạt động của ngân hàng thương mại tập trung vào các đối tượng khách hàng từ cá nhân đến các doanh nghiệp với các hoạt động huy động vốn không kỳ hạn và mọi kỳ hạn, được mở tài khoản thanh toán và thực hiện chức năng thanh toán cho khách hàng, được thực hiện hoạt động tín dụng và cung cấp các sản phẩm dịch vụ ngân hàng. Như vậy, ngân hàng thương mại hoạt động chủ yếu với chức năng bán lẻ. Để thực hiện chức năng bán lẻ, 14
21. ngân hàng thương mại thiết lập hệ thống các chi nhánh, phòng giao dịch rộng khắp tại các địa bàn ngân hàng hoạt động. Còn đối với CTTC, do bị hạn chế về việc huy động nguồn vốn, hạn chế về việc không được mở tài khoản thanh toán nên đối tượng khách hàng của CTTC không lớn như ngân hàng thương mại. Mạng lưới hoạt động của CTTC gọn nhẹ, CTTC chỉ mở các chi nhánh, văn phòng đại diện, phòng giao dịch tại các địa bàn tập trung khách hàng của công ty. 1.2 Pháp luật về hoạt động tín dụng của CTTC Để CTTC xuất hiện, tồn tại và hoạt động hiệu quả ngoài những yếu tố như sự phát triển của nền kinh tế, nhu cầu về vốn của các doanh nghiệp và hộ gia đình, trình độ của đội ngũ cán bộ thì pháp luật điều chỉnh tổ chức hoạt động của CTTC đóng vai trò hết sức quan trọng. Có thể coi pháp luật là yếu tố quan trọng hàng đầu làm cơ sở để CTTC phát triển một cách ổn định và an toàn, bảo vệ quyền lợi các bên. Nhà nước bằng các văn bản pháp luật đã định hình nên mô hình tổ chức của CTTC nhưng để mô hình này thực sự đi vào thực tiễn hoạt động có hiệu quả thì phải quy định cho nó các chức năng nhiệm vụ, phạm vi hoạt động rõ ràng. Sự quy định pháp luật về CTTC do đó là vô cùng cần thiết. Nằm trong hệ thống các tổ chức trung gian tài chính, lấy hoạt động Ngân hàng là hoạt động kinh doanh chủ yếu, CTTC là nơi diễn ra quá trình tích tụ, điều hòa nhiều loại nguồn vốn, góp phần thực hiện chính sách tiền tệ quốc gia. Mặt khác, các quan hệ nghiệp vụ kinh doanh ngân hàng phần lớn tiềm ẩn nguy cơ rủi ro cao, tác động có tính dây chuyền đến lợi ích của nhiều loại chủ thể trong nền kinh tế. Do vậy sự ổn định và phát triển của hệ thống các TCTD trong đó có CTTC là một trong những điều kiện cơ bản ảnh hưởng tới quá trình phát triển của nền kinh tế - xã hội. 15
22. Pháp luật về hoạt động tín dụng được hiểu là tất cả các quy định của pháp luật liên quan đến hoạt động tín dụng của CTTC, và có thể chia thành hai phần: - Pháp luật về việc huy động vốn để cấp tín dụng của CTTC. - Pháp luật về các hình thức cấp tín dụng của CTTC như: cho vay, chiết khấu, cho thuê tài chính, bảo lãnh ngân hàng và các nghiệp vụ cấp tín dụng khác. Việc ban hành các quy định pháp luật về CTTC là yêu cầu khách quan và rất cần thiết. Pháp luật về CTTC giúp chính CTTC biết mình được phép làm gì, không được phép làm gì, và làm như thế nào. Việc này tạo nên một chuẩn mực pháp lý để các hoạt động của CTTC ăn khớp với guồng quay của bộ máy tài chính quốc gia, thực hiện tốt các chính sách tiền tệ của ngân hàng Nhà nước, tạo điều kiện tốt nhất cho Nhà nước quản lý tổ chức và hoạt động của CTTC, từ đó nhanh chóng có những biện pháp quản lý và điều chỉnh phù hợp với yêu cầu của thực tế. Thực hiện tốt các quy định của pháp luật, các CTTC cũng tránh được các tranh chấp phát sinh trong quá trình hoạt động giữa chúng với cá chủ thể khác trong nền kinh tế. 1.2.1 Pháp luật về việc huy động vốn của CTTC Vốn kinh doanh của các CTTC chủ yếu là từ nguồn huy động. Vì thế nghiệp vụ huy động vốn là nghiệp vụ kinh doanh quan trọng trong các nghiệp vụ kinh doanh của các CTTC. Trong các thời điểm khác nhau, có nhiều thay đổi về pháp luật điều chỉnh hoạt động huy động vốn của CTTC. Tuy nhiên, nhìn chung, qua Pháp lệnh ngân hàng, hợp tác xã tín dụng và CTTC ngày 23 tháng 5 năm 1990, Luật các TCTD số 07/1997/QH10, Luật các TCTD số 47/2010/QH12 thì CTTC được huy động vốn với các hình thức: Nhận tiền gửi, phát hành giấy tờ có giá, vay vốn giữa các TCTD và tiếp nhận vốn uỷ thác. 16