Luận văn Pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT BÙI THỊ HÀ PH¸P LUËT VÒ B¶O VÖ §éNG VËT HOANG D· ë VIÖT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2015
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT BÙI THỊ HÀ PH¸P LUËT VÒ B¶O VÖ §éNG VËT HOANG D· ë VIÖT NAM Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS VŨ THU HẠNH HÀ NỘI - 2015
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Bùi Thị Hà
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các biểu đồ MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ PHÁP LUẬT BẢO VỆ ĐỘNG VẬT HOANG DÃ 6 1.1. Một số vấn đề cơ bản về bảo vệ động vật hoang dã 6 1.1.1. Khái niệm động vật hoang dã 6 1.1.2. Vai trò của động vật hoang dã 8 1.1.3. Phân loại động vật hoang dã 9 1.1.4. Mối quan hệ giữa bảo tồn đa dạng sinh học với bảo vệ động vật hoang dã 12 1.1.5. Sự cần thiết bảo vệ động vật hoang dã bằng pháp luật 13 1.2. Một số vấn đề cơ bản về pháp luật bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam 18 1.2.1. Khái niệm, đặc điểm và tiêu chí đánh giá pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam 18 1.2.2. Quan điểm của Đảng và Nhà nước trong việc xây dựng, hoàn thiện pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam 19 1.2.3. Tổng quan các quy phạm pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam 22 1.2.4. Những nội dung cơ bản của pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam 32
5. 1.2.5. Xu hướng pháp luật quốc tế về bảo vệ động vật hoang dã và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam 35 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ ĐỘNG VẬT HOANG DÃ Ở VIỆT NAM 39 2.1. Thực trạng pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam 39 2.1.1. Thực trạng các quy định về quản lý bảo vệ động vật hoang dã 39 2.1.2. Thực trạng các quy định xử lý vi phạm pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã 48 2.1.3. Thực trạng các quy định về xử lý tang vật và cứu hộ động vật hoang dã 62 2.2. Thực tiễn thi hành pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam 66 2.2.1. Thực tiễn thi hành các quy định về quản lý bảo vệ động vật hoang dã 66 2.2.2. Thực tiễn thi hành các quy định xử lý vi phạm pháp luật về động vật hoang dã 72 2.2.3. Thực tiễn thi hành các quy định xử lý tang vật và cứu hộ động vật hoang dã 75 2.2.4. Nguyên nhân của hiện trạng thực thi pháp luật về động vật hoang dã 78 Chương 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC THI PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ ĐỘNG VẬT HOANG DÃ Ở VIỆT NAM 82 3.1. Sự cần thiết phải hệ thống hoá và xây dựng khung pháp luật thống nhất về bảo vệ động vật hoang dã 82 3.2. Định hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã 82 3.3. Giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã 84
6. 3.3.1. Giải pháp hoàn thiện các quy định về quản lý bảo vệ động vật hoang dã 84 3.3.2. Giải pháp hoàn thiện các quy định xử lý vi phạm pháp luật về động vật hoang dã 85 3.3.3. Giải pháp hoàn thiện các quy định về xử lý tang vật, cứu hộ động vật hoang dã 92 3.3.4. Xây dựng đạo luật riêng về bảo vệ động vật hoang dã 93 3.4. Giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã 97 3.4.1. Các giải pháp chung 97 3.4.2. Các giải pháp cụ thể 98 KẾT LUẬN 102 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 104 PHỤ LỤC 109
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự ĐDSH: Đa dạng Sinh học ĐHQG: Đại học Quốc gia ĐVHD: Động vật hoang dã
8. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 2.1: Số lượng vụ vi phạm liên quan đến động vật rừng trong giai đoạn 2006-2014 74 Bảng 2.2: Số lượng bị cáo và vụ việc liên quan đến ĐVHD bị đưa ra xét xử trong giai đoạn 2009-2013 74
