Luận văn Pháp luật lao động về lao động nữ từ thực tiễn các doanh nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Pháp luật lao động về lao động nữ từ thực tiễn các doanh nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Nguyễn Thị Hồng Minh PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VỀ LAO ĐỘNG NỮ TỪ THỰC TIỄN CÁC DOANH NGHIỆP TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH . LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Nguyễn Thị Hồng Minh PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VỀ LAO ĐỘNG NỮ TỪ THỰC TIỄN CÁC DOANH NGHIỆP TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 8380107 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS NGUYỄN HỮU CHÍ HÀ NỘI - 2018
3. LỜI CẢM ƠN Luận văn này được thực hiện tại Học viện Khoa học Xã hội, cơ sở tại thành phố Hồ Chí Minh. Để hoàn thành được luận văn này, tôi đã nhận được rất nhiều sự động viên, giúp đỡ của nhiều cá nhân và tập thể. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến PGS.TS. Nguyễn Hữu Chí đã hướng dẫn tôi thực hiện đề tài của mình. Xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến các thầy cô giáo, những người đã đem lại nhiều kiến thức bổ trợ, vô cùng có ích cho tôi trong hai năm học qua. Xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban Giám đốc, Phòng Đào tạo của Học viện cùng toàn thể cán bộ, giáo viên cơ sở Học viện tại thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình học tập. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, những người đã luôn bên tôi, động viên và khuyến khích tôi trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu của mình.
4. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện Khoa học xã hội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật - Học viện Khoa học xã hội xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn. TP. Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2018 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Hồng Minh
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LAO ĐỘNG NỮ VÀ QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM VỀ LAO ĐỘNG NỮ 6 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của lao động nữ 6 1.1.1. Khái niệm về lao động nữ 6 1.1.2. Đặc điểm của lao động nữ 8 1.1.3. Vai trò của lao động nữ 10 1.2. Nội dung những quy định của pháp luật lao động về lao động nữ trong các doanh nghiệp Việt Nam 11 1.2.1. Quy định chung về người lao động 12 1.2.2. Quy định riêng có liên quan đến lao động nữ 13 Chương 2: THỰC TRẠNG THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ LAO ĐỘNG NỮ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TP. HỒ CHÍ MINH 26 2.1. Khái quát về đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội; doanh nghiệp và tình hình sử dụng lao động nữ tại Thành phố Hồ Chí Minh 26 2.1.1. Khái quát về đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội của Thành phố Hồ Chí Minh 26 2.1.2. Khái quát về doanh nghiệp và tình hình sử dụng lao động nữ tại Thành phố Hồ Chí Minh 30 2.2. Thực trạng thực hiện pháp luật lao động về lao động nữ tại các doanh nghiệp ở Thành phố Hồ Chí Minh 33 2.2.1. Lao động nữ với việc làm, tuyển dụng 33 2.2.2. Lao động nữ với học nghề và đào tạo nghề 41 2.2.3. Lao động nữ trong việc thực hiện, chấm dứt hợp đồng lao động 45 2.2.4. Lao động nữ trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội 55
