Luận văn Pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT PHẠM THỊ THỦY PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN RỪNG Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2014 1
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT PHẠM THỊ THỦY PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN RỪNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Doãn Hồng Nhung HÀ NỘI - 2014 2
3. Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña riªng t«i. C¸c sè liÖu, vÝ dô vµ trÝch dÉn trong luËn v¨n ®¶m b¶o ®é tin cËy, chÝnh x¸c vµ trung thùc. Nh÷ng kÕt luËn khoa häc cña luËn v¨n ch•a tõng ®•îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c. T¸c gi¶ luËn v¨n Ph¹m ThÞ Thñy 3
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN CỦA PHÁP 6 LUẬT VỀ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN RỪNG Ở VIỆT NAM 1.1. Khái niệm rừng và tài nguyên rừng 6 1.1.1. Khái niệm rừng 6 1.1.2. Khái niệm tài nguyên rừng 8 1.2. Phân loại rừng 10 1.2.1. Phân loại rừng căn cứ vào mục đích sử dụng 10 1.2.2. Phân loại rừng căn cứ theo nguồn gốc hình thành 11 1.3. Vai trò và ý nghĩa của bảo vệ tài nguyên rừng 12 1.3.1. Bảo vệ rừng và tài nguyên rừng góp phần bảo vệ môi trường 12 và nâng cao chất lượng sống của con người 1.3.2. Bảo vệ rừng và tài nguyên rừng góp phần vào sự phát triển 14 của kinh tế, giáo dục và khoa học 1.4. Tổng quan về pháp luật bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam 16 1.4.1. Khái quát chung về pháp luật bảo vệ tài nguyên rừng 1.4.2. Pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam qua các giai 17 đoạn từ năm 1945 đến nay Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ TÀI 23 NGUYÊN RỪNG Ở VIỆT NAM 2.1. Nội dung pháp luật bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam 23 2.1.1. Nguyên tắc bảo vệ tài nguyên rừng 23 4
5. 2.1.2. Quy hoạch và kế hoạch bảo vệ tài nguyên rừng 28 2.1.3. Quản lý nhà nước về bảo vệ tài nguyên rừng 31 2.1.4. Quy định trách nhiệm bảo vệ tài nguyên rừng của chủ rừng 40 2.1.5. Bảo vệ hệ sinh thái rừng 42 2.1.6. Bảo vệ động vật rừng và thực vật rừng 43 2.1.7. Quy định về phòng trừ sinh vật gây hại rừng 55 2.1.8. Thanh tra, kiểm tra trong bảo vệ tài nguyên rừng 57 2.1.9. Xử lý vi phạm trong bảo vệ tài nguyên rừng 59 2.1.10. Quy định pháp luật về phòng cháy chữa cháy rừng 60 2.1.11. Hợp tác quốc tế về bảo vệ tài nguyên rừng 62 2.2. Thực trạng áp dụng pháp luật bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt 69 Nam 2.2.1. Kết quả áp dụng pháp luật bảo vệ tài nguyên rừng 69 2.2.2. Những khó khăn tồn tại 70 2.2.3. Nguyên nhân của những khó khăn tồn tại 74 Chương 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN 81 RỪNG Ở VIỆT NAM 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng 81 3.1.1. Đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước về bảo vệ tài 81 nguyên rừng 3.1.2. Bảo vệ tài nguyên rừng dựa trên nền tảng văn hóa truyền 82 thống và kinh tế xã hội 3.1.3. Hoàn thiện pháp luật bảo vệ tài nguyên rừng phải phù hợp 83 với pháp luật trong nước và quốc tế 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng 84 3.2.1. Hoàn thiện quy phạm pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng 85 3.2.2. Hoàn thiện phương thức tổ chức thực hiện về bảo vệ tài 90 nguyên rừng 3.2.3. Hoàn thiện các biện pháp bổ trợ về bảo vệ tài nguyên rừng 93 5
6. KẾT LUẬN 99 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 101 6
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt ASEAN Association of Southeast Asia Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CBD Convention on Biological Diversity Công ước quốc tề về Đa dạng sinh học CITES Convention on Intenational Trade in Công ước quốc tế về buôn Endangered Species of Wild Fauna bán các loài động, thực vật and Flora hoang dã nguy cấp IUCN International Union for Conservation Liên minh Quốc tế Bảo tồn of Nature and Natural Resouces thiên nhiên và Tài nguyên thiên nhiên FAO Food and Agriculture Organization Tổ chức Lương Nông Quốc tế RAMSAR Convention on Wetlands of Công ước về bảo vệ các vùng International Importance đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế WWF World Wide Fund For Nature Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên 7