9. DANH MUC̣ CÁC BIỂ U ĐỒ Số hiệu Tên biểu đồ Trang biểu đồ Biểu đồ 1.1: Số lượng tê giác bị giết hại để lấy sừng tại Nam Phi từ 2007 – 8/2015 15 Biểu đồ 2.1: Số lượng vụ việc và đối tượng bị xử lý hình sự vi phạm về ĐVHD trong giai đoạn 2010-2013 73 Biểu đồ 2.2: Vai trò các đối tượng bị xử lý hình sự vi phạm về ĐVHD 75
10. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Động vật hoang dã (ĐVHD) là một bộ phận quan trọng cấu thành nên đa dạng sinh học của Việt Nam. Tuy nhiên, số lượng ĐVHD đang ngày càng suy giảm nghiêm trọng mà nguyên nhân chủ yếu là do nạn săn bắt, buôn bán trái phép các loài ĐVHD. Theo Báo cáo số 683/BC-KL-QLR ngày 17/12/2014 của Cục Kiểm lâm về Công tác quản lý bảo vệ rừng năm 2014 và Phương hướng nhiệm vụ bảo vệ rừng năm 2015, chỉ tính riêng trong năm 2014, các cơ quan chức năng đã phát hiện và xử lý 432 vụ vi phạm các quy định về quản lý ĐVHD, tịch thu 8.051 cá thể, tương đương 17.473 kg (trong đó có 598 cá thể động vật nguy cấp, quý hiếm) [12]. Trên trường quốc tế, Việt Nam hiện được đánh giá là “điểm trung chuyển” và “điểm đến” (tiêu thụ) của các loài ĐVHD [34]. Trong Báo cáo Đánh giá việc tuân thủ và thực hiện cam kết CITES về Hổ, Tê giác và Voi tại 23 quốc gia trong số nhiều quốc gia được coi là có sự phân bố, trung chuyển hoặc tiêu thụ các loài này, tổ chức WWF (Quỹ quốc tế bảo vệ thiên nhiên) đã đánh giá Việt Nam là một trong các quốc gia có việc thực thi đáng lo ngại nhất với thẻ màu đỏ đối với hai loài Tê giác và Hổ [47]. Nhìn nhận tính nghiêm trọng của tội phạm về ĐVHD và sự cần thiết phải bảo vệ ĐVHD , Hội nghị lần thứ bảy Ban chấp hành trung ương khoá XI đã thông qua Nghị quyết số 24-NQ/TW của Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam ngày 03/6/2013 trong đó đưa ra nhận định: “Đa dạng sinh học suy giảm, nguy cơ mất cân bằng sinh thái đang diễn ra trên diện rộng, ảnh hưởng tiêu cực đến phát triển kinh tế - xã hội, sức khoẻ và đời sống nhân dân” và từ đó đưa ra một trong các nhiệm vụ cụ thể, trọng tâm là “Bảo vệ nghiêm ngặt các loài động vật hoang dã, loài quý hiếm có nguy cơ bị tuyệt chủng”. 1
11. Trong bối cảnh như vâỵ , tác giả nhận thấy các quy phạm pháp luật về bảo vệ ĐVHD hiện nay còn chưa mang tính hệ thống, tồn tại nhiều lỗ hổng cũng như chồng chéo và do đó không đáp ứng được yêu cầu quản lý nhà nước và hợp tác quốc tế trong lĩnh vực này. Chính vì vậy, tác giả chọn vấn đề “Pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình nhằm nghiên cứu các vấn đề chủ yếu của pháp luật về bảo vệ ĐVHD tại Việt Nam, đánh giá thưc̣ tiêñ thưc̣ thi pháp luật và từ đó kiến nghị các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện hệ thống các quy phạm pháp luật trong lĩnh vực này để kiểm soát tình trạng săn bắt và buôn bán ĐVHD trái phép hiện đang là nguyên nhân đẩy các loài ĐVHD của Việt Nam và thế giới đến nguy cơ tuyệt chủng. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Liên quan đến lĩnh vực bảo tồn đa dạng sinh học (trong đó có ĐVHD), trước đây đã có nhiều công trình nghiên cứu như: Sách “Bảo tồn đa dạng sinh học” của tác giả Nguyễn Nghĩa Thìn xuất bản năm 1999; Sách “Đa dạng sinh học và bảo tồn thiên nhiên” của tác giả Lê Trọng Cúc xuất bản năm 2002; Luận án Tiến sỹ “Nghiên cứu một số giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học ở hệ thống rừng đặc dụng vùng Bắc Trung Bộ Việt Nam” do tác giả Trần Thế Liên thực hiện năm 2006. Liên quan đến pháp luật về bảo tồn đa dạng sinh học, đã có một số nghiên cứu như: Luận văn Thạc sỹ “Luật bảo vệ đa dạng sinh học ở Việt Nam” của tác giả Đặng Thị Thu Hải bảo vệ năm 2006; “Báo cáo rà soát, đánh giá văn bản quy phạm pháp luật trong lĩnh vực bảo tồn đa dạng sinh học” của tác giả Trương Hồng Quang, Viện khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) thực hiện năm 2009; Chuyên đề “Thành tựu và thách thức qua 5 năm thực hiện Luật Đa dạng sinh học” của GS.TS Đặng Huy Huỳnh công bố năm 2013; Bài viết “Pháp luật về bảo tồn đa dạng sinh học, thực trạng và tồn tại 2