6. 2.3. Nguyên nhân những hạn chế trong thực hiện pháp luật lao động nữ tại các doanh nghiệp ở Thành phố Hồ Chí Minh 57 Chương 3: YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC THI PHÁP LUẬT VỀ LAO ĐỘNG NỮ 63 3.1. Yêu cầu hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về lao động nữ 63 3.2. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật lao động về lao động nữ 65 3.3. Giải pháp tăng cường hiệu quả thực hiện pháp luật lao động về lao động nữ 70 3.3.1. Tuyên truyền pháp luật nhằm nâng cao ý thức pháp luật của các bên 70 3.3.2. Đẩy mạnh hoạt độngthương lượng tập thể, xây dựng thỏa ước lao động tập thể tại doanh nghiệp 72 3.3.3. Đẩy mạnh công tác phát triển công đoàn và nâng cao năng lực của công đoàn 73 3.3.4. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm về pháp luật lao động 74 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
7. DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng 2.1. Số lượng lao động nữ của TP. Hồ Chí Minh qua các năm 31 Bảng 2.2. Số lượng lao động nữ trong khu vực doanh nghiệp qua các năm 31 Bảng 2.3. Lao động nữ của Thành phố Hồ Chí Minh đã qua đào tạo 32 Bảng 2.4. Độ tuổi của lao động nữ trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh 32 Bảng 2.5. Kết quả thực hiện chính sách bảo hiểm thất nghiệp từ năm 2013-2015 . 34 Bảng 2.6. Tình hình giao kết hợp đồng lao động từ năm 2013-2015 36 Bảng 2.7. Tình hình tranh chấp lao động tập thể từ 2013 đến tháng 6/2017 46 Bảng 2.8. Tình hình doanh nghiệp nợ bảo hiểm xã hội từ năm 2013-2015 56 Biểu 2.1. Quảng cáo việc làm có yêu cầu về giới theo vị trí 37 Biểu 2.2. Tỷ lệ cạnh tranh trung bình 1 người tìm việc tại các thành phố lớn 42
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Từ xa xưa cho tới nay người phụ nữ luôn có vai trò hết sức quan trọng trong xã hội, cả về mặt vật chất lẫn tinh thần. Họ tham gia vào rất nhiều lĩnh vực của đời sống như: kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội và đóng góp một phần không nhỏ vào công cuộc đổi mới, hội nhập và phát triển của đất nước. Trong lĩnh vực lao động, có vô số những ngành nghề cần đến sự khéo léo, linh hoạt và sáng tạo của người phụ nữ, vì thế, số lượng phụ nữ thành đạt, có tên tuổi, có chỗ đứng trong xã hội nhờ phát huy một cách hiệu quả các thế mạnh của mình là không hề nhỏ. Tuy nhiên, do những định kiến về giới, những tàn dư của xã hội phong kiến về tư tưởng “trọng nam, khinh nữ” vẫn còn hằn sâu trong hệ tư tưởng của người Việt, cùng với đặc điểm riêng biệt về tâm sinh lý, giới tính khiến cho lao động nữ thường gặp nhiều khó khăn hơn so với lao động nam trong quan hệ lao động và thường trở thành đối tượng dễ bị tổn thương hơn. Vì thế, trong nhiều chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước ta đã luôn dành riêng sự quan tâm đặc biệt cho đối tượng là người lao động nữ. Với pháp luật lao động, mục tiêu và nhiệm vụ của nó là khai thác tiềm năng lao động của đất nước, tạo thêm nhiều việc làm, thúc đẩy sự phát triển của thị trường lao động. Để đảm bảo sự phát triển hài hòa và ổn định trong quan hệ lao động việc quy định quyền và lợi ích hợp pháp của các bên trong quan hệ lao động như thế nào là đủ để vừa đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên, vừa dung hòa được mối quan hệ này là yêu cầu hết sức quan trọng. Thực hiện nhiệm vụ này, hệ thống pháp luật nước ta nói chung, pháp luật lao động nói riêng đã có những đóng góp quan trọng trong việc hoàn thiện cơ sở pháp lý nhằm đảm bảo quyền lợi của người lao động nữ. Tuy nhiên, trên thực tế việc áp dụng những quy định này vẫn còn gặp rất nhiều bất cập đến từ việc quản lý, sử dụng của người sử dụng lao động, 1