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngay từ thuở xa xưa, con người đã biết sử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho cuộc sống của mình. Xã hội thay đổi, đời sống con người ngày càng được cải thiện, nhu cầu của con người không ngừng nâng lên. Việc khai thác các nguồn tài nguyên nói chung và tài nguyên rừng nói riêng ngày càng được con người quan tâm khai thác triệt để. Hậu quả của việc khai thác triệt để đó là ngày nay con người đang phải đối mặt với sự suy giảm mạnh các nguồn tài nguyên thiên nhiên trong đó có tài nguyên rừng. Tài nguyên rừng đang từng ngày, từng giờ bị tàn phá, sự tái tạo, tính cân bằng tự nhiên của các cánh rừng gần như không còn nữa. Vai trò của rừng là duy trì cân bằng hệ sinh thái và sự đa dạng sinh học trên hành tinh chúng ta, duy trì tính ổn định, độ màu mỡ của đất, hạn chế lũ lụt, hạn hán, ngăn chặn xói mòn đất, làm giảm nhẹ sức tàn phá khốc liệt của thiên tai, bảo tồn nguồn nước mặt, nước ngầm và làm giảm mức ô nhiễm không khí và nước. Rừng còn là nơi cung cấp những cây gỗ quý, sản vật thiên nhiên, cây thuốc cho con người. Tuy nhiên trên thực tế nguồn tài nguyên rừng đang dần bị suy thoái. Những năm qua, ở Việt Nam nạn phá rừng, mất rừng, cháy rừng ngày càng nghiêm trọng, hàng ngàn hécta rừng bị thu hẹp lại. Mất rừng và suy thoái rừng gây nên hiện tượng sa mạc hóa, làm nghèo đất tại nhiều địa phương. Tình trạng đó đã tạo ra hàng loạt các tác động tiêu cực và thách thức sự phát triển kinh tế, xã hội và môi trường như gây ra lũ lụt, hạn hán, gây khó khăn trong việc cung ứng lâm sản, làm giảm diện tích đất trồng khiến tình trạng nghèo đói và thất nghiệp ở nhiều khu vực ngày càng đáng lo ngại, hơn nữa hiện tượng suy thoái rừng đã làm phá vỡ các hệ sinh thái quan trọng khác. Hoạt động buôn bán động vật hoang dã ở Việt Nam ngày một gia tăng. Minh chứng cho điều đó là chỉ trong một thời gian ngắn, danh sách các loài động vật và thực vật hoang 8
9. dã sắp bị tuyệt chủng của Việt Nam tăng lên tới mức báo động. Mức độ đa dạng sinh học của Việt Nam đang bị đe dọa nghiêm trọng. Việc xâm phạm rừng, làm biến đổi môi trường sống của các loài theo hướng tiêu cực đang là một trong những nguyên nhân chính khiến nhiều loài động vật trong Sách Đỏ Việt Nam bị tuyệt chủng. Một số rất hiếm hoi còn lại đang có nguy cơ tuyệt chủng rất cao. Hiểu rõ về hiện trạng rừng Việt Nam, tìm ra các biện pháp khắc phục những hậu quả do suy thoái tài nguyên rừng gây ra đang là một vấn đề cấp thiết hiện nay mà chúng ta cần quan tâm. Các văn bản pháp luật mới chỉ dừng lại ở các quy định mà hiệu quả thực thi chưa cao. Do đó qua tìm hiểu và nghiên cứu tác giả nhận thấy vấn đề bảo vệ tài nguyên rừng là một việc làm khẩn thiết và hữu ích. Với suy nghĩ như vậy, tác giả lựa chọn đề tài: "Pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam" để làm luận văn thạc sĩ Luật học, chuyên ngành: Luật kinh tế. Trên cơ sở nghiên cứu, đánh giá các quy định, văn bản pháp luật khi chọn đề tài nghiên cứu này, trước hết là một nỗ lực nhằm có được một sự hiểu biết sâu hơn về pháp luật bảo vệ tài nguyên rừng, và sau đó đưa ra một số phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng và giải pháp để thực thi một cách hiệu quả các quy định trong thực tiễn. 2. Tình hình nghiên cứu Bảo vệ tài nguyên rừng có một tầm quan trọng nhất định, chính vì vậy trong những năm gần đây đã có các công trình, nhiều tác giả nghiên cứu vấn đề này. Có thể kể đến như: "Pháp luật bảo vệ môi trường rừng ở Việt Nam thực trạng và phương hướng hoàn thiện", Luận văn thạc sĩ Luật học, của Nguyễn Hải Âu, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2001; "Một số vấn đề cơ bản về pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay", Luận văn thạc sĩ Luật học, của Nguyễn Thanh Huyền, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2004; "Quản lý nhà nước bằng pháp luật trong lĩnh vực bảo vệ rừng", Luận án tiến sĩ Luật học, của Hà Công Tuấn, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, năm 2006; "Hoàn thiện pháp luật về quản lý và bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam hiện nay", Luận án tiến sĩ Luật học, của Nguyễn Thanh Huyền, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà 9