12. trước khi có Luật Đa dạng sinh học”, của TS. Nguyễn Văn Tài đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 133 năm 2008; Bài viết “Pháp luật về đa dạng sinh học một số nước và kinh nghiệm cho Việt Nam”, của Thạc sĩ Huỳnh Thị Mai, đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 133 năm 2008.Trong đó, pháp luật về bảo vệ ĐVHD chỉ là một bộ phận nhỏ của các nghiên cứu này. Ngày 8/9/2014, Trung tâm Nghiên cứu Pháp luật và Chính sách phát triển bền vững phối hợp với Cục Bảo tồn Đa dạng sinh học (Bộ Tài nguyên và Môi trường) đã công bố “Báo cáo tóm tắt về khung pháp lý và chính sách về quản lý bảo tồn các loài ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm”. Tuy nhiên, Báo cáo chỉ tập trung vào các loài ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ mà chưa xem xét toàn diện hệ thống pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam. Như vậy, cho đến thời điểm hiện nay, vẫn chưa có một đề tài tập trung nghiên cứu hệ thống pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam. Việc đánh giá, xem xét một cách có hệ thống các quy định của pháp luật và thực tiễn thi hành pháp luật về bảo vệ ĐVHD là hết sức cần thiết để góp phần hoàn thiện lĩnh vực pháp luật mới được chú trọng trong thời gian gần đây ở Việt Nam. Do đó, tác giả nhận thấy đề tài mang tính mới và có nhiều ý nghĩa trên thực tiễn. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các vấn đề lý luận về động vật hoang dã, bảo vệ ĐVHD, pháp luật về bảo vệ ĐVHD; và thực trạng pháp luật cũng như thực tiễn thi hành pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam hiện nay. Phạm vi nghiên cứu pháp luật và thực tiễn thực thi pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam vào thời điểm thực hiện luận văn bao gồm các vấn đề về chính sách quản lý, xử lý vi phạm, xử lý tang vật các loài ĐVHD. Luận văn tập trung nghiên cứu hệ thống pháp luật Việt Nam, tuy có đề cập đến nhưng chỉ ở mức khái quát kinh nghiệm quốc tế để rút ra các bài học kinh nghiệm nhằm hoàn thiện pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam. 3
13. 4. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn 4.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn được xây dựng nhằm mục tiêu làm rõ những vấn đề lý luận về động vật hoang dã, sự cần thiết phải bảo vệ ĐVHD, tổng quan và đánh giá những bất cập của pháp luật Việt Nam hiện hành cũng như những khó khăn, tồn tại trong thực thi pháp luật về bảo vệ ĐVHD, từ đó đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về bảo vệ ĐVHD và tăng cường thực thi pháp luật trong lĩnh vực này. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn sẽ giải quyết một số nhiệm vụ cơ bản sau: - Làm sáng tỏ các khái niệm có liên quan về ĐVHD; - Lý giải sự cần thiết phải bảo vệ ĐVHD và bảo vệ ĐVHD bằng các quy định của pháp luật; - Tìm hiểu xu hướng pháp luật quốc tế về bảo vệ ĐVHD và rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam; - Phân tích và đánh giá hệ thống pháp luật về bảo vệ ĐVHD tại Việt Nam hiện nay; - Đánh giá hiệu quả thực thi pháp luật về bảo vệ ĐVHD và lý giải nguyên nhân của những bất cập trong thực thi pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam; - Đề xuất những phương hướng và giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật Việt Nam về bảo vệ ĐVHD. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu đề tài Luận văn vận dụng các phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước Việt Nam về xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật để phân tích làm sáng tỏ những vấn đề nghiên cứu. 4