9. cũng như từ sự chưa hợp lý trong chính các quy định của pháp luật khi thực hiện tại Thành phố Hồ Chí Minh - một trung tâm kinh tế lớn nhất của cả nước. Do đó, tác giả đã lựa chọn đề tài “Pháp luật lao động về lao động nữ từ thực tiễn các doanh nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh” để nghiên cứu và làm Luận văn Thạc sỹ luật học. Từ phân tích quy định pháp luật và thực trạng thực hiện tại Thành phố Hồ Chí Minh, luận văn đã đưa ra yêu cầu đối với việc hoàn thiện pháp luật lao động về lao động nữ và đề xuất các giải pháp để sử dụng lao động nữ mang lại hiệu quả cao trên thực tế. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Lao động nữ là một trong những nhóm người lao động đặc thù, vì thế đây là vấn đề được quan tâm và nghiên cứu nhiều trong thời gian gần đây. Một số luận văn, luận án đã công bố hoặc các sách, tạp chí chuyên ngành nghiên cứu - trao đổi có liên quan đến đề tài như: “Pháp luật lao động về việc làm đối với lao động nữ trong các doanh nghiệp ngoài khu vực Nhà nước. Thực trạng và một số kiến nghị” năm 2004 của tác giả Nguyễn Hữu Chí, Phạm Thanh Vân; “Hợp đồng lao động với vấn đề bảo đảm quyền và lợi ích của người lao động trong nền kinh tế thị trường” năm 1997 của tác giả Nguyễn Hữu Chí; Luận văn “Pháp luật lao động với vấn đề bảo vệ người lao động trong điều kiện kinh tế thị trường”, năm 2006 của tác giả Nguyễn Thị Kim Phụng; “Pháp luật lao động về lao động nữ - thực trạng và phương hướng hoàn thiện”, tạp chí Luật học số 9/2009 của tác giả Nguyễn Hữu Chí; “Bộ luật lao động năm 2012 với việc bảo vệ quyền lợi cho lao động nữ”, tạp chí Luật học số 7/2014 của tác giả Phùng Thị Cẩm Châu; Luận án “Quyền của lao động nữ theo pháp luật Việt Nam”, năm 2016 của tác giả Đặng Thị Thơm; Báo cáo của Tổ chức lao động quốc tế năm 2015 về “Bình đẳng giới trong thực tiễn tuyển dụng và thăng tiến ở Việt Nam”; Luận án “Pháp luật về lao động nữ - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, năm 2001 của tác giả Lý Thị 2
10. Thúy Hoa .Các nghiên cứu trên thường là nghiên cứu chuyên sâu về một lĩnh vực nào đó như về việc làm, hoặc hợp đồng lao động, hoặc có đề cập chung đến các quy định về lao động nữ nhưng lại là những nghiên cứu chung nhất, chưa phải là nghiên cứu được đánh giá cụ thể từ thực tiễn thi hành ở một địa phương như Thành phố Hồ Chí Minh, một trung tâm kinh tế phát triển nhất của cả nước. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là phân tích các quy định pháp luật liên quan và các quy định đặc thù về lao động nữ. Đánh giá tính khả thi cũng như hạn chế của các quy định, những vướng mắc, bất cập, nguyên nhân trong quá trình thực hiện từ thực tiễn các doanh nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh. Từ đó đưa ra những kiến nghị hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về lao động nữ, nhằm sử dụng hiệu quả lao động nữ trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng và cả nước nói chung. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn được xác định là: Đề cập những vấn đề chung về lao động nữ ở nước ta, trên cơ sở đó đưa ra khái niệm, đặc điểm, vai trò của lao động nữ trong xã hội. Những quy định của pháp luật lao động Việt Nam về lao động nữ. Đánh giá thực trạng tình hình kinh tế - xã hội, lao động, việc làm và lao động nữ trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Phân tích, bình luận việc thực hiện các quy định pháp luật về lao động nữ tại Thành phố Hồ Chí Minh. Từ đó đưa ra được kiến nghị hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về lao động nữ. 3
11. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các quy định của pháp luật nước ta về lao động nữ, chủ yếu là các quy định trong Bộ luật Lao động 2012 và các văn bản hướng dẫn thi hành và thực tiễn thực hiện các quy định này tại các doanh nghiệp ở Thành phố Hồ Chí Minh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn xoay quanh vào trọng tâm là các quy định của Bộ luật lao động 2012 dành cho người lao động nữ, cùng với việc thực hiện các quy định ấy ở các doanh nghiệp đóng trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mac - Lenin, tư tưởng Hồ Chí Minh; các quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách của Nhà nước về việc bảo vệ người lao động nữ nói chung và pháp luật về lao động nữ nói riêng. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập tài liệu và số liệu: Dựa vào các văn bản pháp luật, các báo cáo, thống kê nghiên cứu, tạp chí, bài viết về các nội dung liên quan đến lao động nữ giúp cho việc phân tích và xử lý dữ liệu trong luận văn. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Phân tích các quy định pháp luật và số liệu để làm rõ tình hình thực hiện pháp luật về lao động nữ. Tổng hợp các kết quả từ các số liệu đã được minh chứng từ đó rút ra được kết luận về thực hiện pháp luật lao động nữ. Ngoài ra luận văn còn sử dụng các phương pháp khác như so sánh, đánh giá .để giải quyết vấn đề một cách toàn diện nhất. 4
12. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Ý nghĩa lý luận: Từ việc đánh giá thực trạng thực hiện các quy định của Bộ luật lao động 2012 về lao động nữ tại các doanh nghiệp trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Luận văn góp phần làm sáng tỏ thêm những vấn đề liên quan tới lao động nữ, từ kết quả nghiên cứu rút ra được nguyên nhân của những hạn chế, từ đó đưa ra được kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về lao động nữ trên thực tế. Góp phần bảo vệ tốt hơn lao động nữ trong quan hệ lao động. Ý nghĩa thực tiễn: Luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các hoạt động giảng dạy, học tập và nghiên cứu cho những người quan tâm và muốn tìm hiểu về pháp luật lao động nữ. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài lời nói đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu theo 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung về lao động nữ và quy định pháp luật lao động Việt Nam về lao động nữ. Chương 2: Thực trạng thực hiện pháp luật về lao động nữ tại các doanh nghiệp trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Chương 3: Yêu cầu và giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về lao động nữ. 5
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LAO ĐỘNG NỮ VÀ QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM VỀ LAO ĐỘNG NỮ 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của lao động nữ 1.1.1. Khái niệm về lao động nữ Lao động là hoạt động có mục đích, có ý thức của con người nhằm thay đổi các vật thể tự nhiên phù hợp với nhu cầu của con người. Thực chất lao động chính là quá trình kết hợp của sức lao động và tư liệu sản xuất để sản xuất ra sản phẩm phục vụ cho nhu cầu của con người. Lao động là yếu tố quyết định đối với sự phát triển của xã hội loài người. Con người tham gia vào quá trình này được gọi là người lao động. Theo quy định của pháp luật lao động hiện hành thì “Người lao động là người từ đủ 15 tuổi trở lên, có khả năng lao động, làm việc theo hợp đồng lao động, được trả lương và chịu sự quản lý, điều hành của người sử dụng lao động”[25]. Do đó, để trở thành người lao động, chủ thể của quan hệ lao động thì người đó phải có “khả năng lao động”, thể hiện qua năng lực pháp luật lao động và năng lực hành vi lao động. Năng lực pháp luật lao động của cá nhân là khả năng mà pháp luật quy định cho người lao động có quyền được làm việc, quyền hưởng lương, được bảo đảm các điều kiện về an toàn lao động, vệ sinh lao động .và phải thực hiện những nghĩa vụ của mình trong quá trình lao động theo hợp đồng lao động đã giao kết. Năng lực hành vi lao động được xác định bởi các yếu tố có tính chất điều kiện là thể lực và trí lực. Tức là người lao động đó phải có sức khỏe để thực hiện công việc theo thỏa thuận trong hợp đồng lao động và khả năng nhận thức của họ phải đạt trình độ nhất định theo yêu cầu, và để có được sự nhận thức nhất định thì về mặt thời gian tương ứng, người lao động phải đạt một độ tuổi nhất định mà pháp luật lao động quy định là từ đủ 15 tuổi. 6