10. Nội, năm 2012; "Một số vấn đề pháp lý về bảo vệ các loài động, thực vật nguy cấp, quý, hiếm", Khóa luận tốt nghiệp cử nhân Luật, của Hoàng Hiền Lương, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2009; "Pháp luật về buôn bán động, thực vật hoang dã", Khóa luận tốt nghiệp cử nhân Luật, của Nguyễn Thị Hoa, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2012. Ngoài ra, còn phải kể đến các bài viết về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam và bảo vệ các loài động vật, thực vật rừng nguy cấp, quý, hiếm như: "Quản lý bảo vệ rừng trên cơ sở cộng đồng", của TS. Nguyễn Huy Dũng, Tạp chí Bảo vệ môi trường, số 12/2008; "Sử dụng luật tục hương ước một chiến lược quản lý rừng", của ThS. Hà Công Tuấn, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 03/2006; "Nghiên cứu một số tội phạm xâm hại môi trường rừng được quy định tại chương XVII- Các tội xâm phạm môi trường trong Bộ luật hình sự năm 1999", của Nguyễn Thanh Huyền, Tạp chí Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, tháng 6/2008; "Nghiên cứu chính sách thuế trong phát triển lâm nghiệp", của Nguyễn Thanh Huyền, Tạp chí Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, tháng 5/2007; "Bàn về tội hủy hoại rừng theo điều 189 Bộ luật hình sự", của Nguyễn Văn Dũng, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 9/2009; "Vướng mắc cần giải quyết trong việc áp dụng điều 190 bộ luật hình sự về tội vi phạm các quy định về bảo vệ động vật hoang dã quý hiếm", của Nguyễn Duy Giảng, Tạp chí Kiểm sát, số 4/2009; "Hương ước, quy ước trong quản lý bảo vệ rừng và tài nguyên thiên nhiên", của Bàn Văn Trung, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số chuyên đề tháng 6/2010; "Một số khó khăn, vướng mắc khi áp dụng các quy định về quản lý, khai thác và bảo vệ rừng", của Cao Anh Đức, Tạp chí Kiểm sát, số 22/2010; "Về tội vi phạm các quy định về khai thác và bảo vệ rừng tại điều 175 Bộ luật hình sự", của Phạm Văn Beo, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 1/2010; "Quyền tài sản của chủ rừng đôi điều bàn luận", của Nguyễn Thanh Huyền, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 10/2011; "Nghiên cứu một số quy định pháp luật về bảo vệ và phát triển thực vật, động vật hoang dã ở Việt Nam", của Nguyễn Thanh Huyền, Tạp chí Nông Nghiệp và Phát triển nông thôn, tháng 6/2011; "Hoàn thiện quy chế 10
11. pháp lý cho cá nhân nước ngoài thuê rừng, đất rừng tại Việt Nam", của Nguyễn Thanh Huyền, Tạp chí Khoa học, (Luật học), số 27/2011; "Công tác phòng chống vi phạm pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã quý hiếm ở nước ta một số khó khăn, vướng mắc và giải pháp khắc phục", của Đặng Thu Hiền, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 5/2011; "Thực trạng công tác phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật trong lĩnh vực buôn bán động vật hoang dã, quý, hiếm ở nước ta", của Trần Minh Hưởng, Tạp chí Kiểm sát, số 7/2012; "Hoàn thiện pháp luật đối với chủ rừng là doanh nghiệp có vốn đầu tư nhà nước", của Nguyễn Thanh Huyền, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 4, tháng 2/2012. Các công trình nghiên cứu, bài viết, đề tài trên đây đã chỉ ra vai trò quan trọng của pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng nói chung và bảo vệ động vật và thực vật rừng nói riêng. Tuy nhiên, cùng với xu hướng hội nhập với nền kinh tế khu