14. Các phương pháp nghiên cứu chính để giải quyết vấn đề được sử dụng trong luận văn bao gồm: tổng hợp, thống kê, phân tích, so sánh. 6. Ý nghĩa lý luận, thực tiễn của luận văn Luận văn góp phần làm sáng tỏ các khái niệm, sự cần thiết phải bảo vệ ĐVHD bằng pháp luật và đánh giá các quy định của pháp luật hiện hành của Việt Nam liên quan đến bảo vệ ĐVHD cũng như khả năng thực thi các quy định này trên thực tế. Đồng thời, luận văn cũng đề xuất những giải pháp mang tính sáng tạo để hoàn thiện pháp luật và nâng cao khả năng thực thi trong lĩnh vực này. Vì vậy, luận văn là một nguồn tài liệu tham khảo tốt cho các cơ quan nhà nước hữu quan trong việc hoàn thiện pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam trong thời gian tới. Ngoài ra, luận văn cũng là một nguồn tài liệu tham khảo tốt cho việc giảng dạy, nghiên cứu tại Khoa Luật ĐHQG Hà Nội và các cơ sở đào tạo luật khác của Việt Nam. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục Tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu thành 03 chương: Chương 1: Một số vấn đề cơ bản về động vật hoang dã, bảo vệ động vật hoang dã và pháp luật về bảo vệ ĐVHD Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực tiễn thi hành pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam 5
15. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ PHÁP LUẬT BẢO VỆ ĐỘNG VẬT HOANG DÃ 1.1. Một số vấn đề cơ bản về bảo vệ động vật hoang dã 1.1.1. Khái niệm động vật hoang dã Hiện nay, tại Việt Nam các học giả chưa đưa ra một khái niệm chính xác về ĐVHD. Do đó, trong nội dung này, tác giả sẽ tham khảo và phân tích các từ điển trong nước và quốc tế nhằm đưa ra một khái niệm tương đối về ĐVHD. Theo từ điển “American Heritage® Dictionary of the English Language, Fifth Edition”, ĐVHD được hiểu là những loài động vật chưa bị thuần hoá và thường sống trong môi trường tự nhiên [35]. Theo Bách khoa tri thức Việt Nam, “động vật là những cơ thể sống dinh dưỡng bằng những vật chất sống”. Phần lớn động vật có thể di chuyển được và có một hệ thần kinh. Khác với thực vật, động vật không tự tạo ra chất dinh dưỡng cho mình mà phải tồn tại nhờ nguồn thực vật trong thiên nhiên hoặc động vật khác mà chúng bắt được [26]. Bên cạnh đó, Điều 3 Luật đa dạng sinh học của Việt Nam năm 2008 cũng định nghĩa: “Loài hoang dã là loài đôṇ g vâṭ, thưc̣ vâṭ, vi sinh vâṭ và nấm sinh sống và phát triển theo quy luật”. Từ những khái niệm này, tác giả cho rằng có thể hiểu “ĐVHD” là những cơ thể sống dinh dưỡng theo quy luật trong tự nhiên, chưa bị con người thuần hóa (ví dụ như các loài hổ, báo, tê giác, tê tê ). Cần lưu ý rằng việc ĐVHD sống theo quy luật trong tự nhiên và chưa bị con người thuần hoá không có nghĩa là ĐVHD không hề chịu sự tác động của con người. Bên cạnh hoạt động săn bắt có chủ đích ảnh hưởng trực tiếp đến số lượng các loài ĐVHD, có thể dễ dàng nhận thấy những hoạt động sống của con người hiện 6
16. nay đang tác động lên mọi mặt của trái đất như tài nguyên, khí hậu, nguồn nước và do đó đang trực tiếp hoặc gián tiếp tác động đến các loài ĐVHD ở những mức độ khác nhau. Ví dụ, lượng khí thải nhà kính tăng cao từ các hoạt động “công nghiệp hóa” nhằm phát triển kinh tế của con người hiện đang dẫn đến tình trạng trái đất nóng lên, thời tiết khô hạn và một hệ quả tất yếu là cháy rừng. Hiện tượng này không những hủy họa môi trường sống của nhiều loài mà cũng trực tiếp giết chết các cá thể ĐVHD. Từ khái niệm ĐVHD được đúc kết ở trên cũng có thể thấy ĐVHD khác với động vật nuôi (ví dụ như trâu, bò, lợn, gà ) ở chỗ nó chưa được con người thuần hóa nhằm phục vụ một mục đích nào đó của con người (hỗ trợ lao động, làm thực phẩm ). Tuy nhiên, sự so sánh này cũng chỉ mang tính chất tương đối. Hiện nay, rất nhiều các quần thể ĐVHD vừa sinh sống trong tự nhiên và đồng thời một bộ phận cũng