14. Trong các văn bản pháp luật từ trước đến nay và hiện tại là Bộ luật lao động 2012 không có bất kỳ một khái niệm chính thức nào về người lao động nữ. Tuy nhiên, từ sự khác biệt về giới và tổng quan chung trong quan hệ lao động thì có thể hiểu “lao động nữ” là người lao động mà xét về mặt giới tính được xác định là nữ giới. Như vậy, cần xem xét khái niệm lao động nữ dưới các góc độ sau: Thứ nhất: Xét về mặt sinh học lao động nữ là người lao động có “giới tính nữ”. Giới tính theo quy định tại khoản 2 Điều 5 Luật Bình đẳng giới năm 2006 thì giới tính “chỉ các đặc điểm sinh học của nam, nữ”. Đó là sự khác biệt giữa nam và nữ, nó là bẩm sinh và đồng nhất (trừ những trường hợp có sự can thiệp của y học), chỉ có người phụ nữ mới có khả năng mang thai, sinh con, cho con bú. Nam giới không thể thay thế cho nữ giới làm những việc trên. Qua đó thấy được tầm quan trọng vô cùng to lớn của người phụ nữ khi họ vừa tham gia vào quá trình lao động sản xuất, vừa là người tái sản xuất ra nguồn lao động cho xã hội thông qua quá trình sinh sản. Thứ hai: Khi tham gia vào quan hệ lao động thì họ cũng đáp ứng đầy đủ năng lực pháp luật lao động và năng lực hành vi lao động. Vì vậy, họ đã trở thành chủ thể của quan hệ lao động. Như vậy, một người đủ 15 tuổi bình thường được coi là người có khả năng để tham gia quan hệ lao động. Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt, người lao động vẫn có thể là người dưới 15 tuổi, có khả năng lao động cũng có thể được tham gia các quan hệ lao động trong những ngành nghề như múa, hát, sân khấu điện ảnh, thủ công mỹ nghệ đồng thời phải thỏa mãn điều kiện nhất định về độ tuổi, sức khỏe và thời gian làm việc. Tóm lại, dưới góc độ pháp luật lao động, khái niệm về lao động nữ có thể được hiểu như sau: “Người lao động nữ là người có giới tính nữ, từ đủ 15 tuổi trở lên, có khả năng lao động, làm việc theo hợp đồng lao động, được trả lương và chịu sự quản lý, điều hành của người sử dụng lao động”. 7
15. 1.1.2. Đặc điểm của lao động nữ Là một trong những nhóm người lao động đặc thù, người lao động nữ ngoài những đặc điểm chung của người lao động thì họ còn mang những đặc điểm rất khác biệt. Do đó, để sử dụng nguồn lực này một cách có hiệu quả, cần phải hiểu biết thật rõ ràng về những đặc điểm riêng biệt của người lao động nữ từ đó mới đưa ra được những quy định hợp lý để vừa sử dụng hiệu quả nguồn lao động nữ mà vẫn đảm bảo quyền được làm việc của họ và tạo điều kiện cho họ thực hiện tốt hai chức năng: chức năng lao động và chức năng làm mẹ, chăm sóc, bảo vệ, nuôi dạy con cái. Những đặc điểm riêng cụ thể như sau: Những đặc điểm mang tính chất tự nhiên: Đó là những khác biệt có sẵn ở nữ giới từ khi sinh ra so với nam giới. Do cấu tạo về hình dáng cơ thể, tâm sinh lý mà chỉ người phụ nữ mới có khả năng sinh đẻ. Sự khác biệt cơ bản giữa lao động nam và lao động nữ chính là việc người phụ nữ sẽ trải qua các thời kỳ mang tính tự nhiên như: mang thai, sinh đẻ, nuôi con, kinh nguyệt hằng tháng Trong những thời kỳ này sức khỏe của lao động nữ sẽ giảm sút, dễ đuối sức, tâm lý cũng phần nào bị ảnh hưởng, họ cũng cần có thời gian để vệ sinh cá nhân. Vì thế, bản thân người lao động nữ cần phải có một chế độ làm việc, nghỉ ngơi linh hoạt trong thời kỳ kinh nguyệt, trong quá trình mang thai, hoặc thời gian chăm sóc con nhỏ để bảo vệ quyền lợi chính đáng cho bản thân người lao động nữ và thế hệ mai sau của đất nước. So với nam giới thì nữ giới bị hạn chế hơn về mặt thể lực, họ luôn được coi là “phái yếu”, là “chân yếu tay mềm”. Với sức khỏe như vậy nên họ chỉ phù hợp với những công việc nhẹ nhàng, những công việc cần đến sự khéo léo, tỉ mỉ như việc thêu thùa, nội trợ, chăm sóc gia đình họ không phù hợp với những công việc nặng nhọc, bởi sức khỏe không đáp ứng được, hoặc 8