vực và thế giới thì thực trạng suy thoái rừng ngày càng diễn ra mạnh. Pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng có những bước phát triển và đổi mới cần được tổng hợp và nghiên cứu. 3. Mục đích nghiên cứu của đề tài Nghiên cứu một số các quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về bảo vệ tài nguyên rừng. Làm rõ tầm quan trọng của việc bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam. Qua đó đánh giá thực tiễn áp dụng pháp luật và trên cơ sở đó rút ra một số kiến nghị, giải pháp nâng cao hiệu quả bảo đảm pháp luật cũng như nhận thức của cộng đồng trong việc bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam. 4. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Đề tài nghiên cứu "Pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam". Tuy nhiên, trong luận văn này tác giả không có tham vọng đi sâu nghiên cứu toàn bộ nội dung điều chỉnh của pháp luật hiện hành về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam, mà tác giả nghiên cứu một số quy định của pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng nói chung và pháp luật về bảo vệ động vật và thực vật rừng nói riêng. Thông qua đó đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật để tìm ra 11
12. vướng mắc, từ đó mạnh dạn đưa ra một số đánh giá và kiến nghị hoàn thiện. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Trong việc nghiên cứu, tác giả sử dụng phương pháp bình luận, phân tích, so sánh, thống kê nhằm giải quyết các yêu cầu của luận văn đặt ra. Ngoài ra, đề tài được thực hiện dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và những nguyên tắc, quan điểm chỉ đạo của Đảng và Nhà nước ta trong tiến trình hội nhập kinh tế, quốc tế. Đồng thời tác giả cũng có sự tham khảo các công trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề này, nhằm hoàn thành bài luận văn. 6. Kết quả và ý nghĩa nghiên cứu Luận văn phân tích một cách khái quát một số các quy định của pháp luật về vấn đề bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam. Đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật của công tác bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam. Thông qua đó đánh giá một số những bất cập của pháp luật Việt Nam hiện hành về vấn đề này. Kết quả nghiên cứu, những định hướng giải pháp của đề tài góp phần nhỏ vào việc hoàn thiện các quy định của pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam. Đồng thời kết quả nghiên cứu của đề tài có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các sinh viên, những người nghiên cứu chuyên hoặc không chuyên về pháp luật. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận cơ bản của pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam. Chương 2: Thực trạng pháp về luật bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam. 12
13. Chương 3: Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam. 13
14. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN CỦA PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN RỪNG Ở VIỆT NAM 1.1. KHÁI NIỆM RỪNG VÀ TÀI NGUYÊN RỪNG 1.1.1. Khái niệm rừng Rừng không chỉ có ý nghĩa với sự phát triển của đất nước mà còn có ý nghĩa thiết thực với đời sống con người. Pháp luật về bảo vệ tài nguyên rừng ở Việt Nam hiện nay mà cụ thể là Luật Bảo vệ và phát triển rừng năm 2004 tại Điều 3 khoản 2 đã định nghĩa như sau: Rừng là một hệ sinh thái bao gồm quần thể thực vật rừng, động vật rừng, vi sinh vật rừng, đất rừng và các yếu tố môi trường khác, trong đó cây gỗ, tre nứa, thực vật hoặc hệ thực vật đặc trưng là thành phần chính có độ che phủ của tán rừng từ 0,1 trở lên. Rừng gồm: rừng trồng và rừng tự nhiên trên đất rừng sản xuất, đất rừng phòng hộ, đất rừng đặc dụng [31]. Như vậy theo quy định mà pháp luật Việt Nam hiện hành đã đưa ra thì khái niệm rừng được biết đến một cách khái quát gồm có rừng trồng và rừng tự nhiên. Trong quy định này, khái niệm rừng được biết đến với đầy đủ các thành phần hệ sinh