được con người “thuần hóa”, “gây nuôi” thành công nhằm phục vụ các nhu cầu của con người như cá sấu, nhím, trăn, rắn, ba ba trơn, lợn rừng . Quần thể các loài này ngoài tự nhiên sẽ được gọi là ĐVHD trong khi các cá thể có nguồn gốc sinh sản từ các trang trại gây nuôi vì mục đích thương mại sẽ được gọi là động vật nuôi, ví dụ như nhím nuôi, rắn nuôi, lợn rừng nuôi Thế giới ĐVHD rất phong phú và phân bố đa dạng trong các môi trường sống khác nhau. Việc nghiên cứu toàn bộ hệ thống pháp luật liên quan đến những loài này là không khả thi. Chính vì vây, phạm vi luận văn chỉ giới hạn trong việc nghiên cứu các quy định về bảo vệ ĐVHD hiện được liệt kê trong các danh mục bảo vệ của Nhà nước. Các loài thủy sinh được coi là thực phẩm truyền thống của con người như các loài cua, mực, tôm biển vẫn đang được khai thác tự do trong các vùng biển của Việt Nam hay các loài côn trùng, giáp xác không được liệt kê trong các danh mục bảo vệ của Nhà nước sẽ không được nghiên cứu trong luận văn này. 7
17. Tác giả cho rằng các nhà làm luật của Việt Nam cần đưa ra một khái niệm rõ ràng về ĐVHD và danh sách các loài ĐVHD được bảo vệ (không chỉ bao gồm các loài ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm mà còn bao gồm một số loài ĐVHD thông thường khác) nhằm tạo điều kiện cho quá trình nghiên cứu và thực thi pháp luật về bảo vệ ĐVHD. Danh sách này có thể được thường xuyên sửa đổi, bổ sung tuỳ theo phát hiện mới của các nhà khoa học. 1.1.2. Vai trò của động vật hoang dã Là một bộ phận quan trọng của hệ sinh thái, ĐVHD có nhiều giá trị to lớn, trong đó giá trị quan trọng nhất chính tạo ra hệ sinh thái bền vững, diễn thế theo con đường tự nhiên. ĐVHD là thành tố của nhiều quá trình trao đổi chất quan trọng trong tự nhiên, tạo lên các mắt xích trong chuỗi thức ăn hay lưới thức ăn. Ngoài ra, nhiều loài ĐVHD đặc hữu mang các gen quý chứa đựng những tính trạng tốt mà các loài động vật khác không có. Thông qua các loài hoang dã này, con người có thể nghiên cứu, khai thác và sử dụng một cách hợp lý các gen này đạt hiệu quả cao nhất. Thêm vào đó, ĐVHD còn mang lại nhiều giá trị khác về mặt kinh tế như là nguồn thức ăn, nguyên liệu công nghiệp, phân bón, dược liệu quý hoặc được sử dụng cho nghiên cứu khoa học và giáo dục Bên cạnh các tác động tích cực này, ĐVHD trong một số trường hợp cũng là nguyên nhân trực tiếp hoặc gián tiếp gây ra những bệnh dịch nguy hiểm cho con người. Một số đại dịch hiện nay như SARS, EBOLA, MER đều có nguồn gốc từ ĐVHD [32]. Không những vậy, một số loài “thú dữ” cũng có thể gây hại, tấn công con người hoặc tàn phá lương thực, mùa màng. Tuy nhiên, có thể thấy ĐVHD có các tác động tích cực là chủ yếu và từ đó thúc đẩy nhiệm vụ phải bảo tồn các loài ĐVHD vì chính cuộc sống của con người. 8
18. 1.1.3. Phân loại động vật hoang dã ĐVHD có thể được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau như đặc điểm sinh học, mức độ nguy cấp hay địa điểm phân bố. Tuy nhiên, luận văn chỉ tiến hành phân loại ĐVHD dựa trên mức độ nguy cấp và địa điểm phân bố của các loài này – là hai phương thức phân loại hiện đang được đề cập trong các văn bản quy phạm pháp luật về bảo vệ ĐVHD ở Việt Nam. Thứ nhất, phân loại dựa trên mức độ nguy cấp của các loài ĐVHD Theo mức độ nguy cấp, có thể phân chia các loài ĐVHD thành ĐVHD thông thường và ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm. Trong đó, hiện nay pháp luật chưa đưa ra khái niệm ĐVHD thông thường nhưng có thể hiểu ĐVHD thông thường là các loài động vật sinh sống trong các môi trường tự nhiên khác nhau, số lượng cá thể còn nhiều trong tự nhiên và chưa bị đe doạ tuyệt chủng. Trong khi đó, hiện nay pháp luật Việt Nam đưa ra nhiều khái niệm có liên quan đến ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm. Nhìn chung, có