16. những công việc phải tiếp xúc với môi trường, hóa chất độc hại vì sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng sinh sản của họ. Do những đặc điểm tự nhiên về sức khỏe như vậy, nên nữ giới họ bị hạn chế nhiều hơn nam giới trong phạm vi lựa chọn nghề nghiệp của mình. Những đặc điểm về mặt xã hội: Là những đặc điểm do con người và xã hội tạo nên, nó thay đổi theo điều kiện của xã hội như điều kiện kinh tế, chính trị, văn hóa. Người phụ nữ Việt thường được gắn liền với cụm từ “công - dung - ngôn - hạnh” như một tiêu chí để đánh giá thế nào là một phụ nữ “mẫu mực” xoay quanh vai trò nội trợ “hầu chồng, dạy con”. Bên cạnh đó tư tưởng “trọng nam khinh nữ” còn được thể hiện khi nhiều người mong muốn hoặc nhất quyết phải sinh được con trai để “nối dõi tông đường” vì cho rằng “nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô”, khiến cho những người phụ nữ sinh ra con gái bị xem thường. Khi lớn lên thì trình độ giáo dục ở nữ giới thường không cao do phải “nhường nhịn” cơ hội học tập của mình cho nam giới trong gia đình. Ngoài ra việc bất bình đẳng về giới còn thể hiện qua tệ nạn xã hội mà nạn nhân chủ yếu là phụ nữ như bạo lực gia đình, hiếp dâm . Những tư tưởng lạc hậu về người phụ nữ và điều kiện khó khăn về kinh tế đã ảnh hưởng rất lớn đến trình độ và chất lượng của nguồn lao động. Nhiều nơi nhất là miền núi, vùng sâu, vùng xa do điều kiện kinh tế khó khăn do đó trẻ em bị hạn chế cơ hội học tập, nên tư tưởng phụ nữ không cần phải học cao mà chỉ cần chuyên tâm ở nhà lo nội trợ. Do giáo dục ảnh hưởng từ tư tưởng “trọng nam khinh nữ” ngay từ nhỏ nên người phụ nữ thường e dè, thụ động và ỷ lại, dẫn đến hiệu quả làm việc không cao. Hơn nữa họ còn phải chăm lo công việc gia đình song song với việc lao động sản xuất ngoài xã hội nên trong công việc cũng bị hạn chế về mặt thời gian. Đây cũng chính là lý do khiến nhiều nhà tuyển dụng rất ngại khi phải tuyển dụng lao động nữ. Trong 9
17. nền kinh tế thị trường với sự cạnh tranh khốc liệt về việc làm, lao động nữ càng dễ dàng bị đào thải hơn. Ngày nay, với xu hướng hội nhập và nền kinh tế phát triển nhanh, đòi hỏi chất lượng lao động ngày càng cao, do đó lao động nữ xuất phát từ những đặc điểm về cả tự nhiên và xã hội như đã nêu trên, cho thấy đây rõ ràng là một loại lao động đặc thù, cần có sự quan tâm đặc biệt của Nhà nước. Bên cạnh những chính sách về việc làm, cần có những quy định pháp luật phù hợp với những đặc điểm riêng của người lao động nữ để giúp họ thực hiện tốt chức năng lao động và chức năng sinh sản của mình. 1.1.3. Vai trò của lao động nữ Trong gia đình lao động nữ nắm giữ vai trò quan trọng, là người sắp xếp, tổ chức cuộc sống gia đình. Ngày nay, mặc dù có nhiều phụ nữ tham gia vào các công việc của xã hội và thành công không kém nam giới nhưng nhìn chung công việc nội trợ và quản lý gia đình vẫn là mảng công việc chủ yếu do phụ nữ đảm trách. Phụ nữ là người tay cầm chìa khóa, quyết định chi tiêu mọi việc trong gia đình, từ đi chợ, nấu ăn, giặt giũ đến quét dọn, bày trí, sắp xếp, mua sắm .Đó là mảng công việc lặt vặt, tỉ mỉ, chiếm nhiều thời gian nhưng không thể không có, họ sắp xếp, tổ chức gia đình theo suy nghĩ, nhận thức và tính năng động của mình. Ngoài ra, phụ nữ có vai trò trọng yếu trong việc điều hòa các mối quan hệ gia đình, giữa gia đình nhỏ của mình với họ hàng bên nội, bên ngoại và nối kết giữa bố mẹ với con cái trong chính gia đình nhỏ của mình. Để điều hòa được các mối quan hệ gia đình, nó đòi hỏi những đức tính đảm đang, dịu dàng, biết thông cảm, chịu khó và sự tinh tế ở người phụ nữ. Bên cạnh đó, vai trò đặc biệt quan trọng của phụ nữ trong gia đình đó chính là việc dành thời gian quan tâm, chăm sóc, giáo dục con cái. Họ luôn hết lòng vì con và là tấm gương trong việc nuôi dạy con. Ngày nay, đời sống xã hội phát triển, với sự trợ giúp của máy móc, thiết bị công nghệ đã tạo điều 10