thái rừng một cách đa dạng và phong phú gồm cả thực vật, động vật, vi sinh vật rừng, đất rừng và các yếu tố môi trường khác. Tuy nhiên, cây gỗ, tre nứa, thực vật hoặc hệ thực vật đặc trưng phải thỏa mãn điều kiện về độ che phủ của tán rừng từ 0,1 trở lên. Để có thể hiểu cặn kẽ hơn cho khái niệm về rừng trong Luật Bảo vệ và phát triển rừng năm 2004 thì Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã ban hành Thông tư số 34/2009/TT-BNNPTNT ngày 10/6/2009 quy định về tiêu chí xác định rừng và phân loại rừng. Cụ thể, tại Điều 3 của Thông tư này đã nêu rõ, một đối tượng được xác định là rừng nếu đạt được cả 3 tiêu chí sau: 14
15. Tiêu chí thứ nhất: Là một hệ sinh thái, trong đó thành phần chính là các loài cây lâu năm thân gỗ, cau dừa có chiều cao vút ngọn từ 5,0 mét trở lên (trừ rừng mới trồng và một số loài cây rừng ngập mặn ven biển), tre nứa, có khả năng cung cấp gỗ, lâm sản ngoài gỗ và các giá trị trực tiếp và gián tiếp khác như bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ môi trường và cảnh quan. Rừng mới trồng các loài cây thân gỗ và rừng mới tái sinh sau khai thác rừng trồng có chiều cao trung bình trên 1,5m đối với loài cây sinh trưởng chậm, trên 3,0m đối với loài cây sinh trưởng nhanh và mật độ 1.000cây/ha trở lên được coi là rừng. Các hệ sinh thái nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản có rải rác một số cây lâu năm là cây thân gỗ, tre nứa, cau dừa không được coi là rừng [5]. Với tiêu chí này thì đã quy định cụ thể với các loài cây thân gỗ, cau dừa, tre nứa thì chiều cao phải đảm bảo từ 5,0 mét trở lên, rừng cây thân gỗ, rừng tái sinh phải đảm bảo chiều cao trung bình trên 1,5m với cây sinh trưởng chậm và 3,0m đối với loài cây sinh trưởng nhanh và các loài cây này phải mang lại giá trị trực tiếp và gián tiếp về vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ môi trường cảnh quan thì thỏa mãn tiêu chí thứ nhất để xác định là rừng. Tiêu chí thứ hai: Độ tàn che của tán cây rừng là thành phần chính của rừng phải từ 0,1 trở lên[5]. Với tiêu chí thứ hai này để xác định một đối tượng là rừng được hiểu, cây rừng là thành phần chính của rừng phải có mức độ che kín đảm bảo độ che phủ theo quy định Tại khoản 2 Điều 3 Luật Bảo vệ và phát triển rừng năm 2004 "Độ che phủ của tán rừng được xác định là mức độ che kín của tán cây rừng đối với đất rừng, được biểu thị bằng tỷ lệ phần mười giữa diện tích đất rừng bị tán cây rừng che bóng và diện tích đất rừng" [31]. Phải đảm bảo được quy định về độ tàn che thì thỏa mãn tiêu chí thứ hai để xác định rừng. Tiêu chí thứ ba: Diện tích liền khoảnh tối thiểu từ 0,5ha trở lên, nếu là dải cây rừng phải có chiều rộng tối thiểu 20 mét và có từ 3 hàng cây trở lên. Cây rừng trên các diện tích tập trung dưới 0,5ha hoặc dải rừng hẹp dưới 20 mét 15
16. được gọi là cây phân tán[5]. Với tiêu chí thứ ba này thì một đối tượng được xác định là rừng ngoài vấn đề phải thỏa mãn hai yếu tố về độ cao của cây, độ tàn che của cây rừng thì phải thỏa mãn điều kiện về diện tích đất rừng. 1.1.2. Khái niệm tài nguyên rừng Để có thể hiểu sâu khái niệm tài nguyên rừng trước tiên phải hiểu khái niệm về tài nguyên "Tài nguyên là tất cả các dạng vật chất, tri thức được sử dụng để tạo ra của cải vật chất, hoặc tạo ra giá trị sử dụng mới của con người. Phân theo quan hệ với con người thì tài nguyên được chia thành hai loại là tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên xã hội" [55]. Tài nguyên thiên nhiên là nguồn của cải vật chất nguyên khai được hình thành và tồn tại trong tự nhiên mà con người có thể khai thác, chế biến và sử dụng. Tài nguyên thiên nhiên là toàn bộ giá trị vật chất sẵn có trong tự nhiên là những điều kiện cần thiết cho sự tồn tại của xã hội loài người. Các loại tài nguyên thiên nhiên được phân thành hai loại: Tài nguyên tái tạo là tài nguyên có thể tự duy trì hoặc tự bổ sung một cách liên tục khi được quản lý một cách hợp lý và tài nguyên không tái tạo là loại tài nguyên