thể thấy hai đặc tính cơ bản của loài nguy cấp, quý, hiếm nói chung là “có giá trị đặc biệt về kinh tế, khoa học, môi trường” và “số lượng còn ít trong tự nhiên hoặc có nguy cơ tuyệt chủng”. Trong một số trường hợp, hai yếu tố này có mối liên hệ chặt chẽ với nhau bởi lẽ chính các “giá trị đặc biệt” đã khiến các loài ĐVHD này bị săn bắt, khai thác nhiều hơn trong tự nhiên và vì thế số lượng còn ít hoặc có nguy cơ tuyệt chủng. Trên thế giới, các loài ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm cũng được các tổ chức hoặc chuyên gia phân loại theo nhiều cách thức khác nhau. Một trong các cách thức phân loại thường được các nhà khoa học tham khảo là phân loại ĐVHD của Liên minh IUCN. Từ năm 1963, Liên minh IUCN thường xuyên phát hành Sách đỏ (tiếng Anh: IUCN Red List of Threatened Species, IUCN Red Listhay Red Data List) 9
19. là danh sách về tình trạng bảo tồn và đa dạng của các loài động vật và thực vật trên thế giới. Trong đó, các loài ĐVHD được chia thành các cấp độ nguy cấp như sau [42]: - Extinct EX (tuyệt chủng) - Extinct in the Wild EW (tuyệt chủng trong tự nhiên) - Critically Endangered CR (cực kỳ nguy cấp, có nguy cơ tuyệt chủng) - Endangered EN (nguy cấp cao) - Vulnerable VU (bị đe dọa, sắp nguy cấp) - Near Threatened NT (sắp bị đe dọa hoặc nguy cơ nhẹ) - Least Concern LC (ít quan tâm) - Data Deficient DD (không đủ dữ liệu) - Not Evaluated NE (không phân loại hoặc không đánh giá) Tại Việt Nam, các nhà khoa học của Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam cũng đã xây dựng Sách đỏ Việt Nam trong đó các tiêu chuẩn được xây dựng trên nền tảng tiêu chuẩn của IUCN nhưng có nghiên cứu đến hiện trạng phân bố quần thể loài ở Việt Nam. Hiện nay, nhiều người cho rằng các loài ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm là các loài ĐVHD được liệt kê trong Sách đỏ Việt Nam hoặc Sách đỏ thế giới. Tuy nhiên, trên thực tế các danh mục Sách đỏ này chỉ mang tính chất tham khảo và không có ý nghĩa trong quá trình thực thi pháp luật về bảo vệ ĐVHD. Trong quy định của pháp luật Việt Nam, các loài ĐVHD sẽ được coi là nguy cấp, quý, hiếm và được pháp luật bảo vệ chặt chẽ nếu nằm trong các Phụ lục của CITES (các loài có tên trong các Phụ lục I, II); Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ ban hành kèm theo Nghị định 160/2013/ND- CP ngày 12/11/2013 của Chính phủ về tiêu chí xác định loài và chế độ quản lý loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ (Nghị định số 160/2013/NĐ- CP); động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm thuộc nhóm IB và IIB Danh mục loài 10
20. động, thực vật rừng nguy cấp, quý, hiếm ban hành kèm theo Nghị định 32/2006/NĐ-CP ngày 30/03/2006 của Chính phủ về quản lý các loài động vật rừng, thực vật rừng hoang dã nguy cấp, quý, hiếm (Nghị định 32/2006/NĐ- CP), các loài thủy sinh nguy cấp, quý, hiếm cần được bảo tồn, bảo vệ và phát triển ban hành kèm theo Quyết định 82/2008/QĐ-BNN ngày 17/07/2008 của Bộ Nông nghiêp̣ và Phát triển Nông thôn về việc ban hành danh mục loài thuỷ sinh nguy cấp cần được bảo vệ, phục hồi và phát triển (Quyết định 82/2008/QĐ-BNN), các loài thuỷ sản bị cấm khai thác ban hành kèm theo Thông tư 62/2008/TT-BNN ngày 20/05/2008 của Bộ Nông nghiêp̣ và Phát triển Nông thôn v ề việc sửa đổi một số điều của Thông tư 02/2006/TT-BTS ngày 20/03/2006 của Bộ Thuỷ sản ngày 20/03/2006 về việc hướng dẫn một số nội dung của Nghị định 59/2005/NĐ-CP ngày 04/05/2005 của Chính phủ về điều kiện sản xuất và kinh doanh một số ngành nghề thuỷ sản (Thông tư 62/2008/TT-BNN) Hiện nay, Nghị định 160/2013/NĐ-CP là văn bản mới nhất của Chính phủ Việt Nam đưa ra hệ thống các tiêu chí để đánh giá và xác định loài ĐVHD đưa vào Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ - nhóm loài nguy