18. kiện giải phóng phụ nữ khỏi phần lớn công việc nội trợ trong gia đình để tham gia vào hoạt động của xã hội, nhưng vai trò của người phụ nữ không vì thế mà mất đi. Bên cạnh thiên chức làm mẹ, người phụ nữ đã và đang trở thành lực lượng lao động chủ yếu góp phần quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Phụ nữ có mặt trong hầu hết các công việc và nắm giữ nhiều vị trí quan trọng. Ngày càng nhiều người trở thành chính trị gia, các nhà khoa học nổi tiếng, những nhà quản lí năng động. Trong nhiều lĩnh vực, sự có mặt của người phụ nữ là không thể thiếu như ngành dệt, công nghiệp dịch vụ, may mặc Qua đó cho thấy trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong mọi ngành nghề, lao động nữ ngày càng chiếm tỉ lệ đông đảo và không ngừng vươn lên, vượt qua gánh nặng cũng như trách nhiệm đối với gia đình để đạt được những thành tích cao và có chỗ đứng ổn định, lâu dài trong công việc. Lao động nữ luôn thể hiện được tấm lòng nhân ái của mình qua việc tham gia tích cực vào các hoạt động nhân đạo, từ thiện. Tham gia vào các tổ chức đoàn thể, câu lạc bộ tại cơ quan nơi làm việc họ cũng luôn nhận được sự quan tâm, hỗ trợ của lãnh đạo doanh nghiệp và đặc biệt là tổ chức Công đoàn nên đã có môi trường, điều kiện làm việc thuận lợi; có được cơ hội học tập, đào tạo, nâng cao trình độ chuyên môn; định hướng xây dựng và phát huy tác phong làm việc chuyên nghiệp, hiệu quả. Họ cũng được pháp luật bảo vệ, được hưởng các chế độ chính sách xã hội như khi nghỉ thai sản, nghỉ trong thời gian nuôi con. Tóm lại, ngày nay lao động nữ bên cạnh việc chăm sóc, nuôi dạy con cái, tổ chức cuộc sống gia đình hạnh phúc, ổn định còn có vai trò rất quan trọng ngoài xã hội từ công việc đến các công tác xã hội khác. 1.2. Nội dung những quy định của pháp luật lao động về lao động nữ trong các doanh nghiệp Việt Nam 11
19. 1.2.1. Quy định chung về người lao động - Hiến pháp Đây là luật cơ bản của nhà nước, có giá trị pháp lý cao nhất đã quy định rất rõ về vị trí, vai trò cũng như quyền và nghĩa vụ của người phụ nữ trong xã hội. Theo đó, tại Điều 26 Hiến pháp 2013 ghi nhận “Công dân nam, nữ bình đẳng về mọi mặt. Nhà nước có chính sách bảo đảm quyền và cơ hội bình đẳng giới; Nhà nước, xã hội và gia đình tạo điều kiện để phụ nữ phát triển toàn diện, phát huy vai trò của mình trong xã hội; Nghiêm cấm phân biệt đối xử về giới”[26]. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để giúp người phụ nữ được nhìn nhận, thừa nhận và được đánh giá một cách đúng đắn, làm nền tảng để pháp luật cụ thể hóa giúp cho quyền lợi chính đáng của người phụ nữ được đảm bảo. - Bộ luật lao động 2012 Bộ luật lao động 2012 quy định chung về quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của người lao động. Ngoài ra lao động nữ còn được sự điều chỉnh của các quy phạm pháp luật ở Chương X trong Bộ luật này. Sau đó được chi tiết hóa và bổ sung bằng các đạo luật chuyên sâu như: Luật Bảo hiểm xã hội năm 2014, Luật An toàn, vệ sinh lao động năm 2015. Các văn bản có liên quan đến vấn đề lao động nữ cũng được kịp thời ban hành để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn đặt ra. Có thể kể đến như Nghị định số 85/2015/NĐ-CP của Chính phủ về việc quy định chi tiết một số điều của Bộ luật Lao động về chính sách đối với lao động nữ; Nghị định 218/NĐ-CP ngày 26/12/2013 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật thuế thu nhập doanh nghiệp; thông tư số 26/2013/TT-BLĐTBXH của Bộ Lao động Thương binh và Xã hội về việc ban hành Danh mục công việc không được sử dụng lao động nữ, Nghị định số 43/2013/NĐ-CP, Nghị định số 44/2013/NĐ-CP, Nghị định số 45/2013/NĐ- CP, Nghị định số 46/2013/NĐ-CP Song song đó, các chương trình quốc gia 12