tồn tại hữu hạn, sẽ mất đi hoặc biến đổi sau quá trình sử dụng [64]. "Tài nguyên rừng là một phần của tài nguyên thiên nhiên, thuộc loại tài nguyên tái tạo được. Nhưng nếu sử dụng không hợp lý, tài nguyên rừng có thể bị suy thoái không thể tái tạo lại" [57]. Rừng theo quy định tại khoản 2 Điều 3 Luật Bảo vệ và phát triển rừng năm 2004 quy định "rừng là một hệ sinh thái bao gồm quần thể thực vật rừng, động vật rừng, vi sinh vật rừng, đất rừng và các yếu tố môi trường khác, trong đó cây gỗ, tre nứa, thực vật hoặc hệ thực vật đặc trưng " [31]. Tài nguyên rừng có vai trò rất quan trọng đối với khí quyển, đất đai, mùa màng, cung cấp các nguồn gen động thực vật quý hiếm cùng nhiều lợi ích khác. Rừng giúp điều hòa nhiệt độ, nguồn nước 16
17. và không khí. Con người có thể sử dụng tài nguyên thiên nhiên này để khai thác, sử dụng hoặc chế biến ra những sản phẩm phục vụ cho nhu cầu đời sống. Ở những vùng khí hậu khác nhau thì tài nguyên rừng cũng khác nhau [57]. Thông qua khái niệm về rừng có thể thấy tài nguyên rừng gồm: Thực vật rừng trước hết phải kể đến những loài cây thân gỗ đây là một loại tài nguyên chính mà rừng cung cấp phục vụ cho đời sống con người. Sơ bộ thống kê hiện nay trên thế giới có khoảng trên 100 ngành dùng gỗ làm nguyên, vật liệu với trên 22.000 công việc khác nhau và sản xuất ra hơn 20.000 loại sản phẩm. Gỗ là nguyên liệu, vật liệu được con người sử dụng lâu đời và rộng rãi, là một trong những vật tư chủ yếu của nền kinh tế quốc dân. Gỗ được sử dụng rất rộng rãi trong công nghiệp, nông nghiệp, giao thông vận tải, kiến trúc, xây dựng, khai khoáng. Ngoài ra gỗ còn được dùng làm văn phòng phẩm, nhạc cụ, dụng cụ thể dục thể thao, đóng toa tầu, thùng xe, thuyền, phà, cầu cống, bàn ghế và dụng cụ học sinh, đồ dùng gia đình, công sở và chuyên dùng như bệnh viện, thư viện [44]. Ngoài ra, các loài cây thân gỗ còn là nhân tố quan trọng trong việc bảo vệ đất, bảo vệ nước và điều hòa khí hậu, lưu lượng nước. Ngoài gỗ rừng còn cung cấp một lượng lớn các sản phẩm từ cây rừng được con người sử dụng làm củi, than gỗ, thực hiện du lịch giải trí mang lại nguồn lợi nhuận lớn. Động vật rừng và các loài sinh vật hoang dại và các loại cây thuộc quần thể sinh học từ rừng được con người sử dụng để lai tạo, cung cấp nguồn gen quý, cải tiến các giống cây trồng, vật nuôi cho có khả năng chống lại dịch bệnh, thời tiết khắc nghiệt cho năng suất cao, chất lượng tốt. Thêm vào đó một lượng thực phẩm, dược phẩm lớn được cung cấp từ nguồn thực vật và động vật hoang dã rừng. Đồng thời tài nguyên rừng còn là những diện tích đất màu mỡ, một trữ lượng nước lớn đảm bảo cho cây rừng, động vật rừng sinh sống 17
18. phát triển tạo nguồn cung cấp phục vụ con người. Ngoài ra rừng cung cấp nguồn ôxy dồi dào, chống xói mòn, giảm ô nhiễm, hạn chế thiên tai, cân bằng khí hậu Như vậy nguồn tài nguyên rừng có giá trị rất lớn đối với đời sống con người, vấn đề đặt ra là phải bảo vệ và phát triển nguồn tài nguyên này. 1.2. PHÂN LOẠI RỪNG 1.2.1. Phân loại rừng căn cứ vào mục đích sử dụng Thứ nhất là rừng phòng hộ: Theo quy định tại khoản 1 Điều 4 Luật Bảo vệ và phát triển rừng năm 2004 quy định "Rừng phòng hộ được sử dụng chủ yếu để bảo vệ nguồn nước, bảo vệ đất chống xói mòn, chống sa mạc hóa, hạn chế thiên tai, điều hòa khí hậu, góp phần bảo vệ môi trường" [31]. Rừng phòng hộ đầu nguồn là nơi phát sinh hoặc bắt đầu nguồn nước tạo thành các dòng chảy cấp nước cho các hồ chứa trong mùa khô, hạn chế lũ lụt, chống xói mòn và bảo vệ đất. Rừng phòng hộ gồm những rừng có sẵn trong tự nhiên, chủ yếu là rừng hỗn giao gồm nhiều tầng, không đều tuổi, mật độ dày, có dễ sâu, bền, chắc; rừng phòng hộ chắn gió, chắn cát bay là rừng phòng hộ ven biển được thành lập với mục đích chống gió hạn, cát bay, ngăn chặn sự xâm mặn của biển; rừng phòng hộ chắn sóng, lấn biển là rừng phòng hộ ven biển được thành lập với mục đích chống sóng lấn biển, chống sạt lở, bảo vệ các công trình ven biển; rừng