cấp, quý, hiếm hiện được bảo vệ cao nhất theo quy định của pháp luật Việt Nam. Việc đưa ra khái niệm “Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ” dẫn đến cách hiểu còn hai nhóm khác trong cách thức phân loại này là “loài ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm không được ưu tiên bảo vệ” và “loài ĐVHD thông thường”. Tuy nhiên, pháp luật Việt Nam hiện tại vẫn chưa đề cập và đưa ra tiêu chí để thiết lập danh sách hai nhóm loài còn lại này. Thứ hai, phân loại dựa trên địa điểm phân bố Hiện nay, ở Việt Nam cũng không có sự phân định rõ ràng ĐVHD dựa trên phân bố. Tuy nhiên, dựa trên các danh mục ĐVHD được ban hành trong các quy phạm pháp luật có liên quan như Danh mục loài thuỷ sinh quý hiếm 11
21. có nguy cơ tuyệt chủng ở Việt Nam cần được bảo vệ, phục hồi và phát triển; Danh mục loài động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm có thể hiểu một cách thức phân loại thứ tư là dựa trên đặc điểm phân bố. Dựa trên phân bố của các loài ĐVHD, có thể phân thành động vật rừng và động vật hoang dã thuỷ sinh. Các loài động vật rừng có phân bố trong rừng, bao gồm cả các loài thuỷ sinh tại các suối trong rừng như cá cóc Tam Đảo (tên khoa học: “Paramesotriton deloustali”). Động vật hoang dã thuỷ sinh phân bố ở biển hoặc các sông mà không nằm trong rừng. Tuy nhiên, cách thức phân loại này cũng không thực sự thích hợp bởi lẽ có một khoảng hổng lớn là một số loài ĐVHD không sinh sống trong rừng hay ở sông, biển như các loài chim di trú sẽ không được đặt trong nhóm động vật rừng hay động vật thuỷ sinh. Mặc dù vậy, đây là cách thức hiện đang được các văn bản quy phạm pháp luật về bảo vệ ĐVHD sử dụng phổ biến để phân loại các loài ĐVHD bên cạnh cách thức phân loại dựa trên mức độ nguy cấp. 1.1.4. Mối quan hệ giữa bảo tồn đa dạng sinh học với bảo vệ động vật hoang dã Vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học và bảo vệ ĐVHD có mối quan hệ mật thiết, bảo vệ ĐVHD chính là một phần quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học. Đa dạng sinh học là thuật ngữ thể hiện tính đa dạng của các thể sống, loài và quần thể, tính biến động di truyền giữa chúng và tất cả sự tập hợp phức tạp của chúng thành các quần xã và hệ sinh thái. Có thể nói, đa dạng sinh học là sự giàu có, phong phú các nguồn gen, các loài và các hệ sinh thái trên bề mặt trái đất, có vai trò rất quan trọng đối với việc duy trì các chu trình tự nhiên và cân bằng sinh thái (Điều 3 Luật Đa dạng Sinh học 2008). Đa dạng sinh học là yếu tố đặc biệt quan trọng, sống còn với phát triển bền vững, đảm bảo cho sự tồn tại và phát triển của con người trong quá khứ, hiện tại và 12
22. tương lai. Đa dạng sinh học có những giá trị kinh tế, giá trị môi trường, giá trị cuộc sống to lớn mà cho đến một vài thế kỷ gần đây chúng ta mới nhận thức được một cách đầy đủ [16]. Do đó, chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1250/QĐ-TTg ngày 31 tháng 7 năm 2013 đã chỉ rõ: “Đa dạng sinh học là nền tảng của nền kinh tế xanh, bảo tồn đa dạng sinh học là một trong các giải pháp then chốt nhằm thích ứng và giảm nhẹ tác động của biến đổi khí hậu”. Trong đó, các loài ĐVHD là một thành tố không thể thiếu của đa dạng sinh học và hệ sinh thái. Các loài này đã trải qua nhiều triệu năm tiến hóa để thích nghi và tồn tại trong môi trường sống tự nhiên đầy khắc nghiệt. Mỗi loài biến mất sẽ làm những giá trị độc nhất bị mất đi vĩnh viễn, không thể phục hồi, kéo theo đó là những hậu quả về sinh thái. Khi một loài bị tiêu diệt, có thể sẽ kéo theo sự mất cân bằng sinh thái, từ quy mô nhỏ đến quy mô lớn, từ cục bộ cho đến tất cả các hệ sinh thái và cuối cùng là cả trái đất. Khi các hệ sinh thái mất cân bằng, con người đương nhiên sẽ gánh chịu mọi hậu quả. Chính vì vậy bảo vệ ĐVHD là một vấn đề đang