20. liên quan đến lao động nữ cũng đã được triển khai: Quyết định 05/QĐ-Tg ngày 5/01/2016 Phê duyệt Chương trình quốc gia về an toàn, vệ sinh lao động giai đoạn 2016-2020; Đề án về dạy nghề cho lao động đi làm việc ở nước ngoài đến năm 2015; Quy định về chính sách việc làm và xây dựng Quỹ quốc gia về hỗ trợ và giải quyết việc làm. Ngoài ra, còn rất nhiều chính sách, hoạt động khác về tuyên truyền phổ biến nhận thức về giới cũng được triển khai, thể hiện sự quyết liệt của Nhà nước ta nhằm đẩy mạnh và nâng cao vị thế, vai trò của nữ giới. Bên cạnh đó Việt Nam cũng tích cực tham gia hầu hết các Điều ước Quốc tế về quyền con người như: Công ước Quốc tế về các quyền Dân sự và Chính trị 1966 và một số công ước quan trọng của ILO về quyền lao động nữ, cụ thể: năm 1997 Việt Nam đã phê chuẩn 02 công ước: Công ước 100 về trả công bình đẳng giữa lao động nam và lao động nữ cho một công việc có giá trị ngang nhau và Công ước 111 về chống phân biệt đối xử trong việc làm và nghề nghiệp, năm 1994 Việt Nam phê chuẩn công ước số 45 về sử dụng phụ nữ vào những công việc dưới mặt đất trong hầm lò, Ba công ước trên là cơ sở xây dựng hệ thống pháp luật cho lao động nữ ở Việt Nam. Các văn bản này đã được pháp luật Việt Nam nội lực hóa. 1.2.2. Quy định riêng có liên quan đến lao động nữ Các quy định riêng về lao động nữ được quy định rõ ràng nhất trong Bộ luật lao động 2012 tại Chương X, bên cạnh Nghị định số 85/2015/NĐ-CP, thông tư số 26/2013/TT-BLĐTBXH đây là những quy định cụ thể và trực tiếp tác động mạnh mẽ đến lao động nữ. Dân số trung bình cả nước năm 2016 ước tính 92,7 triệu người. Lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên là 53,3 triệu người, trong đó, lao động nam là 27,4 triệu người, lao động nữ là 25,9 triệu người .[29]. Như vậy, lực lượng lao động nữ rất đông đảo cho nên Nhà nước phải tạo điều kiện để họ có cơ hội phát triển như lao động nam. 13
21. - Quy định về việc làm, tuyển dụng lao động Nhà nước, người sử dụng lao động và xã hội có trách nhiệm tham gia giải quyết việc làm, bảo đảm cho mọi người có khả năng lao động đều có cơ hội có việc làm. Nam, nữ đều bình đẳng với nhau trước cơ hội tìm kiếm việc làm. Khoản 2 và 3 Điều 153 Bộ luật lao động 2012 đã có quy định riêng về việc làm đối với lao động nữ “Khuyến khích người sử dụng lao động tạo điều kiện để lao động nữ có việc làm thường xuyên, áp dụng rộng rãi chế độ làm việc theo thời gian biểu linh hoạt, làm việc không trọn thời gian, giao việc làm tại nhà; Có biện pháp tạo việc làm, cải thiện điều kiện lao động, nâng cao trình độ nghề nghiệp, chăm sóc sức khỏe, tăng cường phúc lợi về vật chất và tinh thần của lao động nữ nhằm giúp lao động nữ phát huy có hiệu quả năng lực nghề nghiệp, kết hợp hài hòa cuộc sống lao động và cuộc sống gia đình; Mở rộng nhiều loại hình đào tạo thuận lợi cho lao động nữ có thêm nghề dự phòng và phù hợp với đặc điểm về cơ thể, sinh lý và chức năng làm mẹ của phụ nữ”. Việc đảm bảo việc làm cho lao động nữ nghỉ thai sản được ghi nhận tại Điều 158 Bộ luật lao động 2012 “Lao động nữ được bảo đảm việc làm cũ khi trở lại làm việc sau khi nghỉ hết thời gian theo quy định tại khoản 1 và khoản 3 Điều 157 của Bộ luật này; trường hợp việc làm cũ không còn thì người sử dụng lao động phải bố trí việc làm khác cho họ với mức lương không thấp hơn mức lương trước khi nghỉ thai sản”. Ngoài ra, Bộ luật lao động 2012 bổ sung một quyền hoàn toàn mới cho lao động nữ song song với quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng đã được ghi nhận trước đó, đó là quyền tạm hoãn hợp đồng của lao động nữ mang thai nếu có xác nhận của cơ sở khám bệnh, chữa bệnh có thẩm quyền về việc nếu tiếp tục làm việc sẽ ảnh hưởng xấu tới thai nhi, họ không còn bị đứng trước 14