phòng hộ bảo vệ môi trường nhằm mục đích điều hòa khí hậu, chống ô nhiễm môi trường trong các khu dân cư, khu đô thị và khu du lịch [58]. Thứ hai là rừng đặc dụng: Theo quy định tại khoản 2 Điều 4 Luật Bảo vệ và phát triển rừng năm 2004 quy định: Rừng đặc dụng được sử dụng chủ yếu để bảo tồn thiên nhiên, mẫu chuẩn hệ sinh thái rừng của quốc gia, nguồn gen sinh vật rừng; nghiên cứu khoa học; bảo vệ di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh; phục vụ nghỉ ngơi, du lịch, kết hợp phòng hộ, góp phần bảo vệ môi trường, bao gồm: Vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên 18
19. nhiên gồm khu dự trữ thiên nhiên, khu bảo tồn loài - sinh cảnh; khu bảo vệ cảnh quan gồm khu di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh; khu rừng nghiên cứu, thực nghiệm khoa học [31]. Theo như mục đích sử dụng của rừng đặc dụng thì nơi đây được sử dụng là nơi nghiên cứu khoa học, là nơi để học tập, thực tập, bảo tồn nguồn gen, bảo vệ nguồn nước, bảo tồn đa dạng sinh học, bảo tồn những nét văn hóa. Đó là chức năng, vai trò, hiệu quả sử dụng của rừng đặc dụng. Thứ ba là rừng sản xuất: Theo quy định tại khoản 3 Điều 4 Luật Bảo vệ và phát triển rừng năm 2004 quy định: Rừng sản xuất được sử dụng chủ yếu để sản xuất, kinh doanh gỗ, lâm sản ngoài gỗ và kết hợp phòng hộ, góp phần bảo vệ môi trường, bao gồm: rừng sản xuất là rừng tự nhiên; rừng sản xuất là rừng trồng; rừng giống gồm rừng trồng và rừng tự nhiên qua bình tuyển, công nhận [31]. Mục đích của rừng sản xuất để phát triển kinh doanh, sản xuất đồng thời góp phần vào gìn giữ và bảo vệ môi trường. Tùy từng loại rừng sản xuất là rừng tự nhiên hay rừng trồng mà được đưa vào sử dụng để quản lý, kinh doanh bảo vệ và phát triển. Như vậy tùy theo mục đích sử dụng mà pháp luật quy định về việc phân loại rừng. Rừng phòng hộ thì được sử dụng để bảo vệ hệ sinh thái, bảo vệ cuộc sống con người. Rừng đặc dụng được sử dụng với mục đích bảo tồn thiên nhiên. Rừng sản xuất được sử dụng với mục đích sản xuất, phát triển kinh doanh đồng thời kết hợp với bảo vệ môi trường. 1.2.2. Phân loại rừng căn cứ theo nguồn gốc hình thành Ngoài cách phân loại trên pháp luật Việt Nam, mà cụ thể là tại Điều 5, Điều 6, Điều 7, Điều 8 Thông tư số 34/2009/TT-BNNPTNT ngày 10/06/2009 quy định tiêu chí xác định và phân loại rừng thì rừng còn phân loại theo nguồn gốc hình thành như sau: 19
20. Rừng được phân thành hai loại là rừng tự nhiên là có sẵn trong tự nhiên hoặc phục hồi bằng tái sinh tự nhiên và rừng trồng là rừng được hình thành do con người trồng; phân loại rừng theo điều kiện lập địa thì bốn loại là rừng núi đất, rừng núi đá, rừng ngập mặn và rừng trên cát; phân loại rừng theo các loại cây thì gồm bốn loại, rừng gỗ là loại rừng bao gồm chủ yếu các loại cây thân gỗ trong đó có rừng cây lá rộng; rừng tre nứa; rừng cau dừa và rừng hỗn giao tre nứa; phân loại theo trữ lượng thì được phân loại đối với rừng gỗ gồm các loại rừng là rừng rất giàu: trữ lượng cây đứng trên 300 m3/ha; rừng giàu: trữ lượng cây đứng từ 201- 300 m3/ha; rừng trung bình: trữ lượng cây đứng từ 101 - 200 m3/ha; rừng nghèo: trữ lượng cây đứng từ 10 đến 100 m3/ha; rừng chưa có trữ lượng: rừng gỗ đường kính bình quân < 8 cm, trữ lượng cây đứng dưới 10 m3/ha. Ngoài ra đối với rừng tre nứa thì rừng được phân theo loài cây, cấp đường kính và cấp mật độ [5]. Như vậy, tùy theo nguồn gốc hình thành, rừng được phân thành các loại như rừng tự nhiên, rừng trồng, rừng núi đất, rừng núi đá, rừng ngập mặn, rừng trên cát và cách phân loại rõ ràng này đã thể hiện được cụ thể các loại rừng ở nước ta hiện nay. 1.3. VAI TRÒ VÀ Ý NGHĨA CỦA BẢO VỆ TÀI NGUYÊN RỪNG 1.3.1. Bảo vệ rừng và tài nguyên rừng góp phần bảo vệ môi trƣờng và nâng cao chất lƣợng sống của con ngƣời 1.3.1.1. Góp phần bảo vệ môi trường sống của con người Bảo vệ rừng và tài nguyên rừng là góp phần bảo vệ nguồn nước: Rừng góp phần duy trì chất lượng nguồn nước sạch. Hơn 3/4 lượng nước sạch trên trái đất bắt nguồn từ rừng. Chất lượng nước suy giảm cùng với sự suy giảm chất lượng và diện tích che phủ của rừng, thiên tai như lũ lụt, lở đất và thoái hóa đất đã gây ra những tác động nghiêm trọng tới cuộc sống của con người và các sinh vật trên trái đất [53]. 20
21. Không chỉ bảo vệ chất lượng của nguồn nước mà rừng còn điều hòa dòng chảy trong các sông ngòi và dòng chảy dưới lòng đất hạn chế thiên tai hạn hán và lũ lụt: Nước mưa rơi xuống vùng có rừng bị giữ lại nhiều hơn trong tán cây và trong đất, do đó lượng dòng chảy do mưa trong mùa lũ giảm đi. Rừng cản không cho dòng chảy mặt chảy quá nhanh, làm cho lũ xuất hiện chậm hơn, giảm mức độ đột ngột và ác liệt của từng trận lũ. Nước thấm xuống đất rừng vừa là nguồn dự trữ nuôi cây và các sinh vật sống trong đất, vừa chảy rất chậm về nuôi các sông trong thời gian không mưa [56]. Bảo vệ rừng và tài nguyên rừng góp phần làm sạch không khí: không khí sạch giữ cho môi trường sống của con người được trong lành là một trong những yếu tố quan trọng tạo nên sức khỏe tốt cho con người. Rừng là lá phổi xanh của trái đất. Cây xanh, trong quá trình quang hợp, hấp thụ cacbonnic và nhả ra khí ôxy cần thiết cho sự sống. Rừng có tác dụng làm trong sạch không khí. Tán lá cản và giữ bụi. Lá cây tiết ra nhiều loại chất kháng khuẩn có tác dụng tiêu diệt vi trùng và gây bệnh trong không khí [56]. Rừng bảo vệ và cải tạo đất điều này có thể thấy qua tác dụng của tán lá thực vật, nhờ có tán xòe rộng như chiếc ô, nước mưa không xối thẳng xuống mặt đất, nắng không đốt cháy mặt đất, nên lớp đất trên mặt không bị rửa trôi theo nước mưa. Rừng nuôi đất, bồi bổ cho đất. Đất rừng hầu như tự bón phân, vì cành lá rơi rụng từ cây sẽ bị phân hủy, tạo thành các chất dinh dưỡng, làm tăng độ màu mỡ của đất. Đất phì nhiêu, tơi xốp sẽ thấm tốt, giữ nước tốt và hạn chế xói mòn [56]. Như vậy, có thể thấy rừng góp phần duy trì bảo vệ và điều hòa nguồn nước, duy trì chất lượng nguồn nước sạch. Rừng có tác dụng làm sạch không khí bảo vệ và cải tạo đất. 21
22. 1.3.1.2. Góp phần nâng cao chất lượng sống của con người Rừng và các tài nguyên rừng trong đó có các loài động vật, thực vật rừng hoang dã phục vụ cho đời sống vật chất của con người và cảnh quan thiên nhiên là nơi có ý nghĩa trong việc phục vụ cho việc tham quan, du lịch, giải trí phục vụ đời sống tinh thần của con người. Với giá trị về môi trường cũng như giá trị đối với cuộc sống con người cả về vật chất lẫn tinh thần thì việc bảo vệ tài nguyên rừng trước nguy cơ bị đe dọa, bị tàn phá và bảo vệ động vật rừng, thực vật rừng đứng trước nguy cơ bị tuyệt chủng là vấn đề cấp thiết được đặt ra. 1.3.2. Bảo vệ rừng và tài nguyên rừng góp phần vào sự phát triển của kinh tế, giáo dục và khoa học 1.3.2.1. Góp phần vào sự phát triển về kinh tế Ngay từ thuở sơ khai loài người đã thực hiện việc săn bắn, hái lượm làm thức ăn cho con người và đã biết khai thác các sản phẩm của rừng để làm thuốc chữa bệnh và phục vụ cho việc bồi dưỡng sức khỏe của con người. Sau đó, nhiều loài động vật, thực vật rừng được con người mang về thuần hóa, nuôi trồng để phục vụ cho đời sống con người. Nhiều loài động vật rừng và thực vật rừng cung cấp cho các ngành công nghiệp như: công nghiệp chế biến, sản xuất gỗ; công nghiệp da; thuốc nhuộm và rừng cung cấp một sản lượng lớn lâm sản phục vụ cho đời sống con người, như các loại tre, gỗ, nứa là nguyên liệu sản xuất hàng trăm mặt hàng đồ mỹ nghệ, dụng cụ lao động, những đồ gia dụng Đồng thời rừng là nơi cung cấp nguồn dược liệu vô giá. 1.3.2.2. Góp phần vào sự phát triển về khoa học và giáo dục Tài nguyên rừng trong đó có động vật và thực vật rừng được con người sử dụng vào nghiên cứu khoa học và công tác giảng dạy ở một số trường. Các loài động vật và thực vật rừng được sử dụng để nghiên cứu sự tiến hóa của các loài, sử dụng các loài có cấu tạo cơ thể gần giống con người để thử nghiệm các loại thuốc và phương pháp điều trị mới. Trong một số trường hợp 22