được thế giới đặc biệt quan tâm bởi nó là một mắt xích quan trọng trong nhiệm vụ bảo vệ thiên nhiên, bảo vệ tính đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường nói chung. Đó là cơ sở của sự sống còn và thịnh vượng của loài người và sự bền vững của thiên nhiên trên trái đất. Do đó, bảo vệ ĐVHD là một vấn đề đang được thế giới đặc biệt quan tâm. Đây cũng là vấn đề mang tầm quốc tế mà không phải của riêng quốc gia, dân tộc nào. 1.1.5. Sự cần thiết bảo vệ động vật hoang dã bằng pháp luật Theo cách hiểu của tác giả, “bảo vệ ĐVHD” là hoạt động nhằm bảo vệ các loài động vật sinh sống và phát triển theo quy luật của tự nhiên tránh khỏi những nguy cơ bị buôn bán, săn bắt, nuôi nhốt trái phép. Việc bảo vệ ĐVHD cũng đồng thời nhằm tạo ra những điều kiện để các loài này sinh trưởng và phát triển nhằm tránh khỏi nguy cơ bị tuyệt chủng. 13
23. ĐVHD là một thành tố quan trọng, không thể mất đi của hệ sinh thái, thế nhưng ĐVHD trên thế giới cũng như tại Việt Nam hiện nay đang gặp phải nhiều mối đe dọa chính và tiềm tàng do hậu quả của mất sinh cảnh, nạn săn bắt, buôn bán trái phép. Mặc dù vậy, hiện nay nhận thức trong vấn đề bảo vệ ĐVHD vẫn chưa được chú trọng đúng mức. Chặt phá rừng, cháy rừng, khai thác lâm sản, xây dựng cơ sở hạ tầng và canh tác nông nghiệp là những nguyên nhân chính làm mất sinh cảnh của các loài ĐVHD. Nếu như diện tích rừng tự nhiên trước đây che phủ phần lớn đất nước, hiện tại diện tích rừng Việt Nam chỉ còn lại khoảng 43% [29]. Sinh cảnh bị mất và bị chia cắt bởi việc xây dựng đường xá đã cản đường di chuyển kiếm ăn và cơ hội giao phối trong mùa sinh sản của động vật. Tuy nhiên, nạn săn bắt, buôn bán ĐVHD mới là nguyên nhân quan trọng nhất dẫn đến sự tuyệt chủng của nhiều loài ĐVHD nói chung và ĐVHD ở Việt Nam nói riêng. Săn bắt ĐVHD là một hoạt động lao động chủ yếu nhằm đảm bảo sự tồn tại của con người từ hàng nghìn năm trước. Hiện nay, việc săn bắt ĐVHD không nhằm đảm bảo nhu cầu thức ăn của đại đa số con người mà chỉ nhằm phục vụ nhu cầu tiêu thụ của một nhóm những người giàu có, mong muốn tìm kiếm các mặt hàng “đặc biệt”. Tuy nhiên, nạn săn bắt trái phép không kiểm soát đã vượt quá “ngưỡng bền vững” khi mà tốc độ tái tạo quần thể ĐVHD không kịp đáp ứng cho nhu cầu săn bắt ngày càng cao của con người. Tội phạm về ĐVHD đang là một vấn đề nóng được cả thế giới quan tâm. Tội phạm trong lĩnh vực này đang diễn ra ngày một phổ biến với mức lợi nhuận khổng lồ, ước tính khoảng 150 tỷ đô la Mỹ mỗi năm [24]. Tình hình săn bắt, vận chuyển, buôn bán, tiêu thụ bất hợp pháp xuyên quốc gia các loài thuộc CITES, đặc biệt đối với các loài voi, hổ, tê giác và các sản phẩm, bộ phận, dẫn xuất của chúng, diễn biến rất phức tạp trong những năm gần đây. Hơn 25.000 cá thể voi châu Phi đã bị giết hại vào năm 2012, chủ yếu tại 14
24. Trung và Đông Phi (Voi châu Phi được CITES liệt kê vào danh sách động vật gần tuyệt chủng vì hiện chỉ còn khoảng 472.000 cá thể). Loài hổ cũng đang bị săn bắt quá mức để thỏa mãn nhu cầu lấy da, lông và nhiều bộ phận khác trên cơ thể như răng, xương, móng. Nhiều bộ phận trên cơ thể hổ dùng để nấu cao, chế thuốc và làm đồ trang trí phục vụ con người. Đối với tê giác, các nước có tê giác như Nam Phi, Kenya, Zimbabwe, Ấn Độ đứng trước cảnh báo nguy cơ tê giác tuyệt chủng. Nam Phi đang đứng đầu danh sách khi các nhà bảo tồn đã chính thức cảnh báo, cả tê giác trắng lẫn tê giác đen tự nhiên của nước này có thể biến mất trước năm 2016 [39]. Biểu đồ 1.1: Số lượng tê giác bị giết hại để lấy sừng tại Nam Phi từ 2007 – 8/2015 (Nguồn: Do không thể kiểm soát được nạn săn bắt trộm, Mozambique chính thức tuyên bố quần thể tê giác ở nước này đã tuyệt chủng [36]. Hội nghị các nước thành viên CITES lần thứ 16 (CoP16) tại Thái Lan vào tháng